Марыя Студнёва
МАКСІМ ГАРЭЦКІ. АХВЯРУЮ СВАІМ «Я»
Спеліў шчымлівае слова,
Каб праўдаю высвеціць сказ,
Каб слова дыхнула жытнёва
I нам растлумачыла нас.
Алесь Пісьмянкоў
Імя класіка беларускай літаратуры Максіма Іванавіча Гарэцкага непарыўна звязана з Горкамі, Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміяй. У 1909-1913 гг. ён вучыўся тут у каморніцка-агранамічным вучылішчы, у 1926-1928 гг. працаваў у акадэміі загадчыкам кафедры беларускай мовы, літаратуры і гісторыі. У акадэміі годна ўшанавана памяць нашага вядомага земляка - у 1993 г., калі адзначалася стагоддзе з дня нараджэння пісьменніка, на чацвёртым вучэбным корпусе была ўсталявана мемарыяльная дошка ў яго гонар, там жа быў адкрыты музей-кабінет М. Гарэцкага, ёсць спецыяльная стыпендыя яго імя, якую атрымліваюць замежныя студэнты за выдатныя поспехі ў вывучэнні рускай мовы. Штогод у лютаўскія дні супрацоўнікі бібліятэкі імя Д.Р. Новікава праводзяць куратарскія гадзіны, на якіх студэнты акадэміі больш падрабязна знаёмяцца з лёсам і творчасцю пісьменніка. Вядома ж, не быў выключэннем і гэты юбілейны год. Акрамя гутарак са студэнтамі, бібліятэка акадэміі разам з кафедрай лінгвістычных дысцыплін прыняла ўдзел у падрыхтоўцы і правядзенні прэзентацыі кнігі У. Ліўшыца «Максім Гарэцкі. Сцежкамі жыцця».
Прэзентацыя фотавыставы «Максім Гарэцкі. Ахвярую сваім “Я”», якая адбылася ў бібліятэцы імя Д.Р. Новікава акадэміі напярэдадні Дня бібліятэк, дала магчымасць зноў вярнуцца да асобы пісьменніка, патрыёта, грамадзяніна М. Гарэцкага.
Перасоўная выстава падрыхтавана Дзяржаўным музеем гісторыі беларускай літаратуры да 125-годдзя з дня нараджэння нашага славутага земляка, і неабходна адзначыць, што гэта музейная ўстанова вядзе вялікую плённую працу па вывучэнні жыцця класіка беларускай літаратуры, прапагандзе і папулярызацыі яго творчасці. Штогод праводзяцца Гарэцкія чытанні, у якіх бяруць удзел беларускія і замежныя навукоўцы, па матэрыялах канферэнцыі выпускаюцца зборнікі. Не лішне будзе заўважыць, што першыя Гарэцкія чытанні прайшлі менавіта ў Горках у 1992 г., дзякуючы ініцыятыве і руплівасці У.М. Ліўшыца, у той час дырэктара Горацкага раённага гістарычна-этнаграфічнага музея.
I вось адным з такіх праектаў, які набліжае да нас асобу пісьменніка, дазваляе пазнаёміцца з рэдкімі фотаздымкамі, архіўнымі дакументамі, штодатычаць Максіма і Гаўрылы Гарэцкіх і з’яўляецца перасоўная выстава, і лагічна тое, што яна з’явілася ў Горках у акадэміі, бо тут фарміраваўся характар будучага пісьменніка, пачалася яго дарога ў вялікае літаратурнае жыццё. Падчас свайго жыцця ў Горках (1926-1928), пісьменнік часта наведваў бібліятэку акадэміі.
У мерапрыемстве прынялі ўдзел даследчыкі жыцця і творчасці М. Гарэцкага, пісьменнікі, журналісты, студэнты і выкладчыкі БДСГА, супрацоўнікі музеяў і бібліятэк.
Кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры міжкультурнай камунікацыі прыватнай установы адукацыі «Інстытут сучасных ведаў імя А.М. Шырокава» А.С. Гурская ў сваім выступленні пазнаёміла прысутных са старонкамі жыцця пісьменніка, паказала месца і ролю М. Гарэцкага ў станаўленні мастацкай прозы ў межах агульнай беларускай літаратуры. Яна падкрэсліла і той факт, што пісьменнік з’яўляецца адным з першых літаратуразнаўцаў, аўтарам падручніка «Гісторыя беларускай літаратуры», які доўгі час быў адзіным.
У сваю чаргу, даследчыца жыцця і творчасці М. Гарэцкага А.М. Чарнавокая звярнула ўвагу на асобу Л.У. Чарняўскай - вернай сяброўкі, паплечніцы пісьменніка. Выступоўца пазнаёміла прысутных з яе літаратурнай дзейнасцю, з якой зараз у нас ужо амаль ніхто не знаёмы.
Варта адзначыць, што на прэзентацыі выставы прысутнічаў і В. Шніп, галоўны рэдактар выдавецтва «Мастацкая літаратура», пісьменнік і паэт. Ён паведаміў пра кнігі, якія выйшлі ў выдавецтве ў юбілейны год пісьменніка, сярод іх «Максім Гарэцкі. Вернасць высокім ідэалам» (укладальнікі Р. Гарэцкі, В. Шніп) і «Максім Гарэцкі. Творы» (серыя «Залатая калекцыя беларускай літаратуры» (т. 12). Акрамя таго, В. Шніп пакінуў некалькі выданняў у фондзе бібліятэкі БДСГА, сярод якіх асабістае выданне «Заўтра была адліга», прачытаў свае творы, прысвечаныя пісьменніку.
Між тым, журналіст, рэжысёр, артыст беларускага радыё А. Вінярскі, голас якога нам усім добра знаёмы па перадачах, і К. Антановіч прэзентавалі два аўдыядыскі твораў М. Гарэцкага - «На імперыялістычнай вайне» і «Дыямант у пабітым шкле».
Дыскі дазваляюць пазнаёміцца з прозай пісьменніка ў мастацкім выкананні А. Вінярскага і ўяўляюць выдатны матэрыял для выкарыстання ў час правядзення гутарак аб яго жыцці і дзейнасці. На прэзентацыі артыст прачытаў невялікі ўрывак з прозы пісьменніка. Усе прысутныя з асалодай успрымалі яго высокамастацкае выкананне.
Сярод гасцей прысутнічаў і У. Ліўшыц. Ён расказаў аб стварэнні сваёй кнігі «Максім Гарэцкі. Сцежкамі жыцця», адзначыў вялікую ролю спадчыны пісьменніка і неабходнасць больш глыбокага яе вывучэння ў сярэдніх школах.
Аўтар выставы, вядучы навуковы супрацоўнік навукова-экспазіцыйнага аддзела музея гісторыі беларускай літаратуры П.М. Саўген правяла невялікую экскурсію па выставе, звярнуўшы ўвагу прысутных на цікавыя і рэдкія фотаздымкі і дакументы.
Загадчык навукова-экспазіцыйнага аддзела музея гісторыі беларускай літаратуры В.Б. Гулева, якая вяла праграму, падзякавала за цёплы прыём, за магчымасць прэзентаваць выставу менавіта на той зямлі, дзе пачынаўся літаратурны лёс пісьменніка. Ад Музея гісторыі беларускай літаратуры яна перадала бібліятэцы матэрыялы Гарэцкіх чытанняў, запрасіла ўсіх жадаючых у іх удзельнічаць.
У заключэнне загадчыца бібліятэкі акадэміі Л.І. Кухарава падзякавала аўтараў і арганізатараў выставы, выказала надзею на тое, што гэта першае сумеснае мерапрыемства пакладзе пачатак наступных агульных праектаў.
Разам з тым, у пачатку і напрыканцы мерапрыемства студэнты 4 курса БДСГА А. Маісееў (аграэкалагічны факультэт) і А. Кучынскі (эканамічны факультэт) прачыталі ўрывак з верша В. Шніпа і верш А. Пісьмянкова.
Сталічныя госці былі прыемнаўражаны прыгажосцю акадэмічнага гарадка, непаўторнасцю батанічнага сада і гасціннасцю гаспадароў. Трэба спадзявацца, што ў бібліятэкі акадэміі з’явіўся яшчэ адзін партнёр і перасоўныя выставы з фондаў Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры. Тым больш, што праца з выставай, прысвечанай М. Гарэцкаму, была вельмі плённай - за 10 рабочых дзён яе наведалі 295 чалавек, сярод іх студэнтаў- 112, вучняў горацкіх школ - 79. Віртуальна пазнаёміліся з матэрыяламі аб выставе 1158 чалавек.
Акрамя таго, разам з дацэнтам кафедры лінгвістычных дысцыплін установы адукацыі Г.І. Малько і акадэмічным клубам творчай моладзі «Дэбют», які дзейнічае пры бібліятэцы акадэміі, па матэрыялах фотавыставы для студэнтаў было падрыхтавана літаратурнае падарожжа. Адбылося і сапраўднае, рэальнае падарожжа студэнтаў, удзельнікаў клубаў «Дэбют» і «Кліо» (пры музеі акадэміі) у літаратурны музей М. Гарэцкага на яго малую радзіму ў вёску Малая Багацькаўка Мсціслаўскага раёна. Падарожжа адбылося дзякуючы падтрымцы прафсаюзнага камітэта студэнтаў акадэміі (старшыня В.М. Сідзюк).
Хацелася б яшчэ раз выказаць шчырую ўдзячнасць супрацоўнікам Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры за іх руплівую працу па збіранні і захаванні матэрыялаў як пра М. Гарэцкага, так і іншых прадстаўнікоў беларускай літаратуры, а наша агульная праца будзе спрыяць больш шырокай папулярызацыі творчасці нашых сейбітаў беларускага мастацкага слова.
Перавыдадзены першы мастацкі твор
пра Першую сусветную
Першая сусветная вайна, якая сто гадоў таму называлася Вялікая вайна, віхураю пранеслася па нашых землях і прынесла беларускаму народу незлічоныя людскія страты, гора ды пакуты. Сотні тысячаў працаздольных беларусаў былі вымушаныя зведаць гаротную долю бежанцаў. Многія з іх так і не вярнуліся да роднага дому. Тэме вайны, тэме чалавека на вайне, гераізму і мужнасці салдатаў прысвечана нямала твораў рускай і еўрапейскай літаратуры. Сваё адметнае слова пра гэтую трагічную падзею сказалі і беларускія паэты і празаікі. Сярод іх — Максім Гарэцкі, аўтар выдатнага дакументальна-мастацкага твора «На імперыялістычнай вайне» з адметным выразным падзагалоўкам: «Запіскі салдата 2-й батарэі N-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы». Аповесць можнаразглядаць як надзейную крыніцу вывучэння гісторыі вайны 1914 — 1918 гг. Асоба аўтара, яго талент мастака-гуманіста служаць гарантамі суровай праўды, адлюстраванай у творы.
Ваенныя запіскі створаныя ў 1914 - 1919 гг., фрагменты друкаваліся ў часопісе «ІІолымя», першае асобнае і цэлае выданне выйшла ў 1926 г. Гэта адзін з першых у свеце мастацкіх твораў, напісаных пра тыя падзеі; раман Эрыха Марыі Рэмарка «На Заходнім фронце без пераменаў» выйшаў толькі ў 1929 г. Сёлета аповесць М. Гарэцкага пабачыла свет у выдавецкім доме «Беларуская навука». Прэзентацыя новага выдання адбылася 7 кастрычніка ў Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа НАН Беларусі ў рамках Міжнароднай навуковай канферэнцыі «Першая сусветная вайна ў народнай памяці і мастацкім адлюстраванні», арганізаванай Цэнтрам даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі.
У імпрэзе бралі ўдзел укладальнік выдання — кандыдат філалагічных навук Тэрэза Голуб, навуковы рэдактар член-карэспандэнт НАН Беларусі Міхась Мушынскі, акадэмік Радзім Гарэцкі, іншыя навукоўцы і знаўцы беларускай літаратуры.
З нагоды правядзення Міжнароднай навуковай канферэнцыі ЦНБ НАН Беларусі падрыхтаваная таксама выстаўка «Першая сусветная вайна — гістарычны час на старонках літаратуры». Арганізатары звярнуліся да літаратурных і гістарычных крыніцаў: мастацкіх твораў М. Гарэцкага, Кандрата Крапівы, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Алеся Гаруна і іншых, а таксама – да хронік, успанінаў і мкмуараў відавочцаў падзеяў той даўняй вайны.
Максім Гарэцкі: Лёс i трагедыя
Шырыня і шматграннасць яго творчых інтарэсаў, а калі дакладней - наогул талент гэгага чалавека - не могуць не ўражваць. Пісьменнік, драматург, публіцыст, літаратуразнаўца, перакладчык, крытык, фалькларыст, мовазнаўца, гісторык... I ўсё гэта ён - Максім Гарэцкі. У кожнай з гэтых галін «чалавеказнаўства» Максім Іванавіч не проста «адзначыўся», а пакінуў след..
Свой след - адметны і непаўторны!
Такім быў і яго лёс, яго, Максімава, доля…
Долю, кажуць у народзе, не выбіраюць: яе дае Усявышні. Мабыць, так яно і есць. Бо калі б меў Максім Гарэцкі мажлівасць выбраць свой жыццёвы лёс, ён пайшоў бы той дарогай, тым сапраўдным бальшаком, які абраў - адзін раз і назаўсёды! - і далей, і глыбей. А значыць, ашчаслівіў бы нас, сваіх суграмадзян, яшчэ больш значнычі, вартымі яго Боскага дару Творамі з вялікай літары.
Так было б! Было б абавязкова!
Ён бачыў жыццё ўвачавідкі - ва ўсіх яго шматлікіх і самых неверагодных праявах і выпрабаваннях. А галоўнай сваёй мэтай Максім лічыў паказ гэтага іншым. Ён сам бачыў святло ў цемры. разумеў і адчуваў вялікую духоўную моц беларуса, яго нераскрытую маральную сілу... Сам жа ішоў-крочыў па тым жыцці шляхам, які ён вызначыў сам для сябе як шлях «мастацкай праўдзівашнасці (так у арыгінале. - Заўвага А.М.) - найлепшай дарогай літаратуры нашай...».
На дварэ быў 1914-ы... Вось-вось пачнецца першая сусветная вайна. Здавалася: ці да заклікаў, ці да лозунгаў?! Аднак ён, 20-гадовы Максім Гарэцкі з вёскі Малая Багацькаўка, што на Магілёўшчыне, звяртаецца не да канкрэтнай асобы і нават не да свайго часу, я да юнай па ўзросту роднай беларускай літаратуры: «...Прозы, прозы, добрай, мастацкай прозы беларускай дайце нам!».
