Максім Гарэцкі. Наш тэатр

І

Беларус – гэта Хомка, што веры не дае. На слове ён быццам-то і згадзіўся, каб не скрыўдзіць каго, а тым часам, пакуль усяго сваімі вачамі не паглядзіць, датуль не дасць поўнай веры, датуль і не пераканаецца. Беларус любіць жывы прыклад. [...] Нахіл к прыстаўленню хаваецца ў беларуса ў яго душы і выяўляецца ім у жыцці на кожным сігу. Ад маленства, як на ногі стане, колькі розных гульняў перагуляе беларус! І ці мае яшчэ хоць адзін народ на зямлі столькі гульняў і жартаў, як беларусы? Беларус па псіхіцы сваей – дабрадушны гумарыст. [...] Але беларус прыхілен таксама і да вострай сатыры. Хто ведае народ беларускі, таму пэўне знаёмы перчык і солька беларускай мовы народнай: беларус, дзе варта, крэпкім словам, што бізуном, дасць. [...] Кожнае што-якое беларус любіць адзначыць прыказкай, прыслоўем. [...] Каб прыдумаць і сказаць ладную беларускую прыказку, трэба мець мастацкую і глыбокую душу, трэба быць артыстам, відзячым чалавека і жыццё наскрозь з аднаго погляду. [...] У гэтым беларус мае нешта супольна-жалобнае з прафесіянальным мастаком-акторам, катораму таксама трапляецца скакаць і скаліць зубы пад рогат таўпы, хаця ў самога на сэрцы жыццёвы цяжар, а з вачэй то і глядзі пакоцяцца буйныя слёзы. Беларус ад прыроды ўжо такі, што любіць паглядзець на цікавую з'яву, яго цягне к ёй. Заўважым, што і музыка ў вялікай пашане ў беларусаў.

ІІ

Адным словам, беларус дужа любіць ―прыстаўленне, і тэатр яму замянілі ― вярцепы‖, хадня з мядзведзем, жоравам ды казою, хадня на каляды ў масках, улетку карагоды, узімку ігрышчы і шмат чаго іншага. Дык, па-мойму, тэатр беларускі, народны тэатр, у беларускім адраджэнні – надта важная справа. [...] Пакажыце беларусу са сцэны, хто ён, чым ён быў, што ён цяпер, чым ён мог быць, гукніце яго са сцэны да новага жыцця, ён знойдзе здольнасці парваць ланцугі рабства, патрапіць крыкнуць: ―Жыве Беларусь!

IV

А трэба паказаць беларусу са сцэны, што так жыць, як ён жыве, няможна, гэткага жыцця няможна трываць. [...] І трэба яшчэ паказаць беларусу са сцэны, што ён – чалавек, і што ён павінен мець свой чалавечы гонар, і павінен дзетак сваіх гадаваць з сумленнем. І трэба яшчэ сказаць беларусу са сцэны, што калі ён праваслаўны, то няхай не лае свайго брата каталіка-беларуса ― паляком‖, і калі ён каталік, дык няхай лічыць сябе беларусам, а беларуса-праваслаўнага сваім братам, і абодва беларусы, каталік і праваслаўны, няхай шануюць веру і добры светапогляд адзін другога і веру ўсякага сумленнага чалавека ўсякай нацыі.

І трэба паказаць беларусу са сцэны, што ён мае слаўнае прошлае, што яго дзядоўшчына нараўні з крапчэйшымі старонкамі пад сонцам была і што карані нашы родныя беларускія не згнілі, трывалы і цягучы, маюць жывы сок і жывую сілу і ўжо добрыя адросткі к небу гоняць, а з часам над імі крэпкія, высокія, прыгожыя дрэвы закрасуюцца. [...] І трэба паказаць беларусу са сцэны, што за чалавек той, каторы спіць без канца-краю, якой вартасці такі чалавек і што жджэць яго ў будучыні. [...] І трэба паказаць, у які бок кіравацца беларусу, па якому ― шляху жыцця‖ пайсці і якім чынам сілы фізічнай і духовай набрацца. [...]

V

Тэатр наш павінен стаць Храмам Нашага Адраджэння. Тэатр гадуе маладых байцоў за праўду і дае грамадзянскую моц людзям у пары, але заняпаўшым, ён абгладжвае на добры лад характары людзей і народаў. Трэба памятаць, што тэатр – дамаская сталь, вострая з абодвух бакоў. У тэатры можна прыносіць жэртвы Духу Чыстаты і Праўды, можна пакланяцца і Ваалу з Астартай. Вот мы цяпер, калі адрадзіліся, і павінны будаваць свой тэатр па-чалавечы, добра, каб ён быў Храмам, а не бруднай стайняй Аўгія, і не памяшчэннем злога бога Арымана, і не кутом дурнога скалазубства.

VI

[...] Наш тэатр не павінен закідаць шлях мастацкі, ён нават павінен задаволіць як людзей, каторыя гавораць: ― Лепш здабудзь гаршчок юшкі, чым дарма траціць час на вершык, так і людзей, што даводзяць: ― Мастацтва для мастацтва.

Бо ведама ўсім, якое вялікае значэнне мае тэатр у жыцці і што чалавеку, апрача паўміска юшкі, патрэбна і страва для душы. Значыць, тэатр наш, калі пачне развівацца далей, пэўне будзе мець і шырэйшую дарогу, будзе здавальняць людзей з рознымі бажаннямі. Кірунак нашага маладога тэатра павінен быць жыццёва-мастацкі з дэвізам: ― Падняць беларуса да ідэальнага чалавека!

VII

[...] Тэатр наш павінен ачысціць, абяліць мову і паказаць прад вочы людзей яе гучнасць і гібкасць. [...] Дык і нам, беларусам, каторыя маем мову, што як родная і не горшая сястрычка мовы ўкраінскай, нам пры распачатку свайго тэатра трэба дбаць аб гучнасці і чыстаце сваёй мовы і аб той яе ў паўсёдным жыцці гумарыстычна-наіўнай сіле, што выдзяляе яе сярод усіх моў славянскіх.

[...] Пісьменнікі нашы павінны ведаць той багаты славесны скарб, што сабралі дагэтуль на нашай ніве шаноўныя за гэткую працу дабрадзеі: Насовіч, Шэйн, Раманаў, Карскі і др. Пісьменнікі беларускія! Пільней прыслухвайцеся к мове людзей нашых на рынку, на кірмашы і ўсюды-ўсюды, і тыя, што жывіцё на захадзе Беларусі, даведайцеся, як гавораць на яе ўсходзе, а ўсходнія пабывайце на захадзе. Як кругаварот крыві ў целе чалавечым дае здароўе арганізму, так гэты пераліў нашых сіл на Беларусі аджывіць арганізм яе і зробіць яго дужэйшым.

[...] Вы, настаўнікі красамоўства і прыгожай гаворкі, тое, што вы скажаце добра са сцэны, з вялікаю сілаю ўкладзецца ў душу беларускую. Гэта мае ой якую вагу цяпер, у нашы ўжо, дзякуй Богу, даволі развіднеўшыя досвіткі. Сумна, калі ўсенародна калечыцца наша мова; сэрца весяліцца, калі чуем мову слаўную, правільную. [...]

VIII

Цяпер украінская песня ў славе і пашане, пяюць яе далёка за межамі Украіны. А ці даўно тое было, што аб песні ўкраінскай шырокае грамадзянства і не чула. [...] Так і нам задурылі галаву, што песня наша аднатонна. Калі змяшаць многа колераў, то таксама выйдзе шэра. Ды і хто, папраўдзе, многа чаго ведае аб беларускіх ― аднатонных скоках і аб беларускай песні? Што дзівіць, ёсць беларусы, каторыя, вылецеўшы з роднага гнязда з яшчэ жоўценькай дзюбачкай і саўсім не ведаючы свайго гнязда, гавораць: ― Я – сам белорус, но, знаете ли, не могу скрыть, что белорусских песень очень мало, да и те неинтересны‖. Паночкі, калі спаткаеце гэткага блазнотку, дайце вы яму хаця ― Песни белорусские Насовіча, або Раманава, пакажыце яму нашы песні з нотамі, гукніце вы яго на беларускую вечарынку, няхай ён пераканаецца, што неахайна лжэць. А то прывядзіце яго к нам ў слаўную нашу Мсціслаўшчыну ці ў другі куток Магілёўшчыны, няхай ён пасмакуе, які пышны там культ свадзёбных песень, няхай ён пасядзіць у цікавейшай оперы – на беларускім вяселлі.

Дык вот трэба, каб са сцэны беларускага тэатра палілася беларуская песня, каб ад яе павеяла на людзей пахам беларускай народнай паэзіі. [...] І мы павінны самі смакаваць і людзей частаваць сваёй народнай песняй. І тут мне прыпомнілася звяртанне дзядзькі Раманава да ― дшчерей белорусских, каторых цяпер многа сярод вучыцелек, курсістак, чаму ж не пяюць песень родных пад музыку фартэпіяна, скрыпкі і так. [...]

IX

[...] Браты! Даволі ўжо, дось вам захадзіцца па плывучай, звычайна неглыбокай, сучаснай польскай і расійскай літаратуры і ўжываці нездаровага і не маючага карысці для Роднага Боку пэцкання паперы. Не трацце грошы на дзесяціграшовыя журналы пакалечанага жанру, гадуйцеся на чытанні класікаў і ўдыхайце свежае паветра народнай паэзі а маючы ў сабе карані гэтай паэзіі, тчыце праўдзіва-мастацкія ўзоры беларускага жыцця. [...] Паклапаціцеся аб тым, каб тэатр наш задаволіў мнагаможнага і бабыля, гарадскога чалавека і дзеравенскага, старога малога. [...] Шукайце брату свайму дарогу да праўды. І памятайце: не будзеце вы шукаць яе або станеце дрэнна шукаць, абы-як, Бог вас пакарае. А народ усё ж ткі знойдзе сваю праўду, бо Сам Хрыстос сказаў, што алчушчыя праўды насыцяцца.

  М. Гарэцкі ―Творы‖, 1990, с. 171–178.

У МАЛУЮ БАГАЦЬКАЎКУ, ДА МАКСІМА ГАРЭЦКАГА

Вёска Малая Багацькаўка Мсціслаўскага раёна. Тут у 1993 г. адчынены музей слаўнаму сыну беларускага народа Максіму Гарэцкаму. Да гэтай невялікай вёскі можна даехаць двума шляхамі: або чыгункай да станцыі Цёмны Лес і далей пешшу, кіламетраў пяць да вёскі, дзе знаходзіцца музей, або па шашы Горкі- Мсціслаў.

I вось мы на радзіме М. Гарэцкага. Драўляная хата. Каля яе на бетонным падмурку трохкутнік-паказальнік з надпісам: “Музей-сядзіба М. Гарэцкага”. Побач калодзеж з жураўлём. Старажылы кажуць, што колькі існуе вёска, столькі ж стаіць тут і калодзеж. Ступім на ганак хаты і злева ўбачым мемарыяльную дошку (аўтар Эдуард Астаф’еў): невялічкі барэльеф з выявай М. Гарэцкага ў 1913 г., калі ён закончыў Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча, і надпісам “Тут стаяла хата, у якой 18 лютага 1893 года нарадзіўся класік беларускай літаратуры Максім Гарэцкі”.