Звяртаўся, а найперш жа сам імкнуўся «даць» прыклад, паказаць, як тое трэба рабіць: у тых рэальных умовах, адпаведна часу і таму, што чакаў чытач - найперш у тагачаснай глыбінцы. Той глыбінцы, якуіо Максім ведаў вельмі і вельмі добра: сам жа выйшаў адтуль... I напісаў тады Гарэцкі драматызаваную аповесць «Антон», роўную, як высвятляць потым даследчыкі, не толькі па манеры і задуме «Братам Карамазавым» Фёдара Дастаеўскага, але і па самым вартым і прызнаным - імкненні паказаць сапраўды вялікія зрухі ў жыцці сучаснага яму грамадтва, пэўную новую «філасофію» дня і будучыні... Жорсткая праўда пра беларуса – нашага земляка штодзённым быцці - была сказана Гарэцкім у 1910-я гады адным з першых у нашай нацыянальнай літаратуры.
Так што і артыкул «Думкі і развагі», выраз з якога прыведзены вышэй, напісаў ён у тым жа 1914-м зусім не выпадкова: меў на гэта Максім Гарэцкі самае сапраўднае маральнае права...
Такім чынам, у літаратуру - вялікую і сапраўдную - ён не ўвайшоў, а ўварваўся ў прамым сэнсе гэтага слова. Хоць і былі ў ёй насцеж расчыненыя, дзверы: калі ласка, пішы, заяўляй пра сябе, выдавай кніжкі... На поўную моц тварылі ўжо Янка Купала і Якуб Колас, Максім Багдановіч і Ш. Ядвігін, Цішка Гартны і Алесь Гарун, але ж колькі ніш (чытайце: тэм) заставалася нераскрытых, некранутых і таямнічых - такіх патрэбных беларускаму грамадству!
Каб паўней зразумець вытокі талентав Максіма Гарэцкага, першакрыніцы яго майстэрства, трэба, несумненна, хоць бы на момант зазірнуць у жыццёвы летапіс будучага пісьменніка, згадаць яго карані, першыя крокі па самастойнай жыццёвай дарозе… Аднак перад гэтым нялішнім, думаецца нам, будзе прывесці вось такія словы таго ж 20-гадовага Максіма:
«Я жыць хачу вольным жыццём – жыццём радасці, добрага вясёлага смеху і ўсяго таго, што побач з другімі творыць гармонію жыцця. Я крэпка, усімі свамі сіламі, жадаю яго! Бо незадаволен, вельмі незадаволен... Як толькі стаў я мець сваё сумленне, маю вялікую ахвоту, думку сэрца, як бы выпаўзці самому і другіх вызваліць з гэтага жыцця Я не хачу трываць! I не трываю, бо нельга вытрываць. I скіну, сарву ланцугі свайго старага жыцця і зраблю жыццё новае. Зраблю! Парву ланцугі спрадвечнай гульні-лені, ланцугі глуму, шальмоўства і страшэннай. аграмаднай цемры векавечнай, тыя ланцугі, што робяць з чалавека скаціну, быдлё, што твораць «паноў» і «мужыкоў». Няможна! Няможна! Гэтак не павінна быць і не можа быць...»
У «Нашай Ніве» за 1913 год апублікаваны ім гэтыя радкі. Сповяд душы і сэрца Максіма! I не толькі сповяд, бо сама назва артыкула гаварыла і гаворьіць сёння пра ўсё - «Стогны душы»!
I міжволі падумалася: і тады, падчас першага прачытання гэтага высокадушэўнага твора, і зараз, праз многа гадоў пасля знаёмства з нашаніўскім допісам Максіма Гарэцкага: а хіба можа ўжо ў дваццацігадовым узросце стагнаць душа?! Няхай сабе і таленавітага, Богам памечанага маладога чалавека?! Ці не зарана яшчэ? Наперадзе ж ЖЫЦЦЁ: поўнае задум, планаў, нарэшце - здзяйсненняў...
Але ж стагнала душа Максіма...
Жыць вольным жыццём ён захацеў адразу ж, як толькі стаў на ногі!
18 лютага 1893 года ў глухой, забытай Богам і людзьмі беларускай вёсачцы Малая Багацькаўка (дарэчы, па-мясцоваму яна звалася Меншай Багацькаўкай. - Заўвага А.М.) у сям’і беларускага селяніна Івана Гарэцкага ўпершыню прагучаў танюсенькі галасок немаўляці, якога неўзабаве назвалі Максімам. Глуша неймаверная: да бліжэйшай чыгуначнай станцыі Орша без малога сотня кіламетраў... Ды не кіламетрамі вымяралася тады шчасце: у лепшую, чым у сваіх, долю дзяцей верылі-спадзяваліся таты і мамы, маліліся за гэта Усявышняму. I словы таго малення, мабыць, даходзілі па прызначэнні: Максімава доля пачала складвацца больш-менш удала…
У 16-гадовым узросце ён узяў першы ў жыцці бар’ер: перамог у вялікім конкурсным адборы і стаў навучэнцам Горыгорацкага каморніцка-агранамічнага вучылішча. Чатыры гады вучобы праляцелі хуткакрылай птушкай: дзяржаўная стыпендыя плюс пражыванне ў інтэрнаце дазвалялі з галавой - акунуцца ў вучэбны працэс, у спасціжэнне вялікіх таямніц самых рознмх дысцыплін. І не толькі каморніцка-агрзанамічных: у вучылішчы і не спрыялі, але ж і не праследавалі за схільнасці да роднай беларускай мовы і літаратуры. Менавіта тады юны Максім упершыню ўзяў у рукі «Нашу Ніву» прачытаў творы, падпісаныя Януком Купалам, Тарасам Гушчам (Якубам Коласам), Алаізай Пашкевіч (Цёткай)… Іх вершы і апавяданні плюс багаты беларскі фальклор ды яшчэ непаўторны «народны» твор «Тарас на Парнасе» і прымусілі спачатку задумацца, а потым і беспаваротна «накіравалі» яго на святую і праведную сцяжынку, імя якой - творчасць. Калі ж убачыў на старонках «Нашай Нівы» сваё імя пад першымі пробамі пяра, шчасцю, радасці і задавальненню не было межаў!
На працу па спецыяльнасці, гэта значыць каморнікам, яго накіравалі вельмі і вельмі далёка ад Бацькаўшчыны - ажно ў Літву. Далёка, аднак у вельмі спрыяльнае асяроддзе – у самым што ні ёсць эпіцэнтр тагачаснага беларускага нацыянальнага жыцця. Там, у Вільні, выдавалася «Нашай Нівы», там жа жылі і на ўсю моц шчыравалі Купала і Бядуля, Ластоўскі і Луцкевічы - Антон і Іван. Часцяком бываючы ў горадзе, Максім пазнаёміўся і на ўсё жыццё моцна пасябраваў з гэтымі неардынарнымі, таленавітымі, шчырымі беларусамі.
Менш за год папрацаваў Гарэцкі каморнікам у Літве. Пачалася першая сусветная вайна «і ў самым канцы чэрвеня ... ехаў я ў бязлюдным вагоне трэцяга класа па знямелых ад пякоты і пылу і такіх убогіх жмудскіх палях у Н-скую артылерыйскую брыгаду, што кватаравала ў глухім і невядомым недалёчка ад нямецкае граніцы», - напіша пазней у сваіх «Запісках салдата 2-й Н-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы» Максім Гарэцкі - аўтар сусветна вядомага сёння дакументальнага твора «На імперыялістычнай вайне».
Такім чынам, жыццё ўзяло яго ў самыя жорсткія і нечалавечыя па пакутах выпрабаванні - выпрабаванні вайной. Узяло адразу і беспаваротна, зусім яшчэ юнага па ўзросце Задуму-Гарэцкага. I там у самым сапраўдным пякельным кашмары вайны, ён не разгубіўся, не кінуўся ў роспач ці адчай, а наадварот: разабраўся ў гістарычнасці сітуацыі і пры першай жа магчымасці пачаў занатоўваць яе самыя, на першы погляд, непрыкметныя і нязначныя штрыхі ў дзённіку... «Факт. рэальная падзея, дакладная фраза, лік, дата - усё гэта запісвалася Максімам Гарэцкім так, быццам загадзя адчуваў пісьменнік эстэтычную радасць ад факта, які паступова стане гісторыяй і, адфактураны часам, набудзе раптам эстэтычнае гучанне» - вось так проста, аднак даволі дакладна ўлавіў Максімавы задумы падчас першай сусветнай вайны вядомы даследчык беларускай нацыянальнай літаратуры Алесь Адамовіч.
Стаць пісьменнікам-дакументалістам наканавана далёка не кожнаму творцу. Нават таленавітаму, ад Бога. Тым жа, каму лёсам «вырашана» радаваць свет дакументалістыкай, самым, на нашу думку, чалавечым матэрыялам, зазвычай не даецца іншае, такое ж, як і дар, патрэбнае - час.
Менавіта Часу і не хапіла Максіму Іванавічу Гарэцкаму для таго. каб сказаць Яе Вялікасць Праўду пра, даруйце за таўталогію, яго Час, Той, у якім Гарэцкі жыў, у якім удзельнічаў, дзейнічаў. I калі б час дазволіў, ён пакінуў бы пасля сябе яшчэ не адзін па-сапраўднаму геніяльны твор!
А так...
Замест панарамнай эпапеі жыцця на мяжы са смерцю засталіся толькі фрагменты, эскізы, эцюды. Застаўся найвыдатнейшы па ўнутраным змесце і напружанні думкі чалавечы Матэрыял, на падставе якога (мы асабіста ў гэтым ніколькі не сумняваемся!) яшчэ будзе створаны кім-небудзь са спадкаемцаў і аднадумцаў Гарэцкага сапраўдны геніяльны твор!
Будзе створаны абавязкова! Бо накірункі думкі, арыенціры ўжо ёсць - у Максіма Іванавіча:
«...Кулі засыпаюць наш дамок, Вецце на дрэве напалову пасечана. Камандзір толькі хрысціцца пасля кожнае каманды. Батарэя б’е і б’е бесперастанку. Я баюся... Наўкол перабягаюць пехацінцы. «На вышкі!» - грозна раўкнуў на мяне камандзір, і ўсё ён хрысціцца. Зноў паўзу на вышкі, як загіпнатызаваны: смерць дык смерць, абы не мучыцца гэтак. О не! не! Жыць хачу! Госпадзі, памілуй мя, грэшнага! - і хочацца хрысціцца, як камандзір, але рэшткі розуму сцюдзёна шавеляцца. А пехацінцам жа ў сто разоў горш...
Гэта яго, Гарэцкага, герой Лявон Задума - ды не, гэта сам Максім у экстранеардынарнай сітуацыі на полі бою імперыялістычнай вайны разважае-аналізуе сітуацыю, сваё, практычна безвыходнае, становішча, выдаючы ўнутраны стан душы…
Вось з такіх, тонка прыкмечаных, таленавіта пададзеных эпізодаў увесь твор «На імперыялістычнай вайне» - «родны брат» «Севастопальскіх апавяданняў» і «Вайны і міру» Льва Талстога, аповесцей і раманаў А. Барбюса, А. Цвейга, Э.-М. Рэмарка і іншых таленавітых і непаўторных майстроў вайсковай прозы.
Праўда аб чалавеку на вайне - перад выбарам жыцця і смерці, перад рэальнасцю масавай гібелі такіх жа, як ты, людзей, - самая жорсткая, нечаканая, неверагодна балючая праўда. У адрозненне ад многіх папярэднікаў і спадкаемцаў па літаратуры, што чулі пра яе з вуснаў іншых, бачылі ў кіно ці на тэлеэкране, Максім Гарэцкі прапусціў гэту праўду праз сябе: бачыў яе, чуў, адчуваў - штохвілінна і на працягу не аднаго дня! – сам, на ўласныя вочы, вушы, душу... I прапусціў усё тое, у дадатак, праз сваё таленавітае сэрца:
«…Нервы супакойваюцца. Пашын (герой твора. - Заўвага А.М.) вярнуўся. Але на вачах слёзы: ездавому (не ведаю прозвішча), яго блізкаму земляку, паднасіўшаму набатарэю снарады, вялікі асколак распароў жывот і выпалі кішкі.
-Дзе ж ён твой зямляк? – па-дурному пытаюся.
-Ці ж не бачыш?
Ай-ай, ля самага ж акопа фельчар з чырвоным крыжам на рукаве і сам той параненны піхаюць сінія брудныя кішкі назад пад гімнастерку. Пашын з сілаю швігае ў акоп жоўтую скураную торбачку з прыладамі для звязвання кабеля і хапаецца туды, дзе ў яго земляка вывальваюцца кішкі. Але няшчасны ўжо скаручыў нямытыя рукі на грудзях і відзіма-нявідзіма сінее, чарнее...»
Нагледзеўшыся вось такога, такой бязлітаснай праўды аб трагедыі, акопнай праўды аб вайне, будучы вялікі пісьменнік ужо не мог, не меў на тое маральнага права не расказаць пра гэта нам...
Моцна паранены, але, на шчасце, не скалечаны маральна, душэўна, вярнуўся Максім Іванавіч з мперыялістычнай бойні. Вярнуўся, каб сказаць усім нам, незалежна ад таго, на якім баку акопа былі нашы папярэднікі: задумайцеся, людзі, над спрадвечна невырашальнай праблемай жыцця і смерці...
Пад уплывам Гарэцкага-творцы сфарміраваліся як пісьменнікі Кузьма Чорны і Міхась Зарэцкі. Яго ж запіскі «На імперыялістычнай вайне» шматлікія апавяданні ваеннай скіраванасці далі старт у сапраўдную літаратуру Васілю Быкаву. Быкаўская вайна ўгадваецца ў запісках Максіма Іванавіча... Іван Мележ і Янка Брыль, Міхась Стральцоў і Іван Навуменка, Іван Чыгрынаў і Янка Сіпакоў, Анатоль Кудравец і Алесь Жук пайшлі ў беларускую нацыянальную літаратуру тым шляхам, першаадкрывальнікам якога быў ён. Шматфарбнасць і шматграннасць менавіта іхняй прозы і паставілі нашу літаратуру ў рады найлепшай у Еўропе.
I гэта зусім не перабольшанне!
Калі б былі ў яго творчай спадчыне толькі запіскі «На імперыялістычнай вайне», ён ужо стаў бы нашым нацыянальным класікам, Але ж была яшчэ ў Максіма Іванавіча «Камароўская хроніка» - сапраўдная эпапея беларускага сялянскага жыцця. Аб’ектыўнасць рэчаіснасці, аўтарская споведзь тут таксама на першым, галоўным плане. Як і ў многіх іншых яго творах, у «Камароўскай хроніцы» выразна, на ўсю веліч паўстае вобраз... самога Гарэцкага: чалавека: праглівага да працы, дзейнага, бескарыслівага, гатовага аж да самаахвяравання. На вялікі жаль, засталася гэта хранікальная эпапея - сапраўдны летапіс роднай яму Малой Багацькаўкі - незакончанай...
«Пішу, што чуў ад старэйшых людзей, што бачыў сам, што пісалі мне ў лістах, што апавядалі, калі прыязджаў (маецца на ўвазе ў родную вёску. - Заўвага А.М.). I ад «я». Вось і ўся «сістэма». Як можна карацей, але паўней. I пра тое, што ў другім месцы не будзе... », - дзяліўся пісьменнік сваімі творчымі сакрэтамі. Дзяліўся сам з сабой - у сваіх дзённікавых запісах, тых, з якіх. уласна кажучы, і «выйшлі» і «На імперыялістычнай вайне», і «Камароўская хроніка», і «Віленскія камунары», ды і ўсе іншыя творы мастака слова.
...Вернемся яшчэ раз у 1913-ы: калі 20-гадовы Максім Гарэцкі пачаў стала працаваць у літаратуры. Герой яго тагачаснага апавядання «У лазні» нібы ненарокам задае пыганне: «Беларусь, Беларусь, чым ты была і чаго ты, во, даждала?.. I што з табою будзе?». I адказвае - сам сабе: «Але ж не адракацца, не быць здраднікам, а любіць, шанаваць родную Бацькаўшчыну павінен...
Амаль сто гадоў назад напісаны твор. А як актуальна, непадробна гучыць сёння!
Прарок? Так, ды яшчэ які:
Свой адметны след пакінуў Максім Гарэцкі і ў гісторыі беларускай журналістыкі. У 1917 годзе працаваў у газеце «Известия Смоленского Совета... » у 1918-1919 гадах быў супрацоўнікам газеты «Звезда» (тады яна выходзіла на рускай мове - Заўвага А.М.), друкаваў на іх старонках артыкулы, фельетоны, пераклады сваіх аповесцей і апавяданняў. Быў рэдактарам-выдаўцом газет «Наша думка», «Беларускія ведамасці». Напрыканцы кастрычніка 1923 года яго сям’я пераехала ў Мінск, і Максім Іванавіч выкладаў на рабфаку Беларускага дзяржаўнага універсітэта. На працягу 1926-1928 гадоў працаваў выкладчыкам беларускай мовы і літаратуры ў Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі, потым - вучоным спецыялістам Інстытута беларускай культуры ў Мінску.
А ў сярэдзіне ліпеня 1930-га грымнула навальніца з яснага неба: Максіма Гарэцкага арыштавалі разам з іншымі выдатнымі людзьмі Бацькаўшчыны і абвінавацілі ў прыналежнасці да няіснага, міфічнага «Саюза вызвалення Беларусі»... Прысуд: высылка на 5 гадоў у горад Вятку.
Пасля адбыцця тэрміну надуманага пакарання ён выкладаў рускую літаратуру і мову ў пасёлку пясочня на Смаленшчыне, але праз два гады - у жудасным 1937-м. падчас новых масавых рэпрэсій - зноў быў арыштаваны.
5 студзеня 1938 года на несправядлівы па тым часе свет Боскі з’явіўся «дакумент»: «Протокол № 85 заседання Тройки УНКВД Смоленской области», у якім адзначалася і наступнае:
«Слушали:
Дело № 13036 Кировсктго РО УНКВД… по обвинению Горецкого Максима Ивановича, 1938 года, уроженец д. Малое Бочачково (так у арыгінале. – Заўвага А.М.), Мстиславского района, БССР, из крестьян-середняков, служащего, судимого.
Постановили:
Горецкого Максима Ивановича расстрелять…»
Потым яго сям’я атрымала паведамленне, што Максім Гарэцкі памёр 20 мая 1939 года ў Комі АССР. На справе ж Максіма Іванавіча, як было ўстаноўлена даследчыкамі, расстралялі 10 лютага 1938 года ў 15 гадзін у Вязьме…
Накануй яму Усявышні болей жыцця (пражыў жа Максім Іванавіч усяго толькі 45), і ён стварыў бы яшчэ не адно панарамнае палатно беларускай рэчаіснасці. Размах творчасці, глыбіня аналізу, тонкасць светаадчквання ў яго былі на ўзроўні Льва Талстога – не менш! Бацькаўшчыну ж ён любіў бязмежна, тонка: з болем у душы і светлай верай у будучыню ў сэрцы – адначасова…
Зазірнуць у космас Гарэцкага, каб быць беларусам
«А як вы пазіцыянуеце гэтыя культурныя прадукты:
дыск, кружэлку, аўдыёкнігу?»
Такім было маё першае пытанне
да стваральнікаў аўдыёкампазіцый «На імперыялістычнай вайне»
і «Дыяманту пабітым шкле», прысвечаных Максіму Гарэцкаму,
на што мае суразмоўцы — акцёр і рэжысёр Беларускага радыё
Алег Вінярскі і культуролаг, журналіст, выдавец Кастусь Антановіч — павялі
раптам доўгую і трапяткую гутарку, у якой нават тое зусім неістотнае,
што было толькі першым пытаннем, загучала нечакана істотна.
Святлана Воцінава
Алег Вінярскі. Аўдыёкніга — гэта досыць распаўсюджанае найменне, але занадта вузкае для таго што было намі зроблена. Першы дыск па творчасці Максіма Гарэцкага, «На імперыялістычнай вайне», запісаны дзесяць гадоў таму, пазіцыянаваўся намі як аўдыёспектакль. Канешне, прыступаючы да стварэння новага дыска мы задумваліся над тым, што гэта будзе. І першы і другі раз нам хацелася выйсці за межы,за гэты ліміт пад назвай «аўдыёкніга», пашырыць прастору ўспрымання слухачамі творчасці Максіма Гарэцкага. А калі мы пашыраем прастору, у яе уваходзіць жыццё. Умовы стварэння таго літаратурнага матэрыялу, які склаў дыск «На імперыялістычнай вайне», былі якраз вельмі жыццёвыя: у акопах, пры бамбёжках, у голад і холад, — і нам хацелася паказаць не толькі -псіхалагічны стан чалавека, але і тое, што яго атачала. Таму ў запіс было ўнесена мноства спецэфектаў, што пашырыла аўдыёкнігу да аўдыёспектакля, бо апошняе — гэта ўсё ж паняцце больш аб’ёмнае, больш мастацкае больш, я б сказаў, лакальнае па думцы і пачуцці.
Прыклад Гарэцкага павінен раскрыць нам вочы на тое, што ў нас былі прарокі і жылі яны не так і даўно.
Што датычыцца «Дыяманта ў пабітым шкле», то пры яго стварэнні намі валодала імкненне адысці ад першага дыска, умоўна кажучы, як мага далей. Там галоўнай умовай быў дакументалізм, тут жа пераважае мастацкасць. Да таго ж, праз творчасць Гарэцкага мы хацелі паказаць яго родных, асабліва брата, Гаўрылу Іванавіча, і, канешне, Еўфрасінню Міхайлаўну, маці, якая была натхняльніцай для абодвух сваіх сыноў. I калі Кастусь аднаго разу сказаў мне, што вельмі яму цікавая аповесць «Ціхая плынь», што ў яго бачанні гэта адзін з самых праніклівых твораў пра дзяцінства, напісаных на беларускай мове, я ўзяўся яе перачытваць — і зразумеў, што гэта на самой справе так. Такіх пахаў і фарбаў, якія Максім Гарэцкі прыўнёс у апісанне дзяцінства маленькага Хомкі, я не сустракаў ні ў аднаго з беларускіх пісьменнікаў. Праз гэтага хлопчыка мы пазнаём душу самога Гарэцкага. Твор заснаваны на рэальных падзеях. Ведаючы са слоў сваіх аднавяскоўцаў гісторыю падлетка, які жыў у Багацькаўцы, усімі крыўджаны, а з пачаткам вайны быў узяты на фронт і ў першым баі загінуў, Максім Іванавіч прапусціў яе праз свядомасць і запісаў як аповесць, якая мне цяпер уяўляецца адным з самых завершаных твораў Гарэцкага. Дарэчы, пра гэтую завершанасць, уласцівую творам Гарэцкага, Алесь Адамовіч пісаў так: «Максіму Гарэцкаму ў вышэйшай ступені ўласціва было прыроднае пачуццё майстра, які бачыць гліну яшчэ ў кар’еры, глядзіць на яе, расцірае ў пальцах і адчувае ўжо і форму, і фактуру, і гарэлы пах, і гук, і лёгкі цяжар гатовай мастацкай рэчы». Вельмі трапныя і вельмі дакладныя словы. I нам гэтага хацелася — каб слухач наша мінулае аднавіў у сэрцы праз гукі. Аўдыёкнігу мог бы начытаць і блогер, і дыджэй, і поп-зорка, і КВН-шчык, і старшакласнік, але ці будзе ў гэтым сэнс ці якая-небудзь карысць? Кожны павінен займацца сваёй справай, іначай «пироги начнёт печи сапожник, а сапоги тачать пирожник». Нічога добрага з гэтага не будзе. Каб узяцца за такі твор дзеля высокага выніку, патрэбны пэўная сталасць, чалавечая і грамадзянская, жыццёвы і творчы вопыт, адмысловае бачанне. Мы, можа, і доўга над гэтым дыскам працавалі, пачаўшы ажно дзесяць гадоў таму, але на працягу гэтых дзесяці гадоў мы складвалі кампазіцыю. А гэта няпроста. У кожнага з нас сваё жыццё, у якім адбываецца самае рознае, такое, што не трэба ўкладваць у дыск, што не павінна турбаваць слухача, і мы ад сябе адсякалі лішняе, тое непатрэбнае асабістае, да якога слухачу няма і не павінна быць справы, каб толькі дабіцца гучання, якое магло б задаволіць самога Максіма Гарэцкага. Браты Гарэцкія для мяне асабіста — дарадцы самага высокага кшталту. Яны пачыналі з вуснай народнай творчасці, а значыць, усё ўспрымалі на слых. Гэтае матчына апавяданне было для іх самай высокай планкай, па якой яны меркавалі аб іншых мастацкіх творах. I мы не хацелі сфальшывіць, мы хацелі данесці да слухача наша аўтэнтычнае разуменне Гарэцкага.
Кастусь Антановіч. Аўдыёкнігу можна слухаць у машыне і дома ці недзе яшчэ, дзе неабавязкова толькі на ёй засяроджвацца. Я спрабаваў наш дыск слухааь у аўтамабілі: гэта аказалася цяжка - глядзець на дарогу і ўсведамляць тое, што чуеш. Важна, каб душа чытальніка адгукалася ў слухачы і каб пры гэтым захавалася аб’ектыўнасць успрымання. Гэты баланс вытрымаць вельмі складана, гэта высокае майстэрства.
На імперыялістычнай вайне
А. В. Галоўнае, чым вылучаецца аўдыёспектакль «На імперыялістычнай вайне», — споведзь героя. Ён у творы адзін — сам Гарэцкі, увасоблены ў персанажы Лявоне Задуме. Гэта праз яго асэнсаванне мы ўспрымаем Першую сусветную, бачачы яе вачыма беларуса. Менавіта беларуса, я хачу гэта падкрэсліць, — таму што шмат было твораў прысвечана Першай сусветнай, але дзе мы яшчэ бачым беларускага пісьменніка? Мы можам ганарыцца гэтым здабыткам — творам Гарэцкага, які стаіць нароўні з творамі Олдынгтана, Хемінгуэя, Рэмарка, Дзюамеля, Барбюса. На жаль, гэта мала хто ведае, і трэба часцей пра гэта нагадваць. Дарэчы, Гаўрыла Іванавіч пісаў, што ён сустракаўся з нямецкім крытыкам, і той паказваў яму газету з рэцэнзіяй на гэты твор Максіма Гарэцкага на нямецкай мове. Нямецкі крытык знайшоў недзе кніжку, яе прачытаў і сказаў, што яна выдатна напісана, што Гарэцкі закранае шмат чалавечых і грамадзянскіх праблем. Даведаўшыся пра гэта, я ўпэўніўся, што мы добра зрабілі, узяўшы для агучвання твор пра вайну, таму што гэта яшчэ адзін напамін пра тое, як трэба ставіцца да жудасных эпізодаў гісторыі, як заставацца чалавекам і на вайне.
К. А. I адна справа прачытаць гэты твор школьніку ці студэнту, таму што «трэба», і зусім іншая — прачытаць, працуючы над запісам дыска. Мне, калі быў студэнтам, вельмі складана давалася яго ўспрыманне, цяжка ён раскладваўся «па палічках». А пасля мастацкага праслухоўвання стала ўсё зразумела, усё трапіла на свае месцы...