Літаратурны музей М. Гарэцкага пабудаваны на тым месцы, дзе знаходзілася хата сям’і Гарэцкіх. У ёй ён нарадзіўся і жыў, а потым часта наведваў на працягу ўсяго свайго шчаслівага і трагічнага жыцця. Шчаслівага, бо за кароткі час, які быў адмераны яму лёсам, шмат чаго зрабіў у беларускай літаратуры і літаратуразнаўстве і таму па праву лічыцца класікам беларускай літаратуры. Трагічнага, бо ўжо у 1930 г. быў арыштаваны і адарваны ад літаратурнай працы і ў няпоўных 45 гадоў стаў ахвярай таталітарнага рэжыму.

... Адчынім дзверы і ўвойдзем у хату. Змешчаныя тут шматлікія дакументы, матэрыялы і іншыя экспанаты даюць наведнікам магчымасць пазнаёміцца з жыццёвым і творчым шляхам пісьменніка.

Экспазіцыя першага стэнда пачынаецца з фотаздымка М. Гарэцкага ў форме выпускніка Горацкага каморніцка-агранамічнага вучылішча. Дарэчы, гэта першае вядомае фота Максіма Гарэцкага (фотаздымкі ў той час каштавалі даволі дорага і гэта было не па кішэні юнаку з не вельмі багатай сям’і).

Гаўрыла Гарэцкі ўспамінаў, што падчас навучання ў Горках Максім “... жыў у інтэрнаце, дзе стварылася невялічкае вучнёўскае таварыства аматараў маладой беларускай літаратуры”. Рукапіс Г. Гарэцкага “Слова пра брата і настаўніка” змешчаны на стэндзе. Успаміны, якія адлюстроўваюць розныя перыяды жыцця пісьменніка, выкарыстаны і на іншых стэндах. У 1913 г. М. Гарэцкі закончыў вучылішча, пра што сведчыць муляж атэстата № 3351, згодна з якім “по-становлением учебно-хозяйственного совета Горецкого землемерно-агрономического училища 29 июля 1913 года он, М. Горецкий, удостоен звання частного землемера-агронома”.

Увагу наведнікаў музея можа прыцягнуць фотаздымак г. Вільні, куды М. Гарэцкі быў накіраваны на працу, і фотакопія газеты “Наша Ніва”. Менавіта ў гэтую газету ў 1912 г. М. Гарэцкі пад псеўданімам Беларус пачаў дасылаць нататкі і допісы, у якіх апавядаў пра вучобу і побыт навучэнцаў, пра жыццё сялян у Горацкім і Мсціслаўскім паветах.

Юны Максім Гарэцкі спрабаваў пісаць вершы. На стэндзе - ксеракопіі рукапісаў верша і першай старонкі апавядання “У лазні”, упершыню надрукаванага ў “Нашай Ніве” 25 студзеня 1913 г.

У гэтую газету будучы пісьменнік дасылаў свае творы і пазней, калі працаваў каморнікам у Вільні. 9 жніўня ў “Нашай Ніве” быў змешчаны ліст ад рэдакцыі, у якім пісалася: «Максіму Беларусу. Дужа дзякуем за Вашы творы, што Вы нам дасылалі ў апошнія часы. Мы верым, кажучы словамі нашых прадзедаў, што праз Вас “памножана будзе слава Айчыны нашай”, калі толькі агонь, які гарыць у Вас, будзе далей разгарацца». I, як вядома, гэтае прароцтва спраўдзілася. Сваімі мастацкімі творамі, літаратуразнаўчымі працамі М. Гарэцкі сапраўды памножыў славу Айчыны.

У экспазіцыі змешчана ксеракопія газеты “Наша Ніва” за 18 верасня 1914 г., дзе ў рубрыцы “Нашы пісьменнікі грамадскія працаўнікі на вайне” ёсць фота з подпісам: “М. Гарэцкі, пісьменнік-містык, родам з Магілёўшчыны, каморнік (землямер)”. Ёсць і іншыя фотаздымкі ваеннага часу: М. Гарэцкі з братам Іванам, брат Іван з баявымі сябрамі. У час вайны М. Гарэцкі пачаў пісаць запіскі “На імперыялістычнай вайне”. Муляж гэтай кнігі, што ўпершыню выйшла асобным выданнем у 1926 г. у Менску, экспануецца на стэндзе.

Кастрычніцкую рэвалюцыю Максім Гарэцкі сустрэў у Смаленску. Ён працаваў камендантам жыллёвага аддзела Смаленскага гарадскога Савета, зноў шмат пісаў, друкаваўся ў газетах “Известия Смоленского Совета”, “Дзянніца”, “Вольная Беларусь”. Ксеракопіі асобных нумароў дзвюх апошніх газет ёсць у музеі. Гэтым часам разам з братам Гаўрылам Максім Гарэцкі выдаў “Руска-беларускі слоўнік”. Г. Гарэцкі пісаў: “Брат склаў і выдаў у Смаленску невялічкі руска-беларускі слоўнік, я дапамагаў яму, працуючы ў той час стэнаграфістам абласнога Саўнаргаса”. Наведнікі музея могуць убачыць муляж слоўніка і фотакопію ўспамінаў Гаўрылы Гарэцкага.

3 жніўня 1918 г. М. Гарэцкі працаваў у газеце “Звязда”, рэдакцыя якой спачатку пераехала ў Мінск, а потым, у сувязі са стварэннем Літоўска-Беларускай рэспублікі, у Вільню. Пачаўся другі віленскі перыяд у жыцці пісьменніка. У цэнтры экспазіцыі знаходзяцца муляжы кніг “Гісторыя беларускае літаратуры”, “Антон” (драматызаваная аповесць), якія выдадзены М. Гарэцкім у Вільні. Змешчаны і фотаздымак М. Гарэцкага 1923 г. У Вільні ён выкладаў на беларускіх настаўніцкіх курсах, у Віленскай беларускай гімназіі і працаваў рэдактарам-выдаўцом газеты “Беларускія ведамасці”. На стэндзе змешчаны фотаздымак “Першы выпуск Віленскай беларускай гімназіі”. Сярод выкладчыкаў - Максім Гарэцкі.

Той перыяд жыцця пісьменніка адметны, бо ў Вільні 16 ліпеня 1919 г. ён ажаніўся з Леанілай Чарняўскай (1893 - 1976), якая працавала настаўніцай малодшых класаў у Віленскай беларуекай гімназіі. Пазней Л. Чарняўская стала вядомай беларускай пісьменніцай, аўтарам кніг “Варка” (1928), “Андрэйка”, “Бяздзетуха” (1930), “Апавяданні” (1930, 2-е выд. 1983), “Жук” (1960), “Казёл Мэка і Кудла” (1979) і інш. А пачынала Л. Чарняўская са зборніка “Дзяціныя гульні” (1919), муляж якога ёсць на стэндзе. Тут і сямейныя фотаздымкі: Л. Чарняўская (Вільня, 1919), яна з дачкой Галінай.

Экспануюцца два фотаздымкі брата Гаўрылы (ён зняты ў г.Уфе ў 1919 г.) і сястры Ганны (1919), студэнткі Маскоўскага заатэхнічнага інстытута, якая 19 верасня 1922 г. трагічна загінула.

У 1923 г. М. Гарэцкі разам з сям’ёй пераехаў з Вільні ў Менск. Часопіс “Полымя” (1923, № 7-8) змясціў паведамленне: «У кастрычніку месяцы прыехаў з Вільні ў Менск вядомы беларускі пісьменнік Максім Гарэцкі. У Менску ён заняты выкладаннем беларусазнаўства на рабочым факультэце Беларускага універсітэта і асабіста працуе над складаннем новага курсу “Гісторыі беларускае літаратуры” па заказу Камісарыята Асветы. Максім Гарэцкі таксама рыхтуе да друку зборы сваіх белетрыстычных твораў».

Наведнікі могуць убачыць фота М. Гарэцкага (1923), Максіма Гарэцкага, Якуба Коласа, Змітрака Бядулі сярод студэнтаў Беларускага дзяржаўнага універсітэта (1925), тагачасных будынкаў Беларускага дзяржаўнага універсітэта, Інстытута беларускай культуры. У студзені 1925 г. М. Гарэцкі быў зацверджаны правадзейным членам Інбелкульта, а з сакавіка таго года працаваў па сумяшчэнні навуковым сакратаром літаратурнай камісіі. Падчас менскага перыяду жыцця Максім Гарэцкі часта сустракаўся і супрацоўнічаў з пісьменнікамі Адамам Бабарэкам, Уладзімірам Дубоўкам. Іх здымкі змешчаны на стэндзе.

У 1925 г. у часопісе “Полымя” (№ 1 -2) пачалі друкавацца ўрыўкі з запісак “На імперыялістычнай вайне”, а ў 1926 г. выйшла кніга апавяданняў “Досвіткі” (экспануюццамуляжы часопіса і кнігі). Цікавыя і два фотаздымкі з сямейнага жыцця пісьменніка. На адным мы бачым М. Гарэцкага з маці Ефрасінняй Міхайлаўнай каля магілы Ганны Гарэцкай у Маскве (1923). На другім - М. Гарэцкі, яго маці, брат Гаўрыла са сваёй жонкай Ларысай Восіпаўнай і сынам Усяславам (1924).

Далейшы змест экспазіцыі вызначаюць словы М. Гарэцкага: “О, пашлі нам, доля наша, сваё жыццё, сваю культуру…”, размешчаныя ў цэнтры стэнда.

Па накіраванні Наркамата Асветы БССР М. Гарэцкі з 1 лютага 1926 г. пачаў працаваць дацэнтам, а потым загадчыкам кафедры беларусазнаўства Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі ў Горках. Экспануецца фотаздымак М. Гарэцкага з братам Гаўрылам (1926). Побач выпускны здымак выхаванцаў акадэміі. Сярод выкладчыкаў - Максім Гарэцкі.

У цэнтры стэнда змешчаны яшчэ адзін цікавы здымак - Горацкая філія “Аршанскага маладняка”. Як вядома, М. Гарэцкі дапамагаў гэтай літаратурнай суполцы і пра творчасць многіх яе сяброў напісаў у кнізе “Маладняк за пяць гадоў. 1923 - 1928”. На кафедры беларусазнаўства акадэміі разам з Максімам Г арэцкім працаваў Юрка Гаўрук, пазней - вядомы паэт і перакладчык. Яго фотаздымак таксама экспануецца.

Вельмі плённым для М. Гарэцкага быў 1926 г., калі выйшлі з друку кнігі “Жартаўлівы Пісарэвіч”, “У чым яго крыўда?”, “Ціхія песні”. Муляжы іх вокладак можна ўбачыць у музеі.

У верасні 1928 г. М. Гарэцкі разам з сям’ёй пераехаў у Менск. Працаваў вучоным спецыялістам Інстытута беларускай культуры (пасля рэарганізацыі Інбелкульта ў Беларускую акадэмію навук застаўся на той самай пасадзе). У экспазіцыі пададзены здымкі двух будынкаў Беларускай акадэміі навук, а таксама вядомых літаратуразнаўцаў акадэміка Івана Замоціна і прафесара Яўгена Барычэўскага.

Выклікаюць вялікую цікавасць матэрыялы, прысвечаныя творчым суполкам “Маладняк” і “Узвышша”. Гэта - калектыўныя фотаздымкі ініцыятараў стварэння літаратурна-мастацкага аб’яднання “Узвышша” Кузьмы Чорнага, Уладзіміра Дубоўкі, Кандрата Крапівы, Адама Бабарэкі, Язэпа Пушчы (1927) і членаў аршанскай філіі “Маладняка” (1929). Філія яшчэ ў красавіку 1928 г. на агульным сходзе выступіла на абарону Максіма Гарэцкага і ў сваёй пастанове адзначыла: «Перадрукаваць ліст Максіма Гарэцкага, змешчаны ў газеце “Савецкая Беларусь” ад 7 красавіка 1928 г.

.. .Пара скончыць абзываць пісьменнікаў “мяшчанамі, борзапісцамі, контррэвалюцыянерамі” і г. д. з мэтаю ўтаптаць іх у гразь дзеля сваёй персанальнай альбо гуртковай выгады.

Трэба змагацца не лаянкай, а аб’ектыўным доказам, адкрыўшы твар перад масай, а не лякліва схаваўшыся за чужую спіну альбо псеўданім».

Напады на М. Гарэцкага з’явіліся спачатку ў друку, а 18 ліпеня 1930 г. ён быў арыштаваны па справе “Саюза вызвалення Беларусі”. 10 красавіка 1931 г. рашэннем калегіі АДПУ вынесены несудовы прыгавор 86 асуджаным па справе СВБ. Максім Гарэцкі быў высланы на 5 гадоў у Вятку.

На стэндзе - фотаздымак з асабовай справы М. Гарэцкага і ксеракопія яго запіскі з Мінскай турмы, якую ён перадаў родным 14 студзеня 1931 г. Гэтыя радкі нельга чытаць без хвалявання: “Добры дзень! Адсылаю навалачку і хустачку. Усё ваша атрымаў, вельмі ж дзякую, але не пасылайцемне столькі, думайце пра сябе... Я здароў. Крэпка цалую маму на ад ’язджанне, няхай перадасць нізкі паклон і прывет тату і ўсім родным. Цалую вас усіх моцна. Прасіў пабачыцца з табой ці з мамаю - пакуль нічога ням”.

У Вятцы М. Гарэцкі працаваў землякопам на будоўлі, тэхнікам на заводзе навучальнага абсталявання, тэхнікам-калькулятарам у трэсце “Вяткабуд”, тэхнікам у землятрэсце. У 1932 г. да яго прыехала жонка Леаніла Усцінаўна з дзецьмі - дачкой Галінай і сынам Леанідам (экспануецца здымак “Максім Гарэцкі з сям’ёй у ссылцы. 1934 г.”).

Аднак, нягледзячы на цяжкія жыццёвыя абставіны, М. Гарэцкі знаходзіў час для творчай працы над раманам “Віленскія камунары” (кніга, выдадзеная ў Мінску у 1965 г., змешчана на стэндзе), аповесцю “Камароўская хроніка”.

18 ліпеня 1935 г. закончыўся тэрмін ссылкі М.Гарэцкага і яму выдалі пашпарт (фотакопія дакумента - на стэндзе). Пра той час жонка пісьменніка ўспаінала: “... Нарэшце ён атрымаў пашпарт. Можна было падацца бліжэй да бацькаўшчыны, бліжэй да межаў Беларусі. Ехаць у Мінск шукаць там работы ён не адважыўся, бо ведаў адносіны некаторых пісьменнікаў да сябе”.

Вядома, што ў верасні 1935 г. М. Гарэцкі ўладкаваўся працаваць настаўнікам рускай літаратуры ў пасёлку Пясочня Смаленскай вобласці (з 1936 г. - г. Кіраў), куды ў лістападзе прыехала яго сям’я.

Але праз два гады, 4 лістапада 1937 г., Максіма Гарэцкага зноў арыштавалі...

У цэнтры апошняга стэнда першай залы літаратурнага музея змешчаны артыкул “Расстрэл Максіма Гарэцкага”, надрукаваны ў штотыднёвіку “Літаратура і мастацтва” (16.10.1992). Яго аўтар - Радзім Гаўрылавіч Гарэцкі, акадэмік, віцэ-прэзідэнт АН Беларусі, пляменнік пісьменніка. Вывучыўшы судовую справу М. Гарэцкага ў архіве КДБ Беларусі, аўтар падрабязна знаёміць чытача з апошнімі момантамі жыцця М. Гарэцкага, які па ілжывым даносе быў абвінавачаны ў тым, што “... будучи непримиримым врагом Советской власти в теченне ряда лет проводил контрреволюционную работу, высказывал террористические и контрреволюционные намерения. Работая учителем школы, обрабатывал учеников в контрреволюционном духе”.

5 студзеня 1938 г. адбылося пасяджэнне тройкі УНКУС Смаленскай вобласці, на якім была прынята пастанова “... Горецкого Максима Ивановича расстрелять”. 10 лютага 1938 г. у 15 гадзін прыгавор быў выкананы... Восем дзён пісьменнік не дажыў да свайго 45-годдзя.

Над артыкулам Р. Гарэцкага змешчаны фотаздымак Леаніда, сына Максіма Гарэцкага, і яго ліст ад 31 траўня 1943 г. да дзядзькі Гаўрылы. Вось вытрымка з таго ліста: “И я не пойму, почему же судьба нанесла отцу смертельный удар. За что она отомстила человеку, справедливей, честнее которого я не видел. Человеку с открытой и прямой душой, лишенной всяких мелких чувств и заполненной большими чувствами любви и  заботы к своей Родние и народу...”. [Леанід загінуў на фронце 18 лютага 1944 г. Яго франтавыя лісты былі надрукаваны ў часопісах “Маладосць” (1974, № 9), “Юность” (1975, № 4), у кнізе “Максім Гарэцкі. На імперыялістычнай вайне. Леонид Горецкий. Письма с фронта” (1987).] Побач з лістом фотаздымак жонкі пісьменніка Леанілы з дачкой Галінай (1968).

Астатняя частка стэнда прысвечана брату пісьменніка - Гаўрылу Гарэцкаму і яго сям’і. На адным фотаздымку ён разам з пісьменнікам У. Дубоўкам (1970), на другім - з братам Парфірыем і сынам Радзімам (1974), на трэцім - з сынам Радзімам у час навуковай экспедыцыі (1976). Тут жа прымацаваны перакідны каляндар. На ім дата 20 лістапада 1988 г. У гэты дзень памёр Гаўрыла Іванавіч Гарэцкі, акадэмік АН Беларусі, вядомы вучоны-геолаг.

Каля апошняга стэнда ў музеі стаіць невялічкі стол, накрыты абрусам. На ім у шклянцы маленькі букецік засушаных здрыжнікаў - любімых кветак Максіма Гарэцкага. Іх падарылі літаратурнаму музею навучэнцы Мінскага цэнтра экалагічнага выхавання. Побач са сталом - драўляная этажэрка, на якой - палатняны мяшэчак з зямлёю з месца расстрэлу рэпрэсаваных у г. Вязьме, падарунак дэлегацыі гэтага горада ў дзень адкрыцця Літаратурнага музея. На трох паліцах этажэркі - кнігі Максіма Гарэцкага, Леанілы Чарняўскай, Гаўрылы Гарэцкага, падарункі ад наведнікаў музея. Пры выхадзе з першай залы на вешалцы - асабістыя рэчы Гаўрылы Гарэцкага - плашч-дажджавік і фетравы капялюш.

Другая частка музея - этнаграфічна-побытавая экспазіцыя, якая ўяўляе з сябе інтэр’ер сялянскай хаты, тыповы для вёскі Малая Багацькаўка. У хаце дзве палавіны, пасярэдзіне - сенечкі. У “цёплай палавіне” аформлена этнаграфічна-побытавая экспазіцыя пра сям’ю Гарэцкіх.

На жаль, мемарыяльных рэчаў сям’і амаль не захавалася, таму выкарыстаны аналагічныя, сабраныя на Мсціслаўшчыне і перададзеныя ў музей з фондаў Беларускага дзяржаўнага музея народнай архітэктуры і побыту, Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры, Магілёўскага абласнога краязнаўчага і Мсціслаўскага гісторыка-археалагічнага музеяў.

Пры ўваходзе ў залу прыцягвае ўвагу стэнд, змешчаны паміж двума вокнамі. На ім беларускія вышываныя паясы, фотаздымкі маці пісьменніка Ефрасінні Міхайлаўны (1863-1935) і маці з бацькам Іванам Кузьмічом (1856-1945). Як вядома, сям’я Гарэцкіх жыла небагата, але бацькі імкнуліся вучыць дзяцей. У гэтай хаце любілі песню, музыку, кнігу. Ефрасіння Міхайлаўна ведала шмат народных песняў, прыгожа спявала. У 1923-1927 гг. Максім Гарэцкі запісаў ад яе 318 песняў, многія з якіх увайшлі ў зборнік “Народныя песні з мелодыямі” (1928, з А. Ягоравым). Бацька пісьменніка з маладых гадоў служыў у паноў, потым працаваў на сваёй гаспадарцы.

У цэнтры залы - вялікая сялянская печ, засланая посцілкамі з геаметрычным арнаментам. Каля яе стаяць лапата для хлеба, чапяла, трое вілак, качарга і сякач, дзежка і коўш для вады, два каромыслы. Злева ад печы, на паліцах, - рэчы, без якіх не абыходзілася ні адна гаспадыня на вёсцы: спарышы, глякі, гаршкі, міскі, макацёр. Пад паліцай стаіць кухонная шафка. Справа ад печы, на шастку, вісяць вышываныя мужчынскія і жаночыя кашулі, ручнікі, ільняны фартух, саматканая спадніца. Унізе - палок. На ім - сяннік, накрыты посцілкай. Побач з палком вісіць дзіцячая люлька. На ёй саматканы абрус, а сама люлька ўбрана саматканым палатном. На покуці - абраз, упрыгожаны самаробным набожнікам. Збоку на сцяне - скрыпка. У экспазіцыі ёсць таксама балалайка і жалейка. Як вядома, Максім Гарэцкі добра граў на гэтых музычных інструментах.

Да столі прымацаваны газавая лямпа і саламяны павук. У тыя часы такія павукі ўпрыгожвалі ўсе сялянскія хаты. Тут жа стаіць стол, засланы даматканым абрусам. На ім - самавар, конаўка, драўляная міска з лыжкай. У куце хаты рамесніцкія інструменты. Як вядома, шмат чаго з адзення, абутку, хатняга начыння выраблялася ў кожнай сялянскай сям’і. Тут жа рабіліся і рамантаваліся прылады для апрацоўкі зямлі і збору ўраджаю. На паліцах і лаўцы наведнікі музея могуць убачыць гэблік, уторнік, калёўку, скоблю, пілу-нажоўку, цыркуль, свердзел, драчку, тры гэблі, верацяно, сукала, металічныя нажніцы, чаўнок, бязмен, калаўрот.

У сенцах размешчаны бабка для кляпання касы, дымакур, саламяны вулей, піла-двухручка, драўляныя вілы, прыстасаванне для вырабу торфу і шчапы, ступа з таўкачом, хамут, каса, цэп, сярпы, лапці і лыка, грабёнка для падбіўкі саломы на страсе.

Вось і скончылася завочная экскурсія па Літаратурным музеі Максіма Гарэцкага, пісьменніка, якому, на думку Алеся Адамовіча, належыць месца “…адно з важнейшых: месца класіка беларускай літаратуры. Побач з Купалам, Коласам, Багдановічам”.

Беларускі народ шануе памяць пра свайго слаўнага сына. Яго імя носяць вуліцы ў Мінску, Горках і Мсціславе. Помнік Максіму Гарэцкаму пастаўлены ў Мінску, дзве мемарыяльныя дошкі - у Горках, мемарыяльны знак - у Вязьме. Яго імем названа Горацкая раённая бібліятэка, а ў навучальным корпусе № 4 Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі працуюць кабінет-музей, аўдыторыя імя Максіма Гарэцкага, а таксама ўстаноўлены бюст знакамітаму земляку.