А. В. Я спачатку прачытаў гэты твор на канале «Культура» Беларускага радыё ў 2007 годзе. Гэта была, у добрым сэнсе, прывабная «авантура». Уявіце сабе чытанне твора ў эфіры. Перада мною ўключаны мікрафон і разгорнутая кніга. Тое, што павінен атрымаць слухач, ствараецца «тут і цяпер» — і «без варыянтаў». Я вырашыў напружыць гукарэжысёра, які сядзіць у эфіры насупраць і з якім мяне нічога не падзяляе — ні сценка, ні загародка, ні шкло. Ён мае магчымасць адчуваць усё тое, што адчуваю і я, мне толькі трэба заразіць яго такім адчуваннем, а ён павінен дапамагчы мне не толькі перасоўваннем мікшэраў, але і ўключэннем свайго сэрца і сваёй душы ў дзеянне, якое спрыяе нараджэнню новых вобразаў і новай рэальнасці. Дзве рукі ў чалавека, толькі дзве, але ён з іх дапамогай павінен зрабіць немагчымае: не губляючы кантакту з апавядальнікам, стварыць у слухача адчуванне цэласнай і праўдзівай карціны свету, дзе гукі рознага характару і рознай глыбіні пераплятаюцца, існуюць на адлегласці, тым самым утвараючы аб’ём, ідэнтычны жыццёваму аб’ёму. Каб здавалася, што мы абодва знаходзімся ў акопах на перадавой, абодва стаім пад кулямі. Так мы стварылі адчуванне вайны. Гэта быў «пробны шар», мой першы подступ да твора. Пайшла пошта, людзі зрабілі адкрыццё: гэта Гарэцкі? Ён можа быць такі? «На імперыялістычнай вайне» многія прачыталі ў школьным падручніку, але прачыталі вачыма, а мы далі магчымасць слухачам уявіць саміх сябе сярод страшнай вайны. I тады мы вырашылі абавязкова выпусціць дыск з гэтым творам, адным з найвыдатнейшых не толькі ў спадчыне Максіма Гарэцкага, але, думаю, і ў сусветнай літаратуры, прысвечанай Першай сусветнай вайне. Ён павінен быць пад рукой, гэты вайною агучаны твор. Мы рашыліся на такі падарунак аматарам літаратуры, тым больш што аўдыёмастацтва на Беларусі, трэба канстатаваць, знаходзіцца ў закансерваваным стане. Так яно існуе даволі працяглы час, і трэба адкрыць, нарэшце, гэтую «кансерву», каб людзі адчулі, што такі від мастацтва ў нас ёсць, што павінна яно паміж мастацтвамі кіно, тэатра і тэлебачання знайсці сваё месца.
К. А. Калі ж гаварыць пра спажывальнікаў нашай прадукцыі, то праз год пасля выхаду першага дыска мы ўбачылі, што ён з’явіўся на торэнтах. Можна было б забараніць, але мы вырашылі, што гэта будзе азначаць абмежаванне доступу да творчасці Максіма Гарэцкага, што ніяк не можа быць нашай мэтай.
I якім-было наша здзіўленне, калі ўбачылі мы водгукі слухачоў не толькі з Беларусі, але і з Украіны! Творчасць Гарэцкага стала больш даступнай, разышлася па міжнароднай арэне.
С. В. Наша ўспрыманне Першай сусветнай вайны даволі туманнае. Што, на вашу думку, можа быць у ёй праяснена праз прачытанне твораў Максіма Гарэцкага?
А. В. Першая сусветная пакінула ў нас многа слядоў. Фронт стаяў побач, баі былі жудасныя. Але Максім Іванавіч рухаўся на Захад і бачыў землі прускія і нямецкія.і ўбачанае адлюстроўваў у творах. Што першае кідаецца яму там у вочы? Большая цывілізаванасць, чым у нас, большая дагледжанасць гародчыкаў і садоў. Ён заўважае: і ў беларусаў магло б так быць. Ён хацеў бы, каб гэтыя акуратнасць, дысцыплінаванасць, культура, з якой ставяцца да сваіх сядзібак людзі на чужой зямлі, прыйшлі і да нас. Ён зведаў толькі беднасць, ён бачыў адно заняпад, і назіраць хараство на варожай тэрыторыі яму, безумоўна, было балюча. Але ён паказвае, што нават падчас вайны чалавеку ўласцівая прага прыгожага. «На імперыялістычнай вайне» — твор стракаты, у ім ёсць і баявыя дзеянні, і жудасныя смерці, і сцэны ў шпіталі; і заўсёды мы бачым, што сярод салдат, гэтых простых ваяк, якія, так бы мовіць, рабілі тую вайну, якія яе і выйгралі, кім бы яны ні былі — украінцамі, малдаванамі, грузінамі, русккімі, — заўсёды знойдзецца паразуменне. Вайна людзей ядняла, як гэта ні гучыць. Узоры братэрства, якія апісвае Гарэцкі ад імя Лявона Задумы, ён назіраў там, на вайне. А калі яго герой прыехаў да сям’і на пабыўку, ён не знайшоў у ёй чаканай спагадлівасці. Дома ён назіраў сапраўдную вайну. Вось у чым парадокс. У родным доме сварацца, б’юць лыжкай па галаве малога за тое, што ён расплакаўся. Гаспадарка нікуды не вартая — няма каму ёю займацца. Мужчыны ўсе на вайне. Ён і прыехаў, каб неяк дапамагчы, а пабачыў такое, што вяртанне на фронт успрымалася ім як вяртанне ў сям’ю, да братоў. Яны яго клічуць: у нас тут махорачка, і нічога, што халодныя акопы, але мы тут грэемся душой. Дзівосная праўда Гарэцкага: ён не баяўся сказаць, што ў сям’і не ўсё добра, што ў франтавой сям’і лепш. Паміж гэтымі сем’ямі ёсць падзел, які зрабіла сама вайна.
С. В. Трагедыя чалавека, які вяртаецца з вайны, здавалася б, з пекла, у тым, што ён трапляе ў яшчэ большае пекла — душэўнае. Бо на вайне зразумела і ведаеш, што рабіць, а дома не ведаеш...
К. А. А я вось слухаю і не пагаджаюся. З аднаго боку, Максім Гарэцкі сапраўды паказаў пабрацімства ўнутры сваёй арміі. Але ён хацеў паказаць ідэалагічныя штампы. У вялікі твор «На імперыялістычнай вайне» ён уключае апавяданне «Рускі» — замалёвачку, у якой фігуруюць «рускі» і «аўстрыяк» — беларус і ўкраінец, але ў «рускага» ёсць разуменне, што «аўстрыяк» — гэта вораг і яго трэба забіць, хоць ён такі ж самы гаспадар, такі ж па душы чалавек і мае такую ж сям’ю і дзяцей. Але ен вораг! Праз прызму гэтага шаблону дзейнічае «рускі», забіваючы таго, з кім толькі што выпілі па чарцы. Хаця шмат было прыкладаў пабрацімства паміж варожымі арміямі, калі Новы год сустракалі разам, бо свята, а потым разыходзіліся па сваіх акопах. Максім Гарэцкі паказаў, што вораг — таксама чалавек. Канешне, так меркавалі не ўсе, былі такія, якія глядзелі выключна сваё. Але ж ён не толькі акопную вайну адлюстраваў. Другі твор, «Літоўскі хутарок» мы ўключылі ў дыск таму, што ён паказван некалькі праблем адразу: праблему бежанства і праблему насельніцтва нават не на акупіраваннай тэрыторыі, а на лініі фронту, калі чалавек не ведае, хто заўтра прыйдзе – свае ці ворагі – і , галоўнае, ад каго ён атрымае большую шкоду. Трагедыя адной сям’і, якая жыве на літоўскім хутарку на мяжы вайны. Вельмі моцны і вельмі кранальны твор, чый сюжэт пераносіцца на сотні і тысячы сем’яў па ўсім свеце. Вайной гарады сціраліся з твару зямлі, а тут – хутарок. Максім Гарэцкі так шматпластова малюе вайну, што можна яе вывучае па яго творах. Нават і ход некаторых рэальных аперацый можна па іх прасачыць, бо гэта дакументальныя запіскі, спалучэнне споведзі і хронікі.
А. В. I Яшчэ адну думку ён нам імкнецца трансліраваць: як бы ні заклікалі начальнікі, палкоўнікі ваяваць «За веру, за царя, за Отечество», гэта праз увесь твор гучала толькі як залік аддаваць жыццё. Юны Гарэцкі задумваецца: аддаваць жыццё за веру — а за якую веру? За царя? За якога цара? I за якую Айчыную? Мы людзі XXI стагоддзя, разгортваем яго запіскі, і бачым, што гэта самая што ні ёсць тая праўда зафіксаваў народ. Не салдаты, а народ. Ён гінуў за гэтую праўду. Аддзяліць праўду душы чалавечай ад праўды вайны — як? Калі жыцці аддаваліся на алтар так званай перамогі, то якой перамогі? Дзеля чаго? ІІІто павінна было здарыцца з сусветам, да чаго павінен быў прывесці вынік вайны? Ніхто гэтага не ведаў. Гарэцкі хацеў сказаць, што толькі чалавек, яго сэрца і розум, тонкасць і далікатнасць маюць значэнне. Светлымі фарбамі ён малюе афіцэраў, добрых, інтэлігентных, якія разумеюць душу салдата. I тут праявіўся вялікі досвед Гарэцкага: ён змог знайсці на вайне сапраўдных знаўцаў душы.
С. В. Ці можна гаварыць пра прынцыповую розніцу паміж тым, што сказаў пра Першую сусветную Максім Гарэцкі, і тым, што сказалі пра яе замежныя пісьменнікі, таксама ўдзельнікі вайны і таксама, у нейкім сэнсе, хранікёры?
К. А. Кожны прапускаў вайну праз прызму сваей душы, але і праз пэўную кан’юнктуру. Гарэцкі, напрыклад, друкуючыся ў «Нашай ніве», не мог яе не прарэкламаваць у сваіх творах. Гэта калі казаць вузка. Але што вызначае творчасць Гарэцкага ў тэме Першай сусветнай? Я не ведаю, акрамя Гарэцкага пісаў у той час пра бежанства хто апісваў сітуацыю, калі чалавек вымушаны жыць паміж двума франтамі, хто пісаў пра тое, як чалавек увогуле трапляе на фронт. Ён паказаў вайну з пазіцый розных людзей — і селяніна, і салдата, і сувязіста. Я не настолькі глыбока вывучаў творчасць, напрыклад, Рэмарка, каб параўноўваць яе з творчасцю Гарэцкага, але, пэўна і не варта гэтым займацца — хіба толькі літаратуразнаўцам. У кожнага пісьменніка свій светаполгляд. Трагедыя вайны паказана і там, і тут. Нямецкія літаратуразнаўцы, якія адкрываюць для сябе творчасць Гарэцкага, здзіўляюцца, чаму раней яны пра яго не чулі. Мо сёння гэта ўжо не так актуальна, але гэта тая самая гісторыя, што і з Францішкам Аляхновічам, які напісаў «У капцюрох ГПУ» раней, чым напісаў свае творы на тую ж тэму Аляксандр Салжаніцын — але даведаліся мы пра гэта пазней, і для многіх Салжаніцын — гэта маштаб, а Аляхновіч — ужо другараднае... Калі б творы Максіма Гарэцкага былі ўключаны ў сусветны літаратурны працэс, гэта змяніла б не толькі літаратуразнаўства.
С. В. Парадаксальна, што многае замежнае, значна больш слабае, аказалася ўключаным у сусветны працэс, а наша, больш моцнае нават, — і нашымі літаратуразнаўцамі не ўсё да канца ацэненае. Праблема гэтая досыць прыкрая...
К. А. Ёсць прыказка пра тое, як умела гаспадыня гатаваць ды не ўмела падаваць. Вельмі важна ўмець прэзентаваць сябе ў свеце.
С. В. Гэта вы пра нашу сціпласць як нацыянальную рысу?
К. А. Не, тут не сціпласць. Тут, хутчэй, лянота перакладчыка: прасцей перакласці з рускай. А беларускі пісьменнік, які захоўвае сваю прынцэповасць, піша на роднай мове, чым абмяжоўвае кола патэнцыйных сваіх перакладчыкаў. Ды і хто ў савецкі час мог папулярызаваць творчасць Максіма Гарэцкага? Многія яго творы былі пад сакрэтам. Мы ўводзім яго ў культурны кантэкст «заднім днём». I, зноў жа, папулярызуем яго сярод беларускай супольнасці, а трэба, каб Гарэцкі гучаў рознымі спосабамі і на розных мовах.
А. В. Вяртаючыся да таго, што даў нам Максім Гарэцкі па тэме Першай сусветнай вайны: ён указаў нам напрамак, паведаміў, што ёсць яшчэ нераспрацаваны матэрыял. Бярыце, маўляў, і працуйце. Цікаўцеся. Узаемаадносіны ваеннапалонных — чым не тэма? Або лёсы тых, каго забіралі на работы ў Германію: што стала з тымі людзьмі? Вядома, што многія з іх вярнуліся на радзіму, але ўжо з іншымі тварамі і іншымі думкамі. Яны вярнуліся іншымі — тыя, хто заставаўся там доўга, хто вывучыў мову і зразумеў кантэкст тамтэйшага ладу жыцця; і яны дакладна хацелі б нешта ў нас памяняць. Яшчэ адна тэма — тэма дзяцей на вайне. Пра гэта мы таксама мала што ведаем, а былі ж героі і сярод дзяцей і падлеткаў. Вось яшчэ тэма — рэлігія на вайне: як сябе паводзілі святары? Ім у Гарэцкага таксама адведзена месца, і сярод іх таксама былі героі, і пра іх мы мала што ведаем...
Дыямент у пабітым шкле
А. В. Фармат другога дыска, «Дыямант у пабітым шкле», — аўдыёкампазіцыя, складзеная з твораў пісьменніка, песень, запісаных ім ад маці, і вершаў Янкі Купалы. Герой гэтай аўдыёкампазіцыі — беларускі вясковы інтэлігент, зусім малады чалавек, які трапляе ў вір жыцця пачатку XX стагоддзя. Мы менавіта на гэтым вобразе засяродзіліся, бо першыя творы Максіма Гарэцкага ўсе аўтабіяграфічныя, кожны з іх ён пісаў пра сябе — і «У лазні», і «Роднае карэнне», і «Ціхую плынь». Што трэба было зрабіць Максіму Іванавічу, каб вырвацца з ланцугоў страшэннай бядноты... Багацькаўка была найбяднейшай з вёсак, людзі ў ёй жылі боса і голадна, але Еўфрасінні Міхайлаўне, маці Гарэцкага, была ў вышэйшай, ступені ўласцівая сямейная культура: яна імкнулася прывіць сваім сынам любоў да маленькага чалавека, да селяніна, і ладзіла з гэтай мэтай сяменныя вечары, расказвала гісторыю вескі, роду, усіх забабонаў, усяго містычнага і фантастычнага. Чаму сусвет Гарэцкага такі імпульсіўны? У многім гэта спадчына маці, захаваных ёю ў памяці страшных гісторый, звязаных з прыроднымі з’явамі, на якія накладалася рэлігійнасць, праваслаўная вера. Вось што заклала падмурак мастацкага сусвету Гарэцкага. На яго першае апавяданне — «У лазні» — «Наша ніва» выказалася словамі, досыць абнадзейлівымі для дзевятнаццацігадовага чалавека: «Мы верым, кажучы словамі нашых прадзедаў, што праз Вас «памножана будзе слава Айчыны нашай», калі толькі агонь, які гарыць у Вас, будзе далей разгарацца». Гэта дэбют узроўню Лермантава. Так ён расказаў пра маленькага чалавека, шкаляра, гімназіста, які прыязджае ў сваю вёску і якога вяскоўцы не могуць зразумець: на каго ён вучыцца, кім ён будзе — панам ці селянінам, і навошта ён гэтыя веды збірае, калі галоўныя веды ўсе ў вёсцы? Асноўны пастулат вяскоўцаў — не адрывацца ад вёскі, ад каранёў, не спяшацца. Будзе яшчэ і горад, але ты, маўляў, ведай, што мы тут жывём і нас трэба помніць, а не тое, што будзе недзе там у цябе адбывацца. Так, ты пабачыш сусвет, але нас ты пры гэтым забудзеш. А ты не адрывайся ад нас. Вось гэтым запаветам і мы кіраваліся пры запісе дыска. Наша Беларусь — краіна, праз вякі спакутаваная, але зорачкі, якія з’яўляліся на яе небасхіле, — імёны яе пісьменнікаў, паэтаў, мудрацоў, музыкантаў, артыстаў — склалі ёй дыяментавае ўпрыгожанне, дыяментавую повязь вякоў. Назва «Дыямант у пабітым шкле» азначае, што дыяменты сярод нас ёсць заўсёды, яны — нібы каменьчыкі пад нагамі, толькі не трэба іх разбіваць, не трэба іх пэцкаць, не ўздзейнічаць на іх ні вайной, ні іншымі ўціскамі. Трэба даць ім магчымасць свяціцца, блішчаць. Такі сэнс назвы дыска. А падзагаловак — «Споведзь разняволенай душы». Я вельмі люблю гэтае слова — «разняволенасць». Яно азначае тое, што павінен зрабіць слухач і чытач: разняволіцца пасля таго, што пачуе ці прачытае ў Гарэцкага і зразумее. Натхніцца Гарэцкім, увасобіць у сабе яго вобраз і — разняволіцца, і прынесці ў дар Беларусі свой прыклад, сваё адчуванне вечнасці.