МАКСІМ ГАРЭЦКІ І ЯНКА СІПАКОЎ: ДА ПРАБЛЕМЫ

СТЫЛЁВАГА ПАДАБЕНСТВА

Стыль у беларускай і рускай літаратуразнаўчай інтэрпрэтацыі - катэгорыя, якая вызначаецца і зместам, і формай мастацкай творчасці. Так, напрыклад, яшчэ ў 1960-я гг. расейскі даследчык літаратуры А. Чычэрын назваў сваю кнігу характарыстычна – “ідэі і стыль”. 1970 годам датуецца манаграфія Г. Паспелава “Праблемы літаратурнага стылю”, 1974-м- фундаментальнае даследаванне беларускіх літаратуразнаўцаў “Стыль пісьменніка”, 1990-мі - кнігі А. Лосева “Праблема мастацкага стылю” і “Форма - Стыль - Выказванне” (рус.), у якіх генералізуецца ідэя “фармальнай змястоўнасці”. Такога самага пункту гледжання прытрымліваюцца аўтары фундаментальнага даследавання “Стыль пісьменніка” (1974) С. Андраюк, М. Арочка і інш.

Да сказанага дададзім, што стыль арганічна знітаваны з метадам, у многім падпарадкаваны яму і, у сваю чаргу, вызначае жанравую парадыгму творчасці таго ці іншага перыяду літаратурнага развіцця, вобразнасць, сістэму тропаў і г. д. Стыль эпохі набывае канкрэтнае і індывідуальнае пераламленне ў творчасці таго ці іншага аўтара, але пры гэтым вызначальныя рысы стылю захоўваюцца. Далейшыя нашы разважанні тычацца стыляў класіка беларускай літаратуры Максіма Гарэцкага і прадстаўніка філалагічнага пакалення Янкі Сіпакова. Перадусім заўважым, што такое параўнанне робіцца ці не ўпершыню ў нашым айчынным літаратуразнаўстве і мае мэтай выявіць рысы наватарства ў творчасці абодвух пісьменнікаў. У аснову нашых разважанняў пакладзены фактар “прытчападобнасці”, у многім вызначальны для мастацкіх сістэм гэтых аўтараў.

Прытча - жанр старажытны. Эталагічны. Павучальны. Біблейскі. Грунтуецца ён на мастацкіх прынцыпах іншасказальнасці, прыпадабнення, перанясення адных прыкметаў на іншыя і значнага абагульнення. Усе названыя адзнакі вядомыя са старажытнасці, яны былі ўласцівыя творчасці і Гамера, і Эзопа, і Аляксандра Сумарокава, і многіх іншых мастакоў свету, якія браліся за выяўленне агульначалавечых маральна-этычных праблемаў. Гэты жанр блізкі прыёмамі пісьма да байкі, казкі, метафары, да тых твораў, дзе на першым плане мараль, дыдактычная выснова, сэнсавая падтэкставасць. Ён супрацьлеглы жанрам апісальным, выяўленчым. Асобныя байкапісцы (Эзоп, А. Сумарокаў, напрыклад) увогуле называлі свае дасціпныя творы прытчамі.

У пэўныя перыяды развіцця мастацтва (Асветніцтва, постмадэрнізм) прытчападобнасць становіцца сродкам выжывання высокага мастацтва, яго захавання і ад залішняй ідэалагізацыі, і ад рафінаванай спрошчанасці, і ад барочнай прыдворнасці. Прытчападобнасць - не толькі канкрэтны мастацкі прыём, але і ход думкі, спосабмыслення вобразамі, якім цесна ў рамках нарматыўных, класічных, традыцыйных эстэтычных канонаў. На сучасным этапе - гэта прэрагатыва як рэалістычнага (В. Быкаў, А. Адамовіч, В. Казько, Я. Сіпакоў), так і мадэрнісцкага мастацтва. Першае наслойвае на праўдзівае незвычайнасць, загадкавасць, сімвалічную ўмоўнасць, другое перастварае жыццё ва ўмоўную метафару, у іншасказ, надае відавочную перавагу вымыслу, разбурае ланцуг праўдападобнасці, дэтэрмінаваную сувязь з’яў, лагічную стройнасць і сэнсавую ўпарадкаванасць падзей і ўчынкаў, што складаюць у большай ці меншай ступені аснову мастацкай творчасці.

Як часта здараецца ў нашай нацыянальнай літаратуры, на мяжы рэалізму і мадэрнізму шукаюць сябе многія аўтары. Сярод іх - Янка Сіпакоў, паэт і празаік, прытчападобнасць творчасці якога становіцца для яго магутным сродкам пазнання гармоніі алагічнага ў малым часе жыцця, дадатковага пазнання карнавальнай жыццёвай сутнасці.

Прытчападобнасць у сучасным мастацтве слова часцей за ўсё - не толькі спосаб уцёкаў ад рэальнага свету ў свет фантастыкі, а і каталізатар аналітычнага пазнання яго ў пераламленні вечных ісцін, у праекцыі на будучыню.

На пачатку станаўлення сацыялістычнага грамадства ў бальшавіцкім варыянце з’явіўся шэраг твораў - прысудаў новым мадэлям сацыяльнай існасці (“Катлаван” А. Платонава, “Запіскі Самсона Самасуя” А. Мрыя, “Ні госць ні гаспадар” Л. Калюгі і інш.), у якіх прытчападобнасць набыла выразныя адзнакі сатырычнай афарбоўкі і паслужыла для стварэння жанру антыутопіі пазнейшай пары. Некалькі іншым шляхам - шляхам паглыблення трагедыйнага пачатку, пераводу парадаксальнага і алагічнага ў план сурова-балючага, пакутніцкага, павучальна-біблейскага (прыкладам таму можа служыць агульнавядомая “Прытча пра блуднага сына”) з нязначным камікаваннем (сумнага, балючага) - пайшоў Максім Гарэцкі ў пазнейшых, незавершаных творах “Лявоніус Задумекус” і “Скарбы жыцця”. Такое самае крытычнае стаўленне да эксперыментаў, што праводзіліся над чалавечым жыццём, ён падае ў форме трагічнай прытчы пра лёс Блазна (Блазённага), якому няма да каго прыхінуцца на Зямлі, якога зачынілі ў жалезную клетку пакутаў, недаверу, шантажу, абыякавасці. Тэатр абсурду ў адлюстраванні М. Гарэцкім вершыцца не ў святле пражэктараў, а ў бяздонным змрочным царстве Аіда... Вось адчыняе дзе лірычны герой (познія творы ў найвышэйшай ступені лірызаваныя, суб’ектыўна значныя, медытацыйныя) “браму скарбаў сваіх” з вялікай цяжкасцю, а ў ёй аказваюцца “залатога смутку багатыя скрыні, самацветнай бяссільнасці доўгія нізкі, бясцэннае роспачы буйныя зерні...” Відавочна, што твор і пачынаецца як прытча пра чарговы зман, няздзейсненыя светлыя мары, як біблейская прыпавесць пра духоўны апакаліпсіс чалавецтва.

I вось, урэшце, адчынены заіржавелыя завесы цяжкаватай і “панурай” брамы, да таго ж з сапсаваным замком, і апавядальніку, а праз яго — чытачам адкрылася жахлівае відовішча зганьбаванага, здратаванага свету, населенага жабракамі, хадзячымі шкілетамі, мерцвякамі, купалаўскімі відмамі, блазнамі, налпамі, атрыбуты якога - гнілыя “патрухнелыя” крыжы, падземныя склепы і катавальні, дарогі ў нішто і ў нікуды: “Святло згасне, праўда знікне, крыўда запануе... І ратунку жаданага не будзе, не будзе... Разбойу цемнаце начной закіпіць. Падсохлая ніва пасытецца на чорны дол. Патмосец жаласна заенчыць... На тым маскарадзе бачыўя страшны хадзячы шкілет. I скамянеў ад жалю...” Гэтая фраза можа быць і пачаткам, і канцом прытчы пра няспраўджаныя чалавечыя мары, пра незлічоныя парадоксы жыцця, пра смерць як адзіны сродак збаўлення ад пакутаў, ад блазенства не па сваёй волі і нават ад Веры, якая па волі Госпада павінна наталяць чалавечыя душы ды быць несмяротнай. Выразная трагедыйная выснова заключана ў лаканічным змрочным спавядальным маналогу “Скарбы жыцця”, маналогу-прытчы пра свет, што звузіўся да рыскі, скандэнсаваўся ў кропку велізарнага, несціханага болю.

Не меншае трагедыйнае гучанне мае і “Лявоніус Задумекус”, дзе боль пануе на ўсю моц і халодзіць сэрца чытача. Аповесць сваім вандроўным сюжэтам, разгорнутым у часе і прасторы, нагадвае “Прытчу пра блуднага сына”. Ды толькі канец у ёй больш трагічны, і твор быццам не завершаны: Блазен так і не вярнуўся ў краіну светлай мары, не знайшоў райскага кутка, не прыхінуўся да страчаных родных і блізкіх людзей. Свет для яго закрыўся ў трагічнай сутнасці, у коле змрочных абставінаў. Падобна купалаўскім паязджанам, герой апынуўся ў замкнёнай прасторы бессэнсоўнага руху ў нікуды. Максім Гарэцкі выявіў сябе такой “раскруткай” падзей як экзістэнцыяліст: самакаштоўная і значная асоба пад маскай Блазна пры цяжкіх абставінах адно толькі здольная захаваць свае мары, сваю духоўнасць, бадай, не зразумелую нікому: “Вуліца жыцця твайго абарвецца. Нумару дачейшага не будзе. Праз шчыліну ў плоце пралезеш. На той свет. <...> Пустэлыія мёртвая будзе вакол цябе”. Змрочнае прароцтва. Аднак вера ў сябе, у сілу блазенскага духу ўсё ж цепліцца. Пісьменнік стварыў карціну разбуральнага жыцця-пустэльні, дзе ён сам, адзіны, яшчэ здольны ацэньваць тое, што робіцца вакол, адчыняць і зачыняць браму сваіх скарбаў. Цяпельца веры ў душы Блазна паратоўнае. Яно блізкае да быкаўскага, хэмінгуэеўскага, сіпакоўскага. Верацяпельца выдатнага мастака слова – “апанент” дэструктыўнай канцэпцыі рэчаіснасці, уласцівай многім сучасным постмадэрністам і гэтаму літаратурнаму кірунку ў цэлым.

Творчасць Максіма Гарэцкага, бясспрэчна, прытчападобная. Апошнія творы - аповед пра светлы карабель, што страціў арыенціры ў акіянскай прасторы і кіруецца не на Патмос - створаны фантазіяй-мрояй мастака востраў спакою і шчасця, а ў Нішто, Бездань, Змрок. Тут вялікі майстар стварыў прытчу пра блуднага сына, якому няма куды і няма да каго вярнуцца.

Прытчападобнасць - мастацкі прыём (можа, прынцып) перастварэння рэчаіснасці ў вобразную мадэль, які цягне за сабою змены іншых стылёвых адзнак: умоўнасць пачынае пераважаць над праўдападобнасцю; дэталь, рэалія актыўна “працуюць” на сімвалы, падпарадкоўваюць іх сабе; рэальная рэчаіснасць усё больш і больш замяняецца віртуальнай “нібы-явай”; змрочную афарбоўку набывае пісьмо; экспрэсіўным, эмацыйна насычаным робіцца выказванне-слова, сказ, тэкст у цэлым; тэмп аповеду паскараецца, паўторы набягаюць адзін на адзін, ствараюць эфект павышанай пачуццёвасці; такую самую ролю выконвае рытмізацыя прозы (пра гэта сведчаць прыведзеныя цытаты).

Многае ў мастацтве, як і ў жыцці, паўтараецца. Паўтарылася разломнасць і кантраставасць даваенных гадоў, калі губляліся, свядома нішчыліся вечныя агульначалавечыя ідэалы, сведкам чаго якраз быў Максім Гарэцкі. У 1980 - 1990-я гг. - час чарговых перабудоў, знішчэння ўсталяваных, здавалася, назаўсёды ідэалаў і адсутнасці новых, час Чарнобыля і іншых катаклізмаў - у пісьменнікаў з’явілася жаданне, як і ў 1930-я гг., паказаць чарговы жыццёвы маскарад па-філасофску глыбока, абагульнена, узняцца духам над трагедыйнай рэальнасцю, занмець крылы для гэтага. Адсюль і паўтарэнне прынцыпаў умоўнага, сімвалічнага стылю ў апошнія дзесяцігоддзі XX ст.

Прытчападобныя многія творы Янкі Сіпакова - як паэтычныя, так і празаічныя. Прыгадаем некаторыя зіх. “Скарга прыручанагаваўка”- прытча пра страчаную свабоду, пра жыццё на волі, якое немагчымае ў канкрэтных умовах, калі ці не самы вальналюбны звер апынуўся ў клетцы звярынца і - што яшчэ больш жахліва - пастаўлены насупраць зайца, што выскаляецца з нявольніка, вечнага ворага свайго. “В я р т а н н е ў л е с” - ці не менш знакаміты твор пра прыручанага і навучанага людзьмі розным “штуковінам” мядзведзя, якому пры наведванні свабодных суродзічаў апошнія адмаўляюць у прызнанні і які, нарэшце, гіне ад стрэла вартаўніка статка. Гіне ад рук людзей, іншапляменнікаў, -яны яго скалечылі, перайначылі на свой лад, ператварылі ў марыянетку, сляпога выканаўцу іх загадаў, у нішто. у недарэку і дзівака ў вачах тых, ад каго ён быў адарваны. Прытчападобныя і творы паэта, што ўвайшлі ў кнігу “Веча славянскіх балад”, - пра духоўную смерць людзей. якія здраджваюць сваім караням, традыцыям, забываюцца на сваё імя, на свой народ. Кніга ў цэлым - пра адзінства як гарантыю перамогі, пра смеласць як выклік ворагам, што можа прывесці да перамогі, пра супольнасць як форму выжывання ў экстрэмальных умовах. Рабі дабро, стой за народ і Радзіму, вер у сілу духу - і ты пераможаш. Такая выснова большасці балад са знакамітай кнігі пісьменніка. У цэлым - гэта кніга прытчаў пра перамогу Дабра, а не Ліха, Святла, а не Змроку. У ёй апісальны аповед яднаецца з глыбокім аналізам духоўнага свету нацый, з раскрыццём нацыянальных характараў, нацыянальнай ментальнасці, а канкрэтныя сюжэты і факты “перарастаюць” сябе, ператвараюцца ў алегорыі, робяцца своеасаблівымі кропкамі адліку агульначалавечых ісцін. На падзею, такім чынам, нарошчваецца дадатковы філасофскі змест. Як у метафары. Згаданыя творы вытрыманы ў рэалістычным стылі, з рамантычнай падсветкай. Вартыя ўвагі яшчэ больш агульныя па заключаным у іх прытчавым змесце вершы “Д а б і я г р а ф і і м а й г о н а р о д а I”, “Д а біяграфіі майго народа ІІ, “Да б і я графіі майго народа III” і іншыя, дзе народны лёс паказаныў кульмінацыйныя гістарычныя моманты, пераважна трагічныя, дзе дзейнічае людская супольнасць, славяне перамагаюць заклятых ворагаў сілай духу і еднасці. Рэальныя эпічныя сцэны (вайна і мір) ператвараюцца тут у прытчы пра суровую праўду выжывання народа ў экстрэмальных умовах.

Асабліва яскрава выявіўся талент Я. Сіпакова да іншасказальнага, метафарычна-прытчавага пісьма ў празаічных творах - “Пажар”, “Клетка”, “Яма”, “Гармонік”, “Зона”, “Слабыя і моцныя”, “Лета з мянушкай”, “Тыя, што ідуць” і інш. У іх не толькі выразна “спрацоўвае” прытчападобнасць як мастацкі прыём, але і самі яны становяцца разгорнутымі прытчамі і метафарамі. Аўтар даў ім менавіта такое жанравае вызначэнне, вылучыў у асобны раздзел кнігі (“Выбраныя творы”, т. 2, 1997). Відавочная арыентацыя мастака на перастварэнне “жывой рэальнасці” ў не менш жывы ўяўна-віртуальны свет. Звычайны, жыццепадобны сюжэт ператвараецца ў міф, філасофскае разважанне, фантазійныя мроі. Героі і дзеі вольна пераводзяцца з праўдападобнага свету ў свет фантазійны (“Клетка”). Незвычайныя героі метафараў пісьменніка. Сінявок, пакараны пераўвасабленнем у велізарную птушку, узлятае ў нябёсы са сваёй “турэмнай камерай”, аднак яго не пазнаюць Каханая і Сын; ці то селянін Бусел, ці то птушка бусел назірае, як гінуць хлявы і хата; ці то людзі, ці то мятлушкі Ясень і Мятлушка могуць ператварыцца ў бесклапотных істотаў і горка сумаваць ад неўладкаванасці зямнога жыцця... Свет распадаецца на рэальны і нерэальны, героі - таксама. Падзеі адбываюцца і ў храналагічна абмежаваным часе, і ў вечнасці. Напрыклад, так, як ці не ў самым магутным, шматзначным метафарычным творы “Т ы я, ш т о і д у ц ь”.

Выпадкова дачнік, звычайны чалавек, сустрэўся з людзьмі-прывідамі, якія ішлі неяк незвычайна: “быццам плылі ў вадзе ці, наадварот, рухалісяў беспаветранай прасторы”. Сляпыя, нямыя, яны нават ноччу мала адпачываюць: будуюць хаты, аруць поле, сеюць жыта і пры першых сонечных промнях выпраўляюцца ў паход усё далей і далей на чале з Белабогам і Прыгажуняй. Патрапіў у нерэальны, але досыць гарманічны, адзначаны гуманістычнымі дзеямі свет, далучыуся да яго, стаў у ім прызнаным, каханым Прыгажуняй і набыў імя Незнаёмы. Ён так- сама будуе дамы, таксама не спіць па начах, як і яго новыя сябры, творыць дабро на зямлі. I, вярнуўшыся ў свет рэальны, папрацаваўшы на ўчастку, ён ператвараецца ў Падарожніка, далучаецца да тых, што ідуць. Такая фабула фантазійнага, метафарычнага твора, твора-прытчы пра рух наперад як паратунак ад змізарнення і смерці. У агульным плане гэта хіба не разгорнутая метафара нашага застойнага і падчас невыносна змрочнага, бязрадаснага жыцця - таго жыцця, якое, магчыма, не мае сэнсу? Хіба не прытча пра народ, які яшчэ да гэтай пары шукае свайго прытулку на зямлі? Што ці хто абудзіць гэты народ ад сну? Можа, не выпадкова звычайны чалавек, але відушчы, пакідае жыццё рэальнае, населенае такімі, як і ён, і ўступае ў жыццё прывіднае, ідзе, каб ратаваць і весці за сабой невідушчы народ? Фінал апавядання-прытчы разгорнутай метафарай абнадзейвае не толькі Падарожніка - апантанага прагай дабра, але і чытачоў у тым, што яшчэ магчымае дасягненне Праўды, перамогі відушчасці на планеце Зямля: “Там быў разумны Белабог. Там была Прыгажуня. Там, хутчэй за ўсё, рос ужо і яго сын - можа, вось зараз ён ідзе поплеч з вадаром. І яшчэ ён міжволі адчувае, што там неўзабаве яму давераць нешта важнае і сур’ёзнае - магчыма, нават у бліжэйшую сяўбу яго зробяць Галоўным Сейбітам. Зараз Падарожніку здавалася, што ён абраны, нават асуджаны кімсьці на гэты рух і нагэтую вандроўку. Усё, о Божа, як ты і кажаш, вяртаецца на кругі свая ”.

Нельга назваць прытчы Янкі Сіпакова чыста мадэрнісцкімі ці постмадэрнісцкімі, як і познія творы яго папярэдніка Максіма Гарэцкага. Можна сказаць, што яны, вырастаючы на рэальнай глебе, прарастаюць зернямі нейкага новага, ужо не просталінейнага, а фантазійна-мройнага мыслення. Гэта творы, у якіх побач з праўдай буяе вымысел, малы час мяжуецца з часам вялікім, героі робяцца шматаблічнымі па волі мастака, ператвараюцца ў сімвалы, набываюць адзнакі агульнасці (абагульненасці), як у міфах. Метамарфозы рэальнага жыцця, яго сучасныя, балючыя праблемы выяўляе аўтар, зацікаўлены ў выпраўленні нораваў (што і ўласціва прытчам), праз рэальны і нерэальны малюнак, рэальныя і надрэальныя падзеі, праз глыбокае філасофскае мысленне. Да прыкладу, змест невялікай прытчы “С л а б ы я і м о ц н ы я” асацыюецца з нашым часам раз’яднання, а не паяднання, самазнішчэння, суцэльнага ўпартага супрацьстаяння Дабра і Ліха - адным словам, Бессэнсоўнасці, якую заўважылі, ператварылі ў незвычайныя мастацкія, але многім чытачам недаступныя палотны постмадэрністы... Моцныя абурыліся, штотак

многа развялося на зямлі слабых, якія сеялі жыта і кармілі іх, перасаджалі слабых у турмы, знішчылі усіх, акрамя адной сям’і. I тая (адна!) сям’я вярнула сабе ўладу, калі ні на што не здольныя моцныя памерлі “цярпліва і пакорліва”. Бо сям’я гэтая ведала, што рабіць, “як і дзе дастаецца ежа”. Род чалавечы выжыў з ласкі былых “слабых”.

Прытча заканчваецца так, як і павінна заканчвацца, - выбухам павучальнага зместу: “Гэта добра, што і слабыя сталі моцнымі. Але кепска, што яны адразу ж пачалі шукаць сабе слабых... Кабужо тыя кармілі і даглядалі іх. Госпадзі, людзі, што вы робіце?!” - маглі б ускрыкнуць Мудрацы, але ніводнага з іх на той час не асталося нават у турмах... А без іх хто дапаможа разабрацца, што лепей: слабыя моцныя ці моцныя слабыя?”.

Янка Сіпакоў шукае новыя прынцыпы адлюстравання рэчаіснасці. Яго наваствораны мастацкі свет адрозніваецца ад свету Івана Мележа і вельмі блізкі да свету Васіля Быкава (у апошніх творах), дзе пануюць цемра, хаос, правяць баль змрочныя сілы ліха, а чалавек застаецца каштоўнасцю ў сабе, часта адзінокай, ды нязломнай. Сіпакоўская канцэпцыя рэчаіснасці заключае ў сабе магутныя элементы фантазійнасці, выразнага перастварэння, спалучэнне парадаксальнага, заканамернага і выпадковага, асэнсаванага і бессэнсоўнага і тым самым набліжаецца да мадэрнісцкіх і постмадэрнісцкіх пошукаў новага зместу, новых ідэалаў, новых прыёмаў мастацкага пісьма. Аднак будзем помніць, што вытокі падобнага пісьма - у прозе Максіма Гарэцкага, створанай у гады высылкі, Змітрака Бядулі, апавядальніка-імпрэсіяніста, ранняга Кузьмы Чорнага, усіх тых аўтараў, якія шукалі стыль сінтэтычны, спрабавалі паяднаць рэальнае і надрэальнае, сапраўднае і ўяўнае, пераадолець натуралістычную прыземленасць пісьма.