С. В. Слова «разняволенасць» утварае з суседнімі — «споведзь» і «душа» — унікальнае спалучэнне. Гэта разняволенасць у значэнні, адрозным ад агульнапрынятага, гэта тая ўнутраная свабода, якая патрэбна чалавеку, каб быць здольным раскрыць душу ў споведзі. А як складалася кампазіцыя?
К. А. Не ведаю, як цяпер, але яшчэ нейкі час таму запіскі «На імперыялістычнай вайне» і «Ціхая плынь» уваходзілі ў школьную праграму. I мы падумалі, што вельмі важна, каб такія глыбокія творы былі больш даступныя для ўспрымання іх моладдзю. Лепш іх праслухаць вось так, з дыска, чым прачытаць у «кароткім змесце». Астатнія творы «насаджваліся» на гэтую нітку ўжо як дыяменты, бо кожны з іх нечым ад-метны. «У лазні», да прыкладу, — гэта першы, самы першы твор Максіма Гарэцкага. «Старое замчышча» — проста забыты, нідзе ён не друкаваўся, акрамя як у міжваеннай перыёдыцы, і нават у збор твораў, які складаўся ўжо ў часы незалежнай Беларусі, не ўвайшоў, таму, фактычна, недаступны для шырокага чытача. «Габрыелевы прысады»... Я прапанаваў для запісу апавяданне «Старое замчышча», Алег Аляксандравіч — «Габрыелевы прысады». Я быў спачатку не тое што супраць, я проста не разумеў, навошта, і мне трэба было праслухаць твор раз, другі, трэці. Тады я зразумеў, што твор унікальны, што гэта цудоўнае завяршэнне ўсёй кампазіцыі. Ён вельмі глыбока паказвае душу, незалежна ад таго, добры чалавек ці кепскі. Цуд таленту Гарэцкага ў тым, што ён не дае такую дэілему адназначныя адказы, ён дае кожнаму шанец.
Кожны твор на гэтым дыску мае значэнне і сэнс, хоць у працэсе стварання кампазіцыі да апошняга ўсё ў ёй мянялася, а песні маці ўвогуле з’явіліся фактычна перад сваім выхадам. Спачатку была думка ўзяць іншыя песні — сучасныя або на словы Янкі Купалы. Рашэнне змячіла сустрэча з Радзімам Гаўрылавічам, пляменнікам Максіма Гарэцкага. Бо сапраўды, калі існуюць гэтыя песні, запісаныя пісьменнікам за сваёй маці, то чаму іх не праспяваць, паказаўшы праз іх вытокі яго творчасці? Вось ён, сэнс доўгай работы: калі б мы выпусцілі дыск гадоў пяць таму, ён быў бы іншы. А тое, што мы так доўга і, прытым, пастаянна над ім працавалі ўвесь вольны ад асноўных нашых заняткаў час, сведчыць пра яго шматпрастовасць. Такім чынам, ідэя была ў тым, каб спрасціць жыццё моладзі, дапамагчы ёй у чытанні Гарэцкага, але рэалізацыя гэтай ідэі перарасла ў цэлы культурны праект.
С .В. I гэта, калі я правільна разумею, уласная ініцыятыва двух чалавек, захопленых жыццём і творчасцю Максіма Гарэцкага?
К. А. Я нават не сказаў бы, што мы былі ў такім захапленні ў пачатку работы. А ў працэсе захапіліся ўжо не на жарт.
А. В. Дарэчы, прыступаючы да «Дыяманта...», я доўга не мог знайсці «голас» Гарэцкага, яго аўтарскую інтанацыю, гукавы эквівалент у «Ціхай плыні» і «Родным карэнні» ніяк не акрэсліваўся, я мучыўся, даймаў гукарэжысёра і, пакуль тры разы не перапісаў гэтыя творы, не адшукаў патрэбны тон, доўга яшчэ не мог супакоіцца.
С. В. Вы адкрылі Гарэцкага для чытача і слухача, а якія адкрыцці ў творчасці Гарэцкага за час гэтай працы зрабілі вы для сябе?
А. В. Калі Радзім Гаўрылавіч параіў звярнуцца да зборніка народнай песні з мелодыямі, выпушчанага Максімам Гарэцкім у супрацоўніцтве кампазітарам Аляксандрам Ягоравым, мы ўзялі яго пагартаць у Нацыянальнай бібліятэцы. Пачаў я чытаць тэксты песень — а іх там больш тры сотні, самых розных, — і здзівіўся: як гэта так можа быць, што амаль увесь зборнік нібыта вечаны таму, што ў нашай беларускай сям’і ўсё складваецца не так, як трэба? То нявестка :не можа са свякроўю паладзіць, то жаніх не ведае, як яму знайсці агульную мову з будучай цешчай, і фіналы ў гэтых песень ці не заўсёды трагічныя. I ў нашы дні сем’і нярэдка жывуць нядобра, і маем мы многа разводаў з-за неналаджанасці адносін паміж роднымі, але, гартаючы гэты зборнік, я спасцігнуў цяжар народнай песні, яе глыбокі смутак з-за неразвязаных сямейных цяжбаў, які цягнецца з даўніх вякоў. Гэта было для мяне адкрыццём. У сям’і самога Максіма Гарэцкага таксама не ўсё было проста, і апавяданні і песні яго маці далі нам разуменне таго, што сапраўды, як пісаў Адам Міцкевіч, «яны прайшлі сваю гісторыю ў страшэннай беднасці і галечы, але ў іх казках і песнях ёсць усё...». Беларуская гісторыя складзена з бед, цяжкасцей і жахаў, і гэтую гісторыю Максім Гарэцкі не баяўся паказваць. Ну, але мы такія жудасныя песні ў кампазіцыю не ўзялі, мы бралі тыя, у якіх расказваецца пра долю жанчыны або дзяўчыны, мужчыны або юнака, з філасофскім зместам. Амаль усе яны пяшчотныя і трошкі сумныя. Прапанова, далікатна зробленая Радзімам Гаўрылавічам, аказалася вельмі дарэчы. Каб гэтую частку кампазіцыі давесці да ладу, быў запрошаны ансамбль «Калыханка» з Міханавіч, які з радасцю выканаў матчыны песні.
К. А. Прычым, дзіцячымі галасамі.
А. В.Так, таму што прадстаўлена такім чынам сямейнае кола. Мы ўяўлялі якраз яго. Максім цудоўна спяваў, граў на скрыпачцы і жалейцы, выразна дэкламаваў вершы. Брат Гаўрыла не адставаў. I мы захацелі сабраць дзіцячыя галасы, каб даць слухачам уяўленне, як такія спевы адбываліся ў доме Гарэцкіх, на сямейных вячорках.
К. А. I як на гэтых вячорках фарміравалася сутнасць Максіма Гарэцкага як пісьменніка і чалавека.
С. В. А чаму з вершаў былі выбраны менавіта Купалавы?
А. В. Янка Купала быў адным з першых, хто заўважыў талент Максіма Гарэцкага, і адным з першых, хто сказаў пра яго добрыя словы, даўшы беларусам адчуванне з'яўлення ў іх новага таленту, пра які яны будуць яшчэ гаварыць. У Вільні ў «Нашай ніве» яны сустракаліся, і Купала быў тым, хто даў Гарэцкаму загартоўку і напрамак у творчасці. I яшчэ ёсць прычына: для нас Купала на гэтым дыску гучыць як прарок — мы выкарысталі тыя яго вершы, якія звязаны з адчуваннем беларускасці. Паняцце беларушчыны многа разоў сустракаецца ў публіцыстыцы Максіма Гарэцкага. Ды і ў Гаўрылы таксама. Імкненне, каб кожны адчуў сябе беларусам на роднай зямлі і каб яе карані прайшлі праз яго душу — вось на гэта была скіравана наша задача як укладальнікаў. I быў такі яшчэ змысел, кажучы словам Максіма Іванавіча: ёсць Гарэцкі, а яго адлюстраванне — Купала, і наадварот. Як сонца і цень. Мы хацелі, каб у гэтай аўдыёкампазіцыі і адлюстраванні ігралі ролю. Паэтычнасці нам хацелася дадаць за кошт музычнасці твораў Янкі Купалы. Усё ж прозу на слых успрымаць складана. Многія дыскі прадстаўляюць толькі паэзію, яна бліжэй да музыкі. Зразумела, калі ёсць і музычны фон. Мы хацелі спалучыць аднадумцаў — утварыць на дыску дыялог паміж Янкам Купалам і Максімам Гарэцкім. Дыялог наконт беларускасці. Гарэцкі праз сваё, аўтабіяграфічнае, а Купала — праз грамадскае. Нам падалося, што гэта цікава. Купалавы вершы даюць той глебе, на якой узрос Гарэцкі, вільгаць. Гэтай вільгаці нам не хапала, і мы яе дадалі.
С. В. Самы час распавесці пра вашу каманду.
К. А. Да ўжо знаёмых нам па першым дыску Ігара Пісыгіна і Вольгі Гваздовай, гукарэжысёра і дызайнера вокладкі, дадаліся гукарэжысёр Людміла Свацікава, інжынер майстарынгу Сяргей Чайка і мастак Вячаслаў Паўлавец. Іх адказнасць і высокае майстэрства надалі нашай працы новы маштаб.
А. В. Было б несправядліва не ўспомніць яшчэ двух людзей, без якіх наш дыск не стаў бы паўнавартасным і цэльным, — гэта Таццяна Захарыч і Васіль Ганчарэвіч. Мы дзякуем нашым родным і прыхільнікам, якія на працягу гэтых гадоў верылі ў нас, надзейна падтрымлівалі.
С. В. Відаць, я сама павінна дадаць, што рэжысура і выкананне былі справамі Алега Вінярскага, кампазіцыя складалася Алегам Вінярскім і Кастусём Антановічам, кіраваў абодвума праектамі Кастусь Антановіч.
К. А. Ёсць яшчэ адзін удзельнік праекта: фотамастак Віктар Малышчыц. Ён прадаставіў нам для вокладкі здымак зорнага неба. Зразумела, што вокладка — гэта таксама частка дыска, і досыць важная: без яе цяжка яго ўспрымаць. Прычым стварэнне вокладкі аказалася нават больш цяжкай справай, чым складанне самагодыска. Напоўніць сасуд было чым, але ж трэба было, каб вада ў ім трымалася. Спачатку бачанне дызайнераў было іншым, але дэталі адна з адной не сыходзіліся. А потым відаць, сам Максім Іванавіч зжаліўся над намі і вырашь даць падказку. У рэшце рэшт мы адлюстравалі на вокладцы тое, што ёсць на дыску: інтэлігенцыя — разбітыя акуляры, у якіх адбіваецца рэчаіснасць — вёска, з якой яна выходзіць. родная хата Максіма Гарэцкага. Але ў той час гэта думкі, абсяг, неба, космас... На першым дыске вокладка дэманструе зямлю, на другім перэважае неба. Гэта таксама наша задума. Хоць і тут і там — споведзь, але гэта зямля і неба.
А. В. Мы доўга раздумвалі, што такое ціхая плынь. А гэта тое, што працякае не знешне, а ўнутры чалавечай душы. I важна гэтую ціхую плынь у сабе захаваць. Зберагчы ціхую плынь душы дзіцяці незасмечанай. Пра гэта мы і стваралі наш дыск. Мы наклалі акуляры на панарамны здымак зорнага неба з абрысамі вострава, заходам сонца і руінамі замка або царквы – нібыта гісторыя накладаецца на сучаснасць. Пабітыя акуляры гавораць пра трагічны лёс, але ў трыэнутам шкле адбіваецца неба: праз трагедыю – да вечнасці. Менавіта з дапамогай Віктара, яго цудоўнага фону і нашага калажа з акулярамі атрымалася крыптаграма, якую трэба таксама не проста так разглядаць.
Чаму Гарэцкі?
С. В. Ці ёсць у вас адчуванне свайго Гарэцкага, пра якога вы рэўнасна сказаліб: «А ён вось такі, мой Гарэцкі»?
К. А. Ён няпросты. I настолькі глыбокі, і настолькі сучасны... Твор «Старое замчышча», які мы адкапалі, — маленькі, на пятнаццаць хвілін, абразок. Але ў ім засяроджана фактычна ўся гісторыя Беларусі. Ён можа некаму і не падабацца, Гарэцкі. Нехта сёння мо прылічыць яго да непаліткарэктных, але ён - наша гісторыя. Пазіцыя Максіма Іванавіча да гістарычнай праўды блізкая мне асабіста. Ён чалавек ісціны, чысціні. Як цудоўны псіхолаг, ён адчувае чалавечую душу, яе сутнасць. Шматграннасць яго асобы блізкая мне. Чым больш я з ім знаёмлюся, тым больш ім захапляюся. I цяпер для мяне гэта не ідал, не кумір, а ўзор.