В этом году исполнилось 120 лет со дня рождения классика белорусской литературы Максима Ивановича Горецкого. Его жизненный и творческий путь были тернистыми. Писатель подвергся репрессиям, безвременно погиб. Его произведения долго не печатались. В 1984—1986 годах было издано Собрание сочинений М. Горецкого в 4 томах, но в него по тогдашним социальным условиям многое не вошло: запечатлевая эпизоды прошлого и современного Беларуси, писатель затронул и некоторые «болезненные точки», о которых совсем еще недавно предпочитали не вспоминать. Поэтому и не вошли в Собрание сочинений рассказы «Песни лирника», «В 1920 году», «Фантазия», «Апостол» («Неудача»), «Всебелорусский съезд 1917-го года». Первый из них еще в 1913 году был напечатан в сборнике «Рунь» и был единственным произведением, которое более чем пятьдесят лет после первой публикации не переиздавалось. Упомянута в нем старая легенда о княжне Анне Соломерецкой, предавшей свою родину. Слова проклятия, сказанные вдогонку беженке старым священником, в представлении цензоров были крамольными. И повествование, в котором ставилась тема национальной независимости, неизбежно попадало в ряд непечатаемых. Рассказ «В 1920 году» восстанавливал некоторые обстоятельства времен гражданской войны. Персонажи этого произведения размышляют о судьбе Беларуси, о том, что им делать в том положении, когда «с одной стороны большевики, с другой поляки». Да уже одно то, что в произведении упоминается о «взятке большевику», о гимне «Адвеку мы спалі» даже самим текстологом, готовившим произведения Горецкого к изданию, не представляло никаких шансов на то, что они могут увидеть свет. Ведь то, что писатель по горячим следам событий стремился осмыслить вопросы национальных отношений в условиях территориального и идейного размежевания в Беларуси, обостренного войной, во внимание не принималось. Не вписывался этот рассказ в привычный ряд картин гражданской войны. Так же как не вписывался в традиционно положительный, непорочный облик коммуниста персонаж рассказа «Незадача» временный комиссар N-ской фронтовой чрезвычайной комиссии в деле борьбы с контрреволюцией, спекуляцией и дезертирством товарищ Батрачонков или «горячий коммунист, старый поклонник белорусского движения товарищ Курапа» из рассказа «Апостол». Подмеченные Горецким черты того, что мы сейчас называем двойственностью сознания, двойной моралью, демагогическим догматизмом мышления, оказались ядовитой сатирой на пороки новой власти, истоки которых Горецкий увидел еще в самом начале двадцатых годов. Рассказ «Фантазия», впечатляющий пронзительно-тоскливым настроением, с которым Горецкий размышляет о судьбе Беларуси во времена ужасной войны, не разрешалось печатать по той причине, что среди деятелей белорусского возрождения назывались Иван Луцкевич, Алесь Гарун, Сергей

Полуян и некоторые другие писатели, причисленные к тем, кого уничижительно называли «бебурнацами» — белорусскими буржуазными националистами.

Все эти рассказы на белорусском языке были опубликованы в сборнике «Максім Гарэцкі. Творы», изданном в 1990 году как своеобразный дополнительный том-приложение к Собранию сочинений писателя. Предлагаем читателю эти рассказы, впервые представленные в переводах на русский язык, выполненных Идалией Игнатьевной Кононец.

Михаил КЕНЬКО

Фантазия

Земной шар, окутанный кровавым туманом и сгорая в нем, совершал свой вечный путь в системе Солнца.

Гуще всего туман осел на просторах Беларуси.

Под громкий грохот пушек, ружейную и пулеметную трескотню, в отблесках страшных пожарищ раздавались истошные крики и страшные стоны убиваемых, резаных, помирающих с голоду людей.

Кладбища и тюрьмы переполнились. Грех спеленал каждое сердце. Кровью и слезами заплыли глаза.

Тени умерших предков в смертельной тоске стояли над распятой страной и отворачивались от своих наполненных смрадной запекшейся кровью кладбищ.

С растерзанным вконец сердцем великого гуманиста вылез ночной порой из неведомой потомкам могилы удрученный Франциск Скорина и двинулся в темном небе в свой родной Полоцк.

Длинные, широкие полы мантии доктора лекарских и просветительских наук развевались по ветру, а яркий нимб вокруг печальной головы то разгорался, то меркнул.

Пролетая над слабо освещенным из-за боязни аэропланов Минском, тень доктора искала глазами тот госпиталь, где лежал при смерти от голодухи Янка Купала.

Увидев над темным домом сияющий ореол поэта, тень опустилась в тихой палате и стала над своим немощным другом.

— Как чувствуешь себя, брате мой? — без слов спросил доктор у стонавшего поэта.

Больной с трудом зашевелился и грустно посмотрел на гуманиста.

— Не муки тела страшны, — прочел Франциск Скорина в кротких голубых глазах, — душа болит.

— Лечу в Полоцк, хочу узнать, что теперь там, — сказал, немного помолчав, доктор.

— Всюду одно и то же… Что здесь, что в Вильно, что в Смоленске и повсюду в Отчизне милой… — прошелестел пересохшими от жажды губами поэт.

Доктор грустно склонил голову на грудь и долго стоял так.

— На сходку! — сказал в беспамятстве Купала и пробудил от черных дум поникшую тень.

— Кому и на какую? — эхом отозвалась тень. Помолчала и вымолвила с горечью: — Могучий клич твой раздается уже давно и повсюду, от края до края, по Беларуси… А много ли явилось? Народ наш за долгие века неволи оглох и перестал быть отзывчивым.

— Что делать? — снова, как в горячке, застонал Купала.

— Что делать? — переспросил доктор. — То, что ты делаешь. Но чтобы народ нашего края понял необходимость схода. И не собраться ли сначала только нам, пробуждавшим его к добру во все века и ежечасно?

— Хорошо… — прошептал поэт и утих.

Тень вылетела из палаты и направилась не в Полоцк, а повернула назад, к Ошмянщине.

Издалека увидела она на могиле в Жупранах огромный яркий ореол над нашим народным Баяном.

Франциск Скорина спустился у костела и нарочно задел полой мантии спящего пьяного легионера.

— Пся крев! Холера! Быдло белоруске! — закричал потревоженный доктором жандарм, а ему эхом отозвался из-под земли жутко-болезненный стон отца Возрождения.

— Не стони, брате мой дорогой! Быстрее бери ты свою «Дудку» и Смык» и пойдем на сход скликать! — сказал ему вместо приветствия доктор.

Из могилы поднялась тень усатой фигуры.

— Осипла моя дудка, а у смычка нет скрипки… — жаловался Богушевич и добавил, подумав о своей музе:

Каб ты так iграла,

Каб немарасць брала!..

— Твоя «Дудка» гремит, мой брате, на весь край, а к «Смыку» создала «Скрипку» Тетка. Сейчас пойдем в Лидчину на то сельское кладбище, прежде всего на сход ее позовем, ибо эта заботливая приятельница лучше всех умеет скликать народ.

И две тени рядышком полетели в Лидчину.

Переполненная задором и энергией, хотя худенькая и бледная, уже сама летела к ним поэтесса и лирически, тихонько пела в ответ на свои мысли:

Можа, хто з дзеток скруце жалейку,

Унучку паломанай лiры.

I так заiграе, што ўсенька зямелька

Пачуе мой одгалас шчыры…

— Ах, браточки-голубочки, — заговорила она без промедления. — Надо так: один на восток, другой на запад, а я кое с кем кликну тех, кто на чужбине почивает, — и тотчас же умчалась.

Вскоре тени умерших и души живых стали стекаться на свой Парнас со

всех сторон света.

Покашливая, брел из далекой Ялты густобровый Максим Богданович. Спешил, как всегда, из Галиции, из своей могилы в Закопане, запыхавшийся Иван Луцкевич. Выкарабкался из-под груды трупов братской могилы в Ковне Лявон Гмырак. Быстро шел в шубе и в зимней сибирской шапке из Кракова длинный Алесь Гарун. Важно и спокойно двигался из Минщины пан Винцук Дунин-Марцинкевич. Как в беспамятстве приближался из Киева прозрачно-бледный Сергей Полуян с синим шнурком на шее… Тяжко топал рассудительный коренастый Карусь Каганец. Шли туда и другие.

А земной шар, сгорая в кровавом тумане, летел и летел по своему вечному пути, как будто ничего и не происходило.

Песни лирника

В глухом лесу темно, как в могиле.

Беспокойно трепещут листочки на березах и тревожно шумят макушки сосен. Поздно уже, час после полуночи, а ночь эта — купальская…

Блеснул огонек возле черного пня. Что там? Не деньги ли заклятые на землю выходят, или, может, червячок купальский светится?

— У-а-а! У-а-а! У-а-а!.. — страшно заскулило что-то за болотом в чащобе. Ой, что там? Не русалка ли на ветвях березовых качается, не сова ли ушастая зайчика к себе выманивает, съесть хочет? Вот тяжело захлопала крыльями какая-то птица в сучьях и исчезла в пуще. Откуда она взялась в такую пору?

Ох, хорошо, — свежий ветерок подул. Колышется у дороги над колдобиной лозовый куст, а там, за ним, кто-то черный выступает… Пень обгорелый или иное что-то?

Поздно уже, час после полуночи, а дорожка, в темноте невидимая, все тянется и тянется по лесу. Далеко еще поле Залесянское, и страшно тут одному.

Коренья на этой дороге обнажились, нельзя быстро бежать. Темно вокруг, и ни одной живой души.

— Господи помилуй! Господи помилуй! Господи помилуй! — шепчет

Янка, вглядываясь во тьму лесную; не хочется ему думать о нечистой силе полуночной, осторожно нащупывает он палкой дорогу перед собой, ступает неслышно, но старается идти как можно быстрей. Пряди волос на лбу мокрые и холодные.

— Дай Боже только окопы миновать. Только окопы, окопы…

А окопы эти безмолвные спят во мраке ночи.

Если б не толки людские, никто и не знал бы, что когда-то тут славное Замчище князей Соломерецких было, жизнь кипела. Гремели пушки, дым пороховой курился и лилась кровь человеческая. А в праздники великие хмель-вино в чарах пенилось, играли гусли-самогуды, пели лиры старцев, гул стоял от голосов человеческих, и много чего деялось, что уже навеки окрыто

от более поздних времен.

Высоко держали князья Соломерецкие знамя земли своей, знамя бело-черно-красное, не склоняли головы своей перед грозной силой Московщины, не сгибались и перед хитрой притязательницей — Польшей…

А время шло, теряли силу могущественные, и неожиданно возносились на вершину незаметные, умирали князья славные, вырождался род княжеский. Помер молчаливый седоусый Мстислав, и на весь род его осталась одна наследница — дочь его ненаглядная, ненадежная княжна Ганночка.

Красивая она, как цветок божественный, а ум был девичий и сердце девичье…

Молит Бога старый поп, монах Григорий: «Удержи власть князей моих, устреми глаза княжны моей на пользу всех Радимичей…»

И говорит монах Григорий красивой Ганне-княжне: «Ох ты, моя княжна-дитятко, служка Божья и подданных своих заступница, именитая наследница достославных князей Соломерецких, не допускай ты к себе панича польского, княжича Владислава Воябойского, не слушай ты сладко-ядовитых речей наставников его, береги престол и веру святую православную, береги…»

Слушала попа, на него не глядя, княжна молодая.

И, не получив ответа, шел он, старик, Богу молиться в тихой церкви, построенной еще старым князем Лугквением.

А княжна Ганна все чаще и чаще приглашает к себе Владислава, княжича Воябойского, чаще и чаще в очи его молодые смотрит…

Нетвердо стоит престол князей Соломерецких, опасается католиков и вера православная. И слухи ходят: московский властитель послал свою рать на Литву Русскую, под стародавние каменные стены древнего Соломерецка.

— О Боже наш! О княжна моя! — стонет поп, монах Григорий. Не на что уже ему надеяться.

Все напрасно. Все имеет конец…

Сыплется кирпич, и пыль носится над стенами городища, гулом гудит под пулями московскими Замковая Гора, дым застлал все поле брани, ревут волы армейские, ржут кони литовские, звонят колокола похоронные, кровь льется…

Плачут матери по сыновьям своим, а девушки плачут по своим возлюбленным, печаль великая охватила детей Соломерецка, льется кровь…

А по подземному ходу-лазу из-под родных склепов каменных в Темный Лес несут княжну Ганну усатые, в кунтушах и с пером на шапке, дружинники княжича Владислава. Покидает отцовское гнездо последняя веточка с большого родословного древа соломерецких князей.

И вскоре... Вот уже слышны плески и шум ручья студеного, вот и дуб великий, а возле него ход-лаз подземный наверх выходит. Как обомлела княжна Ганна в Замчище, так и теперь еще в беспамятстве. Но помаленьку-потихоньку открыла глаза девичьи большие, понемногу, с тоской и болью, поняла все. Обхватила рукой белою, маленькой косу длинную, черную, в пути спутавшуюся, прижала к груди своей и слезами, как бусинами драгоценными, крупными, смочила их и шепчет самой себе: «Княжество мое… Владя, Владя, оборони меня…»

— Ге-гей! Стойте, стойте, подождите, ляхи!.. — послышалось, бежит, задыхаясь, кто-то сзади. А это поп Григорий. Бегом бежит, глаза горят, сам бледный как смерть, в руке святой крест держит…

— Нет… нет… не внучку ли знаменитого Лугквеня, князя нашего, в стане ляхов вижу я? Правда ли, или только кажется мне, что так преждевременно княжна Ганна Соломерецкая из родного угла в чужедальнюю сторону летит?..

— Молчи, монах! — простонала княжна.

— Нельзя молчать мне, ибо не молчал под гром пушек и свист пуль на московских и польских полях брани перед князем Лугквенем и сыном его Мстиславом, нельзя молчать мне и перед дитем их… Куда бежишь, княжна? Еще крепки стены соломерецкие, не сломаны ограды замковые, есть еще тыквы и орешки на московцев в склепах наших, и не покоряются еще люди

наши, княжна! Много сокровищ дедовских припрятано у нас, большой брус золота и камней драгоценных в святынях наших, — откупимся от Московщины и не побежим искать помощи у католиков, куда деды наши не бегали и нам путь заказан…

— Молчи, монах! Владислав, мой любимый, защитит наследство отцов

моих…

— Защитит… Княжна, княжна! Так защитит, что кости князей наших в гробах перевернутся и прах их развеется. Не хочет Польша Русь Литовскую равной сестрой считать, так не будет ни Литвы, ни Польши, а будет могущественная бесконечная Московия. Горе нам! Не убегай, княжна! Откупимся сперва от воевод московских, а там что Бог святой даст, а покинешь Соломерецк теперь — не будет уже, никогда не будет нашего независимого Соломерецка…

— Нет… эй, парень, кликни дружину, ведите коней… Ступай, Григорий!

Страшным сделался седой поп. Вскинул в высоко поднятых руках крест святой и на колени рухнул. С мукой и болью посмотрел вслед княжне Ганне и на небо глянул.

— Боже наш! — крикнул он. — Суди нас, суди меня… Конец нам. Наша княжна покинула нас, с Польшей сошлась и Москве отдалась. Вот спутались при бегстве волосы ее, так пусть же теперь и расчесывает их. Пусть распутывает аж до тех пор, пока мы с Москвой и Польшей не распутаемся…

Задрожала земля, пламя полыхнуло со всех сторон, под грохот пушек и стоны воинов ухнуло все на целую милю в окружности под землю, в бездонье…

Прошло много веков, и только окопы, старые окопы — свидетели старины — остались. В ночь таинственную купальскую слышны там колокольный звон глухой, похоронный, и грохот пушек, и стоны искалеченных, и пение монастырское, и девичий плач неутешный.

Страшно тут, и еще далеко Янке до поля того Залесянского, но вот-вот и окопы стародавние.

— Гру-гу-гу… — поднялся ветер, и закачался лес, завыл, застонал. Подгибаются от страха ноги у Янки, и видит он поодаль от дороги, возле главного окопа, красное что-то: то ли месяц молодой там всходит, то ли огонь горит, а может, костер кто-то разложил.

— И воскреснет Бог, и разбегутся враги его… — еле шевеля пересохшим языком, зашептал Янка, и костер погас на мгновенье. Но вдруг осветился лес; глянул Янка — огромный сундук стоит, а на нем девушка волосы расчесывает, но никак распутать не может, а с боков у нее две черные собаки с цепей рвутся.

Хотел Янка перекреститься, да загляделся на девушку, жалко ее стало. Молодая, белолицая, красивая, только глаза прячет, и слезы крупные, как роса утренняя, по щекам текут. Косы, как змеи обвили голову и грудь, и время от времени огнем от них пышет.

— Расплети-и их, расплети-и мне их… Все, все тебе отдам, навеки богатым будешь, а собак, слуг моих верных, не бойся. Ох, пожалей ты меня, расплети же, расплети мне косы мои, о-о-о!..

Сильно забилось сердце у Янки, ком к горлу подкатил от жалости, и слезы навернулись.

А собаки так и рычат, так и скалят зубы, огонь изо рта полыхает, а зубы что клещи железные.

Развязал Янка пояс свой красный: «Пусть крепче собак привяжет», — подумал он и бросил пояс княжне молодой.

Загремел сундук, зазвенели деньги в нем, а княжна как шальная: «Ой! Больно!» — крикнула, будто пояс тот огнем ее обжег.

— Только коснулся ты меня, но не освободил; буду я мучиться еще столько, — заплакала она жалобно и зло. — Будь же ты проклят, как проклята я! — добавила она и исчезла под землей с сундуком, собаками и поясом Янки…

Онемел Янка.

И уже темно вокруг; как и прежде, шумит лес, вскоре в просвете и поле Залесянское показалось.

Чья лира плакучая слышна возле паперти каменной под старой липой дуплистою? Что за старец слепой с белыми, как шерсть белая, волосами и мутными незрячими глазами играет там? Кто это такой, что поет о княжестве Соломерецком?

— Это Янка Проклятый.

Откуда он, кто он — никто не знает в здешних местах.

А когда спросят у Янки:

— Где же, дед, Родина твоя?

— У Бога, — грустно и гордо ответит он.

— А была ли у тебя жена, есть ли у тебя дети?

— Схоронил жену, дети на пожаре сгорели, добро сгорело: и хатка, и кони, и коровы, и все-все. А земля неурожайная…

— Какой ты печальный, дедуля, — скажут ему, а он посмотрит перед собой незрячими глазами, подтряхнет котомку на плечах, лиру поправит, скажет:

— Спасибо Богу за все, все под ним, а он один бессмертный над нами,- и под лиру свою старенькую запоет грустную-грустную песню о княжне Ганне Соломерецкой, и о времени Литовской Руси, и о владычестве князей соломерецких над радимичами.

Плачет лира, и плачут бабульки дряхлые, и молодцы, и девчата красивые…

Апостол

Адвеку мы спалi, i нас узбудзiлi…

Пламенный коммунист и давний поборник белорусского движения товарищ Курапа (партийная кличка Жабин) с отвращением оставил шумный, пыльный и голодный город и поехал просвещать деревню.

На митингах и разных собраниях он всегда говорил, что не деревня виновата, а тот, кто мало заботится о ее просвещении.

— Так надо, товарищи, ехать в деревню!

Курапа хорошо говорил по-белорусски, и как только Красная Армия дала возможность снова объявить независимую Советскую Беларусь, он сразу же стал инструктором отдела так называемого «управления» и вытребовал командировку в провинцию.

Набрав красной литературы на всех местных языках, кроме белорусского, так как литература на этом языке еще до сих пор считалась контрреволюционной выдумкой белорусских националистов, разлегшись на душистом, но несколько пыльном сене с дикого сенокоса бедного хозяина, ехал он на парерысаков по Ошмянскому тракту и любовался красивой, тихой, задумчивой природной белорусского лета.

Чтобы отвлечься, коммунист обратил внимание на своего возницу.

Тот молчаливо правил лошадьми и время от времени как-то странно чмыхал, будто недовольный чем-то, но не оглядывался на своего простоватого пана.

«Какая, однако, чисто буржуазная черта в способе размещения кучера и седока, — подумал со знакомым чувством язвительности товарищ Жабин. —

Он как бы более низкое существо, сидит впереди, а я, коммунист, будто бы

и пан, сижу сзади…»

— Давайте, товарищ, сядем рядом! — крикнул он вознице, но тот в грохоте колес не услышал и только лишний раз, как показалось коммунисту,

странно, по-своему фыркнул.

Тогда Курапа снова предался размышлениям. Сначала он немного утешился тем, что в его голову пришла такая важная идея — садиться на подводе рядом с возницей. Но радость была недолгой. «Я же мог сесть рядом с ним еще в городе, сразу же», — подумал он.

Тоскливо.

Уже месяц, как Курапа бросил курить из-за страшной дороговизны табака и до сих пор довольно стойко терпел и не поддавался искушению, хорошо знакомому только курильщикам. Но тут, среди безлюдного, тихого, задумчивого поля, на широкой пыльной дороге, папироса и дымок от нее стояли перед глазами как тень чего-то необычайно приятного.

— Товарищ, вы курите? — несколько громче крикнул Жабин, чтобы на этот раз возница услышал его. Потом поправился и повторил тише: — Вы, товарищ, дымите?

Крестьянин не услышал и на этот раз. Он снова по-своему чмыхнул, но голову не повернул.

— Как ваша фамилия? — еще громче спросил у него коммунист и, приподнявшись на руке, другой тронул его за плечо в серой густо запыленной свитке.

— Я одинокий, — отозвался, наконец, возница, полуобернувшись, и Жабин увидел давно не бритую седую щетину и подстриженные, седовато-желтые усы под носом.

— А фамилия какая?

Возница помолчал, будто колебался: говорить или нет, но снова немного повернул голову и под утихающий стук колес ответил:

— Я пишусь без фамилии, по отцу… Янучонок. А люди прозвали: Шашок.

— Католик или православный?

— Мы польские.

И снова чмыхнул.

Глядя на усы возницы, Курапа убедился, что возница — курящий человек. И удивился, почему так долго он не курит, но попросить табака стеснялся, и хотя с большим усилием, но промолчал.

— А как у пана назвичка?

Тоже немного подумав, коммунист коротко и без особого удовольствия

представился:

— Жабин… инструктор.

Возница на этот раз расслышал хорошо и более доброжелательно сказал:

— Струкар — это, наверно, имя русское, потому что у нас таких нет. А пан Жабинский был у нас…

Курапа покраснел.

— Долой панов! Их надо убивать, как собак. Правильно, товарищ? — крикнул он в самое ухо вознице и с облегчением подумал: «Цепи непрриязни надобно ррва-ать срразу».

— Правильно, — покорно согласился возница.

На этот раз Курапа не утерпел, достал из кармана клочок мятой бумаги, оторванной от газеты, натер из листочков сена мелкой трухи и стал скручивать цигарку.