А. В. Гарэцкі — гэта наша зорка, да якой мы яшчэ не дайшлі. Відаць, мы на шляху да яе. Бо ён апярэдзіў свой час. Ен, канешне, з тых мастакоў, якія нарадзіліся мо заўчасна, зле якія змаглі за кароткі перыяд жыцця, ім адведзены, — а Гарэцкі пражыў толькі сорак пяць гадоў, — зрабіць столькі, колькі з папярэднікаў хто мог бы здзейсніць? Невядома. Я не баюся назваць яго прарокам, таму што яго рысы, чалавечыя і творчыя, для мяне нароўні з рысамі рэнесансных эсоб. Я лічу яго чалавекам рэнесанснай культуры, таму што ён, па-першае, мастак-празаік, вялікі крытык і публіцыст, выдатнейшы лексікограф, даследчык літаратуры, мовы, фальклору, а па-другое, ён цудоўны чалавек і асоба. якая заўсёды адгукалася на несправядлівасць, не магла стрымаць сябе, калі бачыла ці чула нешта, што робіцца не так, як павінна рабіцца ў свеце. Якасці, уласцівыя ўсім Гарэцкім, — кволасць, уражлівасць, неўраўнаважанасць — гэта фамільныя асаблівасці, як пісаў Гаўрыла Гарэцкі свайму сыну: «Што ж, браце, зробіш, і дрэнная гэта рыса, і разам з тым добрая, бо не дае яны ні душы, ні сэрцу магчымасці агрубець, прытупіцца. Але рысу гэту трэба ўпарадкаваць, падначаліць яе розуму, стрымлівасці. Мы, Гарэцкія, усе такія крыўдлівыя, такія ўпадлівыя, недачэпныя. Не толькі ад слова, але і ад непрыемных падзей, але нават ад погляду, ад руху поўніцца сэрца наша крыўдаю, балючым успрыманнем». Вось гэтая нераўнадушнасць да ўсяго, што адбываецца ў свеце, для мяне сапраўдная гераічная рыса. Адбітак гэтага высокага прыкладу захаваны ў мастацкіх творах. I ўсе яны насычаныя заклікам да чалавека: будзь добры, разумны, заўсёды справядлівы і абавязкова патрыятычны, не пакідай зямлі сваёй і рабі на ёй, пакуль ёсць гэтая магчымасць, толькі тое, што табе запавядалі нашы продкі. Ён адчуваў сябе толькі падмуркам тых іншых вялікіх, хто прыйдзе яшчэ на зямлю. Дзеля гэтага ён і аддаў жыццё. Яго прыклад павінен раскрыць нам вочы на тое, што ў нас былі прарокі і жылі яны не так і даўно. I зноў звярнуцца да яго твораў, прачытаць іх, нягледзячы на тое, што гэта можа быць цяжка, што многа ў іх дыялектызмаў, але прарвацца праз іх — трэба. Каб зазірнуць у космас Гарэцкага, каб быць беларусам.
Ванда Бароўка.
ЗБОРНІК “РУНЬ” МАКСІМА ГАРЭЦКАГА
ЯК АДМЫСЛОВЫ МАСТАЦКІ ПРАЕКТ
ДА ІОО-ГОДДЗЯ ВЫХАДУ
Беларускае прыгожае пісьменства ў 1914 г. узбагацілася зборнікамі “Васількі” Ядвігіна Ш., “Родныя з’явы” Якуба Коласа і “Рунь” Максіма Гарэцкага. Аператыўным водгукам на гэты факт літаратурнага жыцця сталі рэцэнзіі Вацлава Ластоўскага на старонках “Нашай Нівы”. Пры аналізе зборнікаў Ядвігіна Ш. і Якуба Коласа В. Ластоўскі адзначаў станоўчыя і адмоўныя бакі выданняў, папракаў Ядвігіна Ш. за тое, што “душа аўтара не цаліком адбілася ў яго творчасці”, выказваў спадзяванне, што пісьменнік узбагаціць яшчэ беларускую літаратуру «не адным хвалюючым душу “кавалкам жыцця”, каторае ён умее так добра адтварыць, калі “скалыхнецца сэрца”» Пра аўтара “Родных з’яў” В. Ластоўскі выказваў аптымістычныя меркаванні: “.. .Тарас Гушча не сказаў яшчэ свайго апошняга слова; яго талент з кожным годам набірае большага напружання і большай развітасці ў вясёлкавых пералівах гумару і ў зіхаценні чыстых слёз, каторымі перасыпае гумар. Трэба спадзявацца, што імя Т. Гушчы з часам будзе вядома далёка за межамі нашымі, услаўляючы імя беларускае, яно пойдзе далёка па свету, бо ў творчасці Гушчы апрача фактычнай смешнай стараны скрыта глыбіня думкі. Надзвычай высока В. Ластоўскі ацэньваў плён працы пісьменніка-пачаткоўца: «“Рунь” М. Гарэцкага - гэта вялікі ўклад у беларускую літаратуру як па глыбіні і багаццю думак, так і красе мовы, якую аўтар умее прыкрасіць магілёўскімі правінцыяналізмамі і падборам слоў для выражэння сваёй думкі». Рэцэнзент зрабіў выснову, што «“Рунь” - гэта не зборнік апавяданняў мляўка-скандальных і не скалазубства з вяскоўца, з яго мазалёў і цемнаты, гэта першы ў нашай літаратуры паэмат-трагедыя Маладой Беларусі. Першы голас беларускай, маладой, набалеўшай душы “на ўвесь свет, на Белу Русь”.<...> Ён малюе боль і трагедыю Маладой Беларусі не паверхнасна, а заглядае ўтлыб, пад карэнне». Сапраўды, письменніцкае адлюстраванне становішча інтэлігентаў у першым пакаленні (апавяданні “Рунь”, “У лазні”, “У чым яго крыўда?”) напоўнена болем: яны шукаюць шляхі служэння народу, а родная глеба, што іх узгадавала, ужо асцерагаецца прызнаць іх за сваіх.
Вядомы расійскі даследчык М. Гаспараў у артыкуле “Філалогія як этыка” акцэнтаваў запатрабаванасць уліку мяжы “творчасці пісьменнікаў і сатворчасці іх чытачоў і даследчыкаў, калі размова ідзе пра інтэрпрэтацыі тэкстаў”. Думаецца, для таго, каб выявіць адметнасць зборніка М. Гарэцкага, варта не толькі і не столькі параўнаць яго са зборнікамі ўжо вопытных празаікаў Ядвігіна Ш. і Якуба Коласа, колькі звярнуць увагу на адрасатаў выдання. Асноўныя адрасаты “Руні” - найперш маладыя людзі, якія інтуітыўна адчулі неабходнасць нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. У зборніку пісьменнік у мастацкай форме ўвасобіў свае ідэі з праграмных артыкулаў “Наш тэатр” і “Развагі і думкі”, дзе акцэнтаваліся складаныя ўмовы жыцця народа, прыродны духоўны арыстакратызм сялянства, неабходнасць абуджэння нацыянальнага гонару простага чалавека, неабходнасць мастацкага асвятлення мінулага і асаблівасцей светаадчування беларусаў, сярод якіх ён асабліва вылучаў “двудушнасць ад прыроды ў чалавеку”, «нахіл... да здаровага містыцызму, да неразлучных з яго жыццём пытанняў: “Адкуля ўсё і што яно?”». Заклік да пісьменнікаў “смялей і выразней гаварыце сваё новае слова” М. Гарэцкі рэалізаваў у першым зборніку, што стаў сур’ёзнай мастацкай заяўкай на грунтоўнае асэнсаванне рэчаіснасці і нацыянальнага характару беларуса. Слушным было меркаванне Я. Карскага пра раннюю творчасць Гарэцкага, што ў творцы “ёсць усе дадзеныя, каб з аўтара з часам развіўся добры пісьменнік з самародным талентам. Ужо зараз рэалізм у яго даходзіць да дэталёвай анатоміі, да фатаграфавання атамаў”. Праўда, у поўным аб’ёме навуковец наватарства маладога аўтара не здолеў ацаніць. Так, адносна твора “Рунь” Я. Карскі заўважаў, што тут перад намі “толькі матэрыялы для апавядання”, а “У лазні” адсутнічае “адзінства ў развіцці тэмы: апавяданне Банадыся і думкі Кліма мала звязаны з мыццём у лазні”. На думку навукоўцы, “Атрута” - “драматычны малюнак, напісаны вельмі жыва; паказвае, да чаго даводзіць п’янства”, “Роднае карэнне” - “цудоўнае апавяданне па змесце і па натуральнасці выкладання”, “Лірныя спевы” ж - “мясцовае паданне пра князёў Саламярэцкіх; аўтар імкнецца ўкласці апавяданне пра гэта ў вусны жабрака-лірніка. Адпавядае рэчаіснасці хіба толькі само паданне, бо беларускія жабракі-лірнікі не ведаюць гістарычных песень”. Карскі надзвычай адмоўна выказаўся пра твор “Што яно?” Ён лічыў, што гэты тэкст уяўляе сабой хаатычнае выказванне думак з нагоды розных з’яў, “асабліва ў сувязі з народнымі вераваннямі”, што ад адсутнасці твора ў зборніку аўтар нічога не страціў бы. Пра апавяданне “У чым яго крыўда?” лаканічна сказана, што па форме гэта «шэраг лістоў вучня тэхнічнага вучылішча: да “яе”, да таварыша, да бацькоў. У пісьмах шмат бытавых рысаў і нават ёсць псіхалагічны элемент. Але як літаратурны помнік яны не маюць вялікай каштоўнасці».
Між тым зборнік “Рунь” істотна адрозніваецца ад зборнікаў іншых беларускіх пісьменнікаў, бо адметны праблемна-тэматычнай асновай, сістэмай персанажаў, вылучаецца прадуманай, гарманічнай кампазіцыяй. Зборнік складаўся з дзесяці тэкстаў, кожны з якіх не паўтарае ў мастацкім плане іншыя творы. Варта зазначыць, што частка твораў (“У лазні”, “Роднае карэнне”, “Атрута”, “Красаваў язмін”, “У панскім лесе”) друкавалася аўтарам раней на старонках “Нашай Нівы”. Сабраныя ў адной кнізе, яны дазволілі пісьменніку з розных бакоў асвятліць асобу інтэлігента ў першым пакаленні і чалавека з народа.
Першым у зборніку Гарэцкі змясціў эксперыментальнае апавяданне “Рунь” з прысвячэннем “Памяці друга”. Тэкст пачынаецца словамі ад аўтара, дзе асаблівай увагі заслугоўвае фраза “Яўна парушаючы законы пісьменства краснага, пішу я тут аб тым, што запраўды было”, бо яе можна паставіць у якасці эпіграфа практычна да кожнага са змешчаных у зборніку твораў. Галоўны герой апавядання - чалавек, што мае “вялікія сілы” і “крыштальную чыстату” душы, што “хацеў словам адраджаць чалавекаў беларусе”, “рабіць экамічнае адраджэнне Беларусі”. У кампазіцыйным плане пісьменнік зводзіць у адно некалькі пунктаў погляду на героя (заўважым, што гэты прыём любіў сучаснік Гарэцкага японскі пісьменнік Руноске Акутагава), каб у чытача склалася аб’ектыўнае
ўяўленне пра Уладзіміра З.; уводзіць дэтэктыўны момант пра магчымае самагубства героя, рамантычную сюжэтную лінію шчаслівага кахання беднага хлопца-сіраты праваслаўнага веравызнання Уладзіміра да “ядынага адростку старыннага беларускага роду” каталіцкага веравызнання Ядзі; дадае каментарыі аўтара з характарыстыкамі галоўнага героя; падае нібыта творы Уладзіміра “Войт” і “Княгіня” пра адчуванні людзей далёкага мінулага, лісты Ядзі да Уладзіміра, урыўкі з дзённіка Уладзіміра. Малады чалавек імкнецца служыць “беларускай справе”, але яе перспектывы да сустрэчы з Ядзяй уяўляюцца Уладзіміру вельмі няпэўнымі. З дзённікавых запісаў героя вынікае, што чалавек не можа існаваць без высокай мэты і сапраўднага кахання. Востра акрэслена ў апавяданні тэма ўзаемаадносін народа і інтэлігенцыі: Уладзімір усведамляе сябе сынам народа, аднак Гарэцкі не спрашчае сітуацыю, калі прымушае героя прызнацца: “Я заступаюся за брата-мужыка, а ён жане сімпатычны, ён жа мяне крыўдзіў болей, чым хто”. Фінал апавядання напаўадкрыты, бо аўтар выказвае меркаванне, што Уладзімір і Ядзя, насуперак чуткам, што яна памерла, а ён скончыў жыццё самагубствам, засталіся жывымі і вернымі “беларускай справе”: “Веру я: куюць сабе шчасце яны і йшчэ некалі, як спелыя каласы на добрай ніве, закрасуюць народнай зямлі нашай”.
Галоўны герой твора “У лазні” - “вучань апошняга класа каморніцкага вучылішча, казённы стыпендыят Клім Шамоўскі”, інтэлігент з-пад саламянае страхі, які на канікулах з аднолькавай цікавасцю ставіцца да падручніка “Ніжэйшая геадэзія” А. Біка і да паэтычнага зборніка “Песні-жальбы” Якуба Коласа. Клім пасля знаходжання ў горадзе пільна назірае за вясковым жыццём, ацэньвае яго, спрабуе вызначыцца з уласным стаўленнем да роднага кута. Наведванне вясковай лазні духоўна ўмацоўвае, прасвятляе Кліма. Апавядальнік як бы паміж іншым заўважае, што на 25 двароў у Мардалысаве “ёсць ажно дзве лазні”. Аднавяскоўцы Кліма не надта клапаціліся пра побытавыя зручнасці: “Лазня была за гоні ад вёскі, каля заплыўшае канавы, што была некалі, пакуль шчэ паны жыдам лясоў не прадавалі, рэчкай. Ліпела яна сабе на ўзгорку, і пакуль Клім узабраўся на гэты ўзгорачак, два разы паваліўся і абскрабаў аж да крыві руку абмёрзлы снег”; “Прымыльнік быў плятнёвы, і скрозь пляцень дуў вецер. Пад нагамі - мяллё. Каля сценак ляжалі, раскірачыўшы ногі, самадзельныя мяліцы”. У такой лазні, дзе нават не было цёплай вады, нельга было нармальна памыцца. Гэта абурыла Кліма, як абурыла ліслівае стаўленне да яго некаторых вяскоўцаў ды іх папрокі хлопцу ў панстве, але ў лазні Клім, дзякуючы аповеду дзёда Банадыся, адчуў жывую зацікаўленасць сялян-аднавяскоўцаў незвычайнымі з’явамі. Сябе Клім атэстуе “прымачом у панстве і пасынкам вёскі”. Вяртаючыся дадому пасля лазні і прыгадваючы Коласавы радкі пра родны кут, ён канстатуе: «Ляцела думка: “Мой родны кут, люблю цябе без меры!” і забавілася яна, не ўцякала».
“Кароткі жалобны абразок” “Атрута” спалучае рысы драматычнага і эпічнага твораў. Праблема п’янства раскрылася аўтарам праз акцэнтаванне небяспечнасці эгаізму. М. Гарэцкі адмовіўся ад адкрытага дыдактызму, падзеі і характары персанажаў ён раскрываў праз маналогі і дыялогі. П’яніца Раман - слабы чалавек, які бяздумна траціць грошы на гарэлку, па яго віне сям’я жыве ў страшэннай галечы, хварэе і памірае жонка, гіне малы сын. У абразку пісьменнік, у адрозненне ад іншых аўтараў, катэгарычна адмовіўся ад паказу сацыяльнай дэтэрмінаванасці вясковага п’янства, а падаў з’яву як маральны выбар чалавека.
Герой “Роднага карэння” студэнт-медык Архіп Лінкевіч спрабуе даведацца “што за народ наш, беларусы?”, ён вырашае збіраць матэрыялы “аб духоўным жыцці свайго народу”, шукае адказы на так званыя праклятыя пытанні, у загадкавых з’явах бачыць містычны след, бо навука не можа ўсё патлумачыць. Відаць, зацікаўленасць аўтара незвычайным, загадкавым дала падставы Янку Купалу назваць М. Гарэцкага “пісьменнікам-містыкам”. Гарэцкі выкарыстоўвае цікавы кампазіцыйны ракурс: апавядальнік расказвае пра падзеі і, разам з тым, дае магчымасць герою разважаць, каментаваць розныя з’явы, дэманстраваць веданне айчыннай літаратуры, пры гэтым ён яшчэ і падае дынаміку напружанага духоўнага жыцця інтэлігента ў першым пакаленні. Напачатку Архіпу здаецца, што змены абышлі бокам яго родную вёску, але ў фінале апавядання на чыгуначнай станцыі студэнт пераконваецца, што ён памыляўся: «Падуў ціхі ветрык, заківаў лазу над канаваю і траўку змірную прыдарожную. “I трыста, чатырыста гадоў назад таксама дуў ён тут, ветрык, і таксама калыхаў-цалаваў траўку сумную і маўклівую... толькі цуда-машыны не было”, - памысліў студэнт і замаркоціўся...».
“Страхаццё” - працяг размовы пра таёмнае, пачатай у апавяданнях “У лазні”, “Роднае карэнне”, але тут аўтар перапрацоўвае сюжэт “чорнага” жарту. Твор пачынаецца разгорнутым маналогам Гаўрылы, з якога вынікае, што чалавек асабліва не павінен ні над чым задумвацца, яму не варта ні ў чым сумнявацца, бо ўсё ў жыцці прадвызначана: “А мяне-то чортам ды нябожчыкам ніхто ўжо не спужаў бы. Бо калі б мне пачало рабіцца страшна, я зараз узяў бы ў галаву і як мага дзяржаў бы там, што ўсё бывае ад думак”. Аднак калі Гаўрыла сутыкнуўся з невядомым, то ад нечаканасці памёр.
Побытавае здарэнне - забойства ў лесе маладой жанчынай старога гвалтаўніка-лесніка ў апавяданні “У панскім лесе” - па-майстэрску дынамічна, псіхалагічна тонка пададзена пісьменнікам праз спалучэнне дыялогу, няўласна-простай мовы безыменнай маладзіцы і аповеду ад трэцяй асобы.
Тэматычна арыгінальнае для тагачаснай беларускай прозы апавяданне “Красаваў язмін” - шчымлівы твор пра каханне і закаханасць. Дваццацігадовы Юра бачыць прыязнасць да яго таленавітай Мусі, але не можа вызначыцца са сваімі адносінамі да дзяўчыны: “Шукаў-шукаў хоць якіх-якіх асаблівых сардэчных пачуццяў у сабе і не знаходзіў. Яна мне надта, праўда, падабалася як мяккая, добрая, начытаная дзяўчынка з не саўсім звычайна-лёгкім дзявочым поглядам на жыццё. Мне з ёю было добра, ладна, прыяйна. Гуляць з ёй любіў. I ўсё”. На заляцанні дзяўчыны ён з далікатнасці адмоўчваўся і асуджаў сябе: “Я сядзеў, як пень, і ў думках лаяў сябе калодаю, дурнем, сажалкавым гнётам”, “Ну й ламінажя”. Рамантык па светаўспрыманні, Юра, калі даведаўся, што дзяўчына раптоўна з’ехала ў Вільню і неўзабаве памерла, вырашыў, што экзальтаваная Муся магла скончыць жыццё самагубствам, але сяброўка дзяўчыны яго здагадку не пацвердзіла. Напамінам пра Мусю стаў “п’янавата-мляўкі пах красуючага язміну”, сімвалічнай кветкі памяці.
Тэма асабістай памяці арганічна перарасла ў тэму народнай гістарычнай памяці ў “Лірных спевах”, дзе аўтар творча развіваў тэмы драматычнага мінулага беларусаў, захавання гісторыі праз мастацкія творы, бо менавіта Янка Прокляты нагадвае людзям пра іх мінулае, пра род Саламярэцкіх.
Лірыка-філасофскі цыкл “Што яно” - семантычна важны ў структуры зборніка. У ім развіваецца думка, што чалавек, незалежна ад стану і ўзросту, заўсёды задумваецца пра асновы светабудовы, пакутуе ад філасофскіх пытанняў. Апавядальніцкая стратэгія аўтара зводзіцца да паказу адчуванняў, меркаванняў і думак розных людзей: дзяўчыны, што страціла каханага, безыменнага бунтаўніка ў душы, старога жабрака, вясковага дурня, Янкі-чараўніка. Цяжка не пагадзіцца з В. Ластоўскім, што М. Гарэцкі прывіваў беларускай прозе “глыбокія думы, містычна- таёмныя, пытанні глыбокія”.
Завяршае зборнік апавяданне “У чым яго крыўда?”, напісанае ў эпісталярнай форме. Яно пачынаецца лістом закаханага Кастуся Зарэмбы да вясковай дзяўчыны Ганны і напоўнена ўзнёслымі адчуваннямі, запэўніваннем у каханні. У пісьме да сябра Кастусь заяўляў, што стаў іншым чалавекам дзякуючы каханню. Хлопец прызнаваўся, што не хоча, атрымаўшы асвету, адрачыся ад каранёў, расплыцца “ў гнілым балоце з грызеных моллю чорных світак”. Кастуся абурае, што маладыя беларусы вучацца на чужым грунце і забываюцца добра разумець свой грунт, ён лічыць, што беларусам патрэбны “свой беларускі прарок, каторы б прамыў нам вочы, у чым наша істота, паэзія жыцця, прыгажосць жыцця”, што ў яго вучылішчы пануе атмасфера бездухоўнасці: настаўнікі на ўроках спяць, а вучні п’юць ды гуляюць у карты. Каханне дало маладому чалавеку крылы, прагу пераўтварэння жыцця, але лісты ад бацькі і каханай расчаравалі хлопца. Бацька-селянін папракаў сына за каханне да вясковай дзяўчыны і перапіску з ёй, ушчуваў за гаворку на беларускай мове: “Даволі таго, што па-мужыцку гаворыш (дурань другі падумаць можа, як бы не ўмееш па-кніжнаму)”. Стары Зарэмба хваліў сына, што выпісаў “Нашу Ніву”, але прызнаваўся: “Нінцы [сястры Касцюка] я не даю чытаць, мала яна шчэ, а глаўнае, каб па-расейску наламалася”. Каханая Кастуся не разумела памкненняў хлопца, у лісце яна дзялілася сумненнямі: “А мне на тое і непакой і што вы сумысля ўсё гэта і па-дзеравенску гаворыце, а вы наўчоны..”. Дынаміка настрояў героя па-майстэрску перадаецца Гарэцкім праз подпісы Кастуся пад лістамі: “Касцючок Зарэмба”, “Косця Зарэмба", “Ваш Кансцянцік”, “К. Зарэмба”. Пасля лістоў ад бацькі і Ганны Кастусь у лісце да сябра падпісаўся “скрыўджаны жыццём”. Прычына крыўды Кастуся ў тым, што самыя блізкія людзі не могуць яго зразумець, аднак ліст малодшага брата сведчыць, што той можа быць аднадумцам, бо піша да яго, “ды шчэ па-беларуску”.
Выдатны крытык сучаснік пісьменніка А. Луцкевіч на падставе аналізу праблематыкі твораў характарызаваў Гарэцкага як “найглыбейшага з ідэолагаў беларускае народнае інтэлігенцыі”. Грунтоўна і дастаткова дакладна яго ўнёсак менавіта ў развіццё нашай літаратуры абазначыў М. Стральцоў: “Падкрэсліваючы не абы-якую праблематыку прозы ранняга Гарэцкага, менш за ўсё мне хочацца прыцяняць яе сацыяльна-грамадскі змест, а хочацца падкрэсліць толькі заглыбленасць пошукаў пісьменніка, ідэйна-мастацкую і жанравую ўскладнёнасць іх”. Стральцоў канстатаваў: “Своеасаблівасць не столькі пазіцыі, колькі становішча Гарэцкага ў нашай літаратуры (істотнае значэнне тут меў і асабісты лёс) абумовіла як кірунак ягоных пошукаў, які часта быў у свядомым паглыбленні, развіцці, дыферэнцыяцыі адкрытага ўжо да яго, напрыклад, Коласам, дык і заўсёднае імкненне да глабальнага даследавання рэчаіснасці, пазначэння яе сацыяльна-гістарычных тэндэнцый, зразуметых праз культуру, праз комплекс нацыянальных адчуванняў...”. М. Стральцоў меў рацыю, паколькі, для прыкладу, у айчыннай прозе тэма ўзаемаадносін народа і інтэлігенцыі ўпершыню была ўзнята Якубам Коласам і Цёткай, але драматызавана і дэталізавана менавіта Максімам Гарэцкім. У адлюстраванні селяніна малады аўтар свядома ігнараваў тэндэнцыйнасць, аб’ектыўна паказваў існаванне ў народным асяроддзі і бездухоўнасці, і прыроднага арыстакратызму. М. Гарэцкі першым увёў вобраз героя-адраджэнца, вобраз закаханага чалавека. Дарэчы, творы, у якіх прысутнічае тэма кахання ці закаханасці, акальцоўваюць зборнік: апавяданне “Рунь” адкрывае яго, “Красаваў язмін” змешчана ў сярэдзіне, шостым па ліку, апавяданне “У чым яго крыўда?” завяршае зборнік. Прадстаўленыя ў кнізе вектары абнаўлення беларускай прозы датычыліся не толькі канцэптуальнага ўзроўню твораў, пашырэння яе праблемна-тэматычных абсягаў, але і ўзроўню паэтыкі. Максім Гарэцкі пераканальна прадэманстраваў магчымасці мастацкай трансфармацыі дзённікавых запісаў, эпісталярнага жанру, побытавага жарту і здарэння, плённасць сінтэзу эпасу і драмы, стылізацый, а таксама крэатыўны патэнцыял спалучэння розных формаў выказвання і маўлення ў межах аднаго твора.
Алена Ярмоленка
ДРАМА АДЗІНОТЫ Ў АПОВЕСЦІ “Ў ЧЫМ ЯГО КРЫЎДА?” МАКСІМА ГАРЭЦКАГА
У артыкуле на матэрыяле аповесці “У чым яго крыўда?” М. Гарэцкага прааналізаваны характэрны для творчасці пісьменніка матыў адзіноты. Разгледжана парадыгма матыву, у якую ўваходзяць вобразы пагранічнай прасторы і месяца, выгнанніка і дэмана. Вызначаны ўплыў экзістэнцыйнай філасофіі і класічнай літаратурнай традыцыі творчасці М. Лермантава на светапоглядную канцэпцыю М. Гарэцкага.
Жыццёвы і творчы шлях Максіма Гарэцкага прадвызначаны катастрафічнай для радзімы пісьменніка і для свету эпохай, калі гінулі і ўзнікалі цэлыя нацыі і дзяржавы. Такая эпоха лічыцца цікавай і значнай для даследчыкаў, але з’яўляецца нешчаслівай і пакутлівай для асобнага індывіда і нават пакалення людзей. Гісторыя не шкадуе чалавечай асобы і нават не звяртае ўвагі на яе. Таму справа спазнання і самаспазнання Hоmо sapiens, філасофскага асэнсавання чалавечай сутнасці і спасціжэння свету праз чалавечае існаванне выступае ў творчасці М. Гарэцкага на першы план. Героі пісьменніка перажываюць гістарычны працэс, падзеі часу як частку свайго мікракосму, уласнае духоўнае развіццё. З аднаго боку, М. Гарэцкі адлюстроўвае лёс краіны і свету праз супярэчлівыя перажыванні асобы, далучанай да гістарычнага працэсу, з другога - асэнсоўвае варожасць навакольнай прасторы, адзіноту і пакінутасць у чужым свеце.
Філасофская канцэпцыя твораў М. Гарэцкага суадносіцца з поглядамі прадстаўнікоў экзістэнцыйнай філасофіі, якія вызначылі такія модусы існавання (экзістэнцыі), як адзінота, нуда, свабода, выбар, жах і смерць. Філосафы экзістэнцыялісты Альбер Камю, Жан-Поль Сартр, Марцін Хайдэгер, Мікалай Бярдзяеў развівалі думку пра ўважлівы аналіз чалавечай істоты асобна ад масы падобных. Кожны чалавек у філасофскай канцэпцыі экзістэнцыялізму - духоўная асоба, надзеленая розумам. Трапляючы ў розныя жыццёвыя калізіі, чалавек, на думку філосафаў, павінен выходзіць з іх больш вопытным. Адказнасць за ўчынкі, вынік свабоднага выбару, нясе сам чалавек.
Найбольш блізкія да экзістэнцыйнага светаадчування М. Гарэцкага погляды М. Бярдзяева, выкладзеныя ў філасофскім трактаце “Самаспазнанне” (1949). Галоўным модусам чалавечай экзістэнцыі філосаф лічыць адзіноту, якую ён асэнсоўвае як глыбокую аснову свайго светапогляду: «Я ніколі не адчуваў, што я частка аб’ектыўнага свету і займаю ў ім якое-небудзь месца. Я перажываў ядро майго “я” па-за прадстаўленым мне аб’ектыўным светам. Толькі на перыферыі я судакранаўся з гэтым светам. Неўкаранёнасць у свеце, які пасля ў выніку філасофскай думкі я назваў аб’ектываваным, ёсць найглыбейшая аснова майго светаадчування. З дзяцінства я жыў у свеце, непадобным на навакольны, і я толькі прыкідваўся, што ўдзельнічаю ў жыцці гэтага навакольнага свету. Я абараняўся ад свету, ахоўваючы сваю свабоду».
Матыў адзіноты, адчужанасці ад аб’ектыўнага свету характарызуе большасць твораў М. Гарэцкага. Пад уплывам абставін асабістага жыцця ён узмацняецца ў апошніх тэкстах пісьменніка. Драма адзіноты, спазнанне сутнасці жыцця праз пагранічную сітуацыю, сам-насам з анталагічнымі катэгорыямі адбываецца як у ранняй (апавяданні “Рунь”, “Што яно?”), так і ў больш позняй прозе (апавяданні “Генерал”, “Рускі”, аповесці “У чым яго крыўда?”, “Меланхолія”, “На імперыялістычнай вайне”, “Скарбы жыцця”). Носьбіт экзістэнцыйнай свядомасці - знакавы для беларускай літаратуры вобраз героя-інтэлігента. Калі ў ранніх апавяданнях пісьменнік толькі робіць захады да асэнсавання драматычнага становішча айчыннай інтэлігенцыі на зломе эпох, то ў аповесці “У чым яго крыўда?” ён на поўную моц выяўляе асаблівасці светаадчування галоўнага героя Лявона Задумы.
Падрабязная характарыстыка творчай сістэмы М. Гарэцкага немагчымая без вывучэння аднаго з асноўных матываў мастацкай прозы пісьменніка - матыву адзіноты. У сучаснай тэорыі літаратуры існуе наступнае азначэнне: “Матыў - любая адзінка сюжэта (або фабулы), узятая ў аспекце яе паўтаральнасці, тыповасці, г. зн. якая мае значэнне альбо традыцыйнае (вядомае з фальклору, літаратуры; з жанравай традыцыі), альбо характэрнае менавіта для творчасці дадзенага пісьменніка і нават асобнага твора”. Адзінота ў аповесці “У чым яго крыўда?” (1926) выступае індывідуальным матывам творчасці, які можна параўнаць з падобным у Міхаіла Лермантава. Больш за тое, рэмінісцэнцыі з твораў класіка рускай літаратуры ідэнтыфікуюцца ў прозе М. Гарэцкага. Матыў адзіноты праяўляецца на тэкставым, падтэкставым і інтэртэкстуальным узроўнях аповесці. На тэкставым узроўні ён прадстаўлены пэўнымі словамі ці нават слоўнымі формуламі. На ўзроўні асэнсавання тэксту матыў звязаны з тэмай і ідэяй, канфліктам, прасторай і часам твораў. Цытаты і рэмінісцэнцыі, выкарыстаныя ў аповесці “У чым яго крыўда?”, дапамагаюць пашырыць межы тэксту, асэнсаваць адзіноту як анталагічную філасофскую катэгорыю.
Сюжэтная схема аповесці “У чым яго крыўда?” мае кумулятыўную структуру, падзеі і персанажы сканцэнтраваны вакол асобы галоўнага героя. Негатыўныя здарэнні ў жыцці Лявона Задумы акумулююцца, прыводзяць да абвастрэння канфлікту і трагічнай развязкі. З пачатку твора М. Гарэцкі дае зразумець, што адзінота героя тлумачыцца як знешнімі, так і ўнутранымі фактарамі. Знешнія фактары - сацыяльнае паходжанне і ўзровень адукацыі Лявона Задумы, якія вылучаюць яго з пералічаных у аповесці сацыяльных груп і робяць яго чужым для сялян. У той самы час уласныя перакананні не дазваляюць яму далучыцца да мясцовай “інтэлігенцыі”: пісара, паштовага начальніка і паліцэйскага ўрадніка. Каставыя “забабоны” адлучаюць Лявона ад яўрэяў і мясцовай шляхты.
Унутраныя прычыны адарванасці героя ўзыходзяць да духоўных пошукаў асобы ў час “між дзвюх эпох, калі багі старых бацькоў трацяць свой аўтарытэт ці, проста кажучы, - павагу, уваччу нават малых дзяцей”. У такі час Лявон Задума стаіць перад пакутлівым выбарам уласнага шляху самаспазнання і самаідэнтыфікацыі. Вобраз выгнанніка, які выбірае дарогу ў жыцці, вызначае ідэалы і духоўныя каштоўнасці, уваходзіць у парадыгму адзіноты, дазваляе акрэсліць інтэртэкстуальную сувязь аповесці з творамі М. Лермантава.
Адзіноту і адчужанасць героя адлюстроўвае і хранатоп аповесці “У чым яго крыўда?”. Наратыўная прастора акрэслена статычным топасам Цёмналесся - глухой вёскі, з якой паходзіць малады інтэлігент. Гісторыя адарванага ад цывілізацыі месца ўзмацняе сацыяльную і духоўную беспрытульнасць галоўнага героя, выяўляе супярэчнасці, што аддаляюць яго ад “родных каранёў”: “Цёмналессе - невялічкае, усяго там хат з дваццатак і дужа, можна сказаць, глухое. Гісторыя чалавечага развіцця пасадзіла яго сярод вялікіх лясоў і прысунула да яго першы знак цывілізацыі - царкву, у канцы васемнаццатага веку, вёрст за дзесяць (як кажуць, але, мусіць, з добрым гакам). Другі знак цывілізацыі - валасную канцылярыю, у палове дзевятнаццатага веку, адчыніла яна ў мястэчку вёрст за пятнаццаць” .
Сімвалічнае месца, вёска Цёмналессе, адлюстроўвае пачатак жыццёвай дарогі галоўнага героя. Першапачатковае дзеянне аповесці абмежавана вёскай і яшчэ больш звужаецца да хаты сям’і Задумаў, дзе павінен праводзіць канікулы Лявон. Адчужанасць героя ад іншага свету падкрэсліваецца апісаннем засыпанай снегам хаты, з якой няма дарогі і вакол якой адна снежная пустэльня: “Пустэльня, як заўсёды, цямнелася па-свойму гэтым вячэрнім часам ягоных пагулянак: цямнела яму ў вочы ціха і без дум. Яна не ведала, бо не чытала ў кнігах, што ёсць шырэйшы свет з вышэйшаю культураю. Яна быццам і ведаць не хацела шпаркасці жыцця і клопатаў далёкае адгэтуль цывілізацыі, зусім чужой і непатрэбнай дзеля пустыннага спакою. Пустэльня маўчала цяжка, сцюдзёна і безуважна”.
Даследчыкі творчасці М. Лермантава вылучаюць у вершах і паэмах паэта хранатоп пагранічнай прасторы, паміж небам і зямлёй, дзе час спыняецца і герой застаецца сам-насам са сваімі думкамі і перажываннямі. Падобны хранатоп сустракаецца ў тэксце аповесці М. Гарэцкага. Аўтар характарызуе трансцэндэнтнае становішча галоўнага героя з дапамогай народнай прыказкі: “Ад зямлі адарваўся і неба не дастаў”. Пагранічная прастора ключавая для разумення адчужанасці героя, якая суадносіцца з азначэннем адзіноты ў філасофскім даследаванні М. Бярдзяева: «Я адчуваў сябе істотай, не той, што выйшла з “гэтага свету”, і не прыстасаванай да “свету гэтага”. Я не думаў, што я лепшы за іншых людзей, укаранёных у свет, часам думаў, што я горшы за іх. Я пакутліва адчуваў чужасць усякага асяроддзя, усякай групоўкі, усялякага напрамку, усякай партыі. Я ніколі не згаджаўся быць прылічаным да якой-небудзь катэгорыі. Я не адчуваў, што ўваходжу ў сярэдне-агульны стан чалавечага жыцця. Гэтае пачуццё чужасці, якое часам прыносіла мне сапрадныя пакуты, выклікаў у мяне ўсякі сход людзей, усякая падзея жыцця».
Біяграфічны і міфалагічны час аповесці таксама мае асаблівасці, звязаныя з аўтарскім матывам адзіноты. Факты біяграфіі маладога вучня Лявона Задумы карэлююць з каляндарна-абрадавым (міфалагічным) часам. Вакацыі ў бацькоў Задумы прыпадаюць на Каляды, калі прынята весяліцца і адзначаць надыход новага года. Але вучоны герой застаецца па-за традыцыйным каляндарна-абрадавым часам, імкнецца вырвацца
вёскі, марыць пра ідэальнае жыццё, далучэнне да цывілізаванай прасторы. Драму адзіноты ўзмацняе выкарыстаны М. Гарэцкім архетып месяца, які безуважна назірае за духоўнымі пакутамі героя, яго імкненнем да новага жыцця: “Месяцу ж было ўсё роўна: ці там хоча завыць сабака, з высокім апетытам і нізка падтуленым ад голаду хвастом, ці там хоча пяяць свой хвальньі гімн пустэльнай адзіноце вучоны хло- пец, з сваім высока ўзнятым ідэалам над нізка апушчаным жыццём”. Згодна з класічнай літаратурнай традыцыяй аўтар аповесці асэнсоўвае месяц як сімвал адзіноты і тугі, трагічнай і безнадзейнай долі.
Спроба пазбегнуць адзіноты, далучыцца да сялянскай грамады адлюстравана пісьменнікам праз пранікненне героя ў колазварот традыцыйнага сялянскага жыцця. Трапіўшы на вечар з танцамі, Лявон Задума мае магчымасць ацаніць станоўчы бок вясковага побыту і нават закахацца ў простую сялянскую дзяўчыну. Сімвалічны каляндарны час, калі здараецца сустрэча з першым каханнем, - Вадохрышча, на якое выпала своеасаблівае “хрышчэнне” галоўнага героя, далучэнне да роду.
Такім чынам, знакавы для разумення мастацкай канцэпцыі адзіноты, акрамя біяграфічнага часу, і каляндарна-абрадавы (міфалагічны) час. Завязка дзеяння, знаёмства з новым героем адбываюцца на Каляды, якія сімвалізуюць пачатак новага жыцця, з’яўленне новага героя-інтэлігента. Кульмінацыя аповесці, каханне Лявона Задумы да сялянскай дзяўчыны, прыходзяцца на Вадохрышча, адбываецца “хрышчэнне”, выпрабаванне героя, пераломны момант у яго жыцці, калі ён вырашае жыць і працаваць на карысць вёскі, ажаніцца з простай дзяўчынай.
Падзеі рэальнага жыцця няўмольна ўмешваюцца ў мары юнака. Непрымірэнчыя супярэчнасці, немагчымаць знайсці родную душу адлюстраваны супрацьпастаўленнем прасторы вёскі, да якой належыць яго каханая, і прасторы горада, навучальнай установы, падрабязна ахарактарызаванай аўтарам. Прамой адсылкай да драматычнай паэмы “Дэман” М. Лермантава служыць згаданы ў аповесці “У чым яго крыўда?” ганарлівы і самотны дэман, які, “пралятаючы над пансіёнам гэтаю парою ў горняй чорнай вышыні, чуе тут толькі такі самы шум, які бываеў пчаліным вуллі, калі па ім стукнуць, увечары колькі разоў, а тады прыкласці вуха і слухаць”. Вобраз дэмана сімвалізуе мяцеж галоўнага героя супраць вызначаных парадкаў, спробу змяніць лёс, пазбегнуць невыноснай вечнай адзіноты. Як і герой М. Лермантава, Лявон Задума прагне права на шчасце і жыццё, пераадолення пракляцця выгнанніка праз каханне да простай дзяўчыны. Як і ў паэме Лермантава, імкненне галоўнага героя да выратавання вядзе да катастрафічных вынікаў.
Падзеі акумулююцца, дзеянне рухаецца больш імкліва. М. Гарэцкі адлюстроўвае будзённае жыццё ў школе і горадзе, чаргуючы яго апісанне з вясковымі навінамі. Хранатоп пашыраецца, рассоўвае межы, дзякуючы выкарыстанню лістоў. Эпісталярны жанр дазваляе аўтару выйсці за рамкі аповеду пра біяграфію Лявона Задумы, адлюстраваць унутраны свет героя, яго пачуцці і думкі. Менавіта думкі і пачуцці, занатаваныя ў лістах, дапамагаюць зразумець востры канфлікт паміж горадам і вёскай, які вядзе да адрачэння героя ад сацыяльнага асяроддзя, з якога ён выйшаў. Развязка твора сведчыць пра немагчымасць прымірыць супрацьлеглыя бакі, далучыць вёску да цывілізацыі, спраўдзіць мару пра ідэальнае жыццё. Нездарма расчараванне ў ідэалах М. Гарэцкі звязвае з часам напярэдадні Вялікадня, выкарыстоўваючы сімволіку хрысціянскага свята, каб глыбей асэнсаваць страту надзеі, пакуты галоўнага героя.
Такім чынам, аналіз аповесці “У чым яго крыўда?” дазваляе вылучыць матыў адзіноты, характэрны для мастацкай творчасці Максіма Гарэцкага. У светапогляднай канцэпцыі пісьменнік выкарыстоўвае класічную літаратурную традыцыю, прадстаўленую ў творчасці М. Лермантава, і пераасэнсоўвае яе ў духу экзістэнцыйнай філасофіі, палажэнні якой абгрунтаваны ў працах Мікалая Бярдзяева. Матыў адзіноты вылучаецца на ўсіх узроўнях мастацкай сістэмы аповесці Максіма Гарэцкага, уплывае на сюжэтную схему, хранатоп, тэму і ідэю твора. У парадыгму названага матыву ўваходзяць вобразы пагранічнай прасторы і месяца, выгнанніка і дэмана, што суадносяцца з адпаведнымі вобразамі сусветнай літаратуры.