Кони неожиданно дернули, и труха рассыпалась.

Крестьянин будто нюхом чувствовал, что делает его седок. Оглянулся, незаметно усмехнулся себе под нос и полез в карман, бросив вожжи.

— Я дам пану закурить.

— Будьте любезны, товарищ! Хотя напрасно вы оскорбляете меня паном. Я такой же пролетарий, как и вы. И вообще слово «пан» теперь совсем без надобности.

— Простите: известное дело, мы темные…

Одному коню понадобилось остановиться на некоторое время, и возница с седоком делали самокрутки, беря табак из кисета возницы. Возница молчал и перестал чмыхать.

А когда кони двинулись, они с наслаждением задымили; возница подсел ближе к Жабину и, не глядя на него, без особой, казалось бы, причины заговорил:

— Нам бы, товарищ, ксендза откуда-нибудь посоветовали бы. Ксендзы вместе с поляками поубегали. Люди родятся, умирают, а мы не знаем, что с ними делать.

«Вот она, правильность моих мыслей и взглядов на деревню. Город организуется. Люди толпятся по разным новоиспеченным учреждениям. Выполняют «работу» — пустую, непродуктивную… Прогнал бы их всех, чертей, в деревню, просвещать ее, революционизировать…»

Так рассуждал Курапа, соображая: очень ли резко или несколько мягче сказать о ксендзах.

— Теперь можно и без ксендзов, товарищ.

Возница чуть заметно и с особым смыслом усмехнулся, повернулся к лошадям, подбодрил их. Когда они побежали трусцой он, докуривая цигарку, сказал:

— Без них нельзя… известное дело, люди родятся, умирают, что с ними делать?

Коммунист с состраданием и с некоторым высокомерием посмотрел на согбенную спину возницы и не стал его возвращать.

Взобравшись на пригорок, увидели в лощине хаты и хлевы среди зеленых деревьев. Крестьянин вздохнул, а Курапа обдумывал, что он будет сейчас говорить собранным на сход людям.

Деревня не проявляла никаких признаков жизни. Она, ее деревянные, низкие, под соломенными крышами постройки, так же, как и поле, были тихо

задумчивые или даже бездумные, безмолвные, серые.

Пусто и безлюдно было на улице. Вот кто-то на стук телеги высунулся из-за угла сеновала и уставился на него, чужого, в черном, городского. Раз! — моментально исчез и пропал бесследно за сеновалом.

Напротив одной из лучших на вид хат подвода по велению Жабина остановилась. Коммунист соскочил с телеги и ходил возле забора, чтобы размять затекшее тело и лучше разглядеть, что происходит на концах улицы, собираются ли люди. Возница, нацепив повод на кол в том же заборе, пошел во двор — оправиться и попросить ведро. Как только он закрыл за собой калитку, из хлева высунулся дед и подзывал возницу к себе рукой.

— Шашок! Шашок! — шептал дед. — Иди сюда, чтоб ты сгорел, какого там черта коммуниста привез?

— Нех бэнде пахвалены... — подал руку деду грустный Шашок.

— Во веки веков! — ответил дед и сразу же пристал опять с расспросами: — Ну, ну?

Шашок, зайдя на сеновал, рассказал все, что знал.

— Какой-то комитет хочет создать, — закончил он рассказ.

— А чтоб на них паралич с этими комитетами, — охал дед, — реквизировали моего коня вместе с парнем на работу. Две недели гоняют, а тут жатва, сенокос. Поляки замучили…

— По-простому говорит, — усмехнулся Шашок.

— Чтоб не узнали. Стерва, — выругался дед.

Когда возница вышел на улицу с ведром, Жабин недовольно процедил

сквозь зубы:

— Где вы столько пропадали?

— Искал, искал, никого нет, все в поле.

Когда кони были напоены, Жабин неожиданно для возницы скомандовал: «Вези на поле!»

Только они завернули за гумно, как какой-то верховой, приникши к конскому загривку, бросился из-за стога соломы к лесу. Коммунист инстинктивно схватился за кобуру револьвера.

— Прячут коней от «учета» в лес, а я вози и вози, — бурчал грустный

Шашок.

— Вези на дорогу, я им покажу! — крикнул обозлившийся Жабин, и телега повернула назад.

Чьи-то глаза смотрели сквозь щель в гумне, как поднялась пыль на дороге.

Неудача

I

Временный комиссар N-ской фронтовой чрезвычайной комиссии по борьбе с контрреволюцией, спекуляцией и дезертирством, товарищ Батрачонков, ехал на автомобиле в своей матросской куртке домой на праздник Ильи, а заодно и узнать, как идет революция в деревне.

Илью празднуют, как известно, двадцатого июля по старому стилю, когда начинается жатва. В этот день в Залужанском приходе, откуда родом Батрачонков, после отправления службы в церкви начинается за околицей ярмарка и ярмарочное гуляние. Собирается здесь весь приход, являются парни и девчата из всех окрестных деревень, а заядлые любители погулять приезжают и из очень дальних мест.

К залужанской церкви нет, пожалуй, и двух верст от Батрацких Дворков, где живут Батрачонковы. И комиссар с момента выезда из города и аж до этой старосельской гати все время вспоминал свое далекое детство и ярмарки в Залужье и думал, как лучше поступить: пойти завтра на ярмарку вместе со всеми дворковскими парнями и девчатами пешком или задержать автомобиль на один день и поехать на ярмарку на нем? Поехать позднее, прямо на ярмарку, после богослужения?

Он невольно улыбнулся, подумав, как автомобиль с ним, комиссаром, и с кучей дворковских девчат прокатится посреди самого ярмарочного сборища… Все люди смотрят и спрашивают: что за чудеса, кто это такой?

— Да здравствует революция! — громко крикнул Батрачонков. Шум машины и свист ветра заглушили его слова.

— Что вы, товарищ? — услышал, однако, шофер и оглянулся.

— Ничего, ничего… — смутился матрос.

У самых Дворков на большаке также есть гать, и Батрачонков вспомнил земского начальника Шальновича, как он всегда со своим автомобилем вязнул там.

«Подумать только: бывший подпасок Артемка Батрачонок — второй человек, который едет по этому большаку на автомобиле; первым был Шальнович, второй он — вот теперь — матрос, — и тихонько прошептал: — Даздравствует рабоче-крестьянская революция!»

Лет десять, не более, минуло с той поры, когда Шальнович первый раз в этом глухом углу показал людям новое чудо техники, машину-самокат.

Было это осенью, когда крестьяне копали картошку и добирали коноплю. Погода стояла сухая, солнечная, только прошедшие раньше дожди оставили лужи в низких местах дороги и совершенно размесили гать.

Вдруг что-то необычное зашумело, выкатилось из леса, и закурилась пыль на большаке за дворковскими гумнами. Быстро-быстро, во всю прыть катится панская карета… и без коней! Все побросали и картошку, и коноплю — кинулись со всех ног смотреть. Бабы со страху чуть сознание не потеряли — так испугались, и пожилые мужчины струхнули. Только кто-то из молодых, мир повидавших, крикнул весело и громко, чтобы все слышали: «А, вот оно что!.. ту-мо-би-ля», — и влез на забор, чтобы дальше было видно, чтобы видеть аж за холмами. Петракова собака сначала сидела, а потом как гавкнет! И пулей полетела вдогонку за машиной. Мальчишки — за собакой. Не успели они забежать за гумна, как машина скрылась за горой, нырнула к гати. И засела.

Батрачонок вез тогда с хозяином корчевья и сучья с вырубки. Хозяин остался настилать перед машиной ветки, а мальчика земский погнал в Дворки за мужиками, чтобы шли вытаскивать из болота самокат.

Комиссар стряхнул с себя это воспоминание: что было, то было. Кто бы мог предположить, что так быстро и внезапно все рухнет?

Минуло, и теперь на самокате, как когда-то земский, едет он, комиссар рабоче-крестьянский революции. Его машина благополучно переехала грязное старосельское поле; хотелось так же благополучно переехать и свою

гать; было бы очень неприятно и стыдно, чтобы и его, как того господина, из

болота спасали мужики.

Автомобиль весело мчался под гору, и вот за рекой начинается бывшая панская земля — известных панов Шамет-Головинских. Широко и далеко раскинулись угодья… Вот за той рощицей раньше, когда он еще со всеми вместе ходил в монастырь на Малую Пречистую молиться Богу, видны были

белые, словно из мела, стены панских строений. Теперь их нет, — комиссар безразлично посмотрел в ту сторону, — нет, мужики сожгли… Торчат только какие-то столбы, черные как сажа, должно быть, обгорелые. Теперь нет тех белых зданий, и даже поле, засеянное не сплошь, а только отдельными участками зеленых яровых, даже оно вроде бы выглядит более скудным?

Ничего…

Ничего, из-за этого не становится меньше удовольствие, что оно, поле, уже общенародная собственность, и настанет время, когда оно будет выглядеть еще лучше, чем выглядело при панах.

Позади осталась извилистая речка, с кустами по берегам и сверкающая на солнце там, где кустов нет. Обозначенная ольшаником, вилась она узкой лентой посреди широкого зеленого лога, нынешним летом еще некошеного, хотя завтра Илья.

От лога начинался пологий склон, засеянный льном. Отошла река, отбежал и лен, вот и картофельное поле минуется. С высокого места виден далеко-далеко весь простор: желтая рожь, серые хаты с зелеными конопляниками, печальное кладбище в стороне и синяя каемка леса вокруг.

Тихой грустью повеяло с этого простора на комиссарову душу, хотя и старался он радоваться, что панов нет и все стало общей собственностью народа.

Тихой грустью потянуло на него с этой пустыни, когда невольно приходило сравнение с шумной и беспокойной жизнью в N-ске, особенно теперешней, когда придвинулся фронт и прибыла «чрезвычайка» во главе с ним, Батрачонковым.

II

Правда, гать он проехал благополучно, не увяз, и в баню успел — помыться перед праздником, но в бане все с ним, начиная с шофера, обходились как с паном: старались подать воду, веник, просили разрешения попарить ему спину и совершали еще сотню иных, мелких, но противоречащих его идейности поступков. Старики, будто сговорились, называли его на «вы». «Вы, Артемка» или «Вы, Халимонович», что очень нравилось его отцу, но начисто отравляло жизнь комиссару. Никто ничего у него не спросил, хотя испокон веков здесь велось, что всякого нового человека, солдата или гражданского, некоторое время просто допекали расспросами о новостях. И более того: никто не пришел на их двор, где под навесом стоял непривычный для всех дворковцев чудо-самокат. Боялись или не хотели?

Пока у Филимоновых, придя из бани, распивали привезенную Артемкой бутылку самогонки и закусывали салом, купленным за три зеленые «керенки» у соседа-«кулака» (как обозвал его некстати тут, среди своих, шофер), по всем дворковским хатам, а через портного из Залужья и у всех

залужанских раззвонили, что Батрачонок-комиссар приехал на машине делать завтра ревизию в Залужье у попа и привез с собой бочонок самогонки и аж… пятнадцать футов «керенских» денег. «А может, есть и царские, кто его знает», — предполагали бабы.

Церковный староста побежал к попу и так перепугал матушку, что та даже сознание потеряла. Батюшка на ночь глядя поехал к своему приятелюаптекарю, у которого племянник был тоже в каких-то комиссарах. Аптекарь написал племяннику письмо, а батюшку спрятал в аптечном подвале.

Ночью пошел дождь. Утром, прослышав, что залужанский праздник почему-то не состоится, комиссар, страшно искусанный за ночь блохами, хмурый, невеселый возвращался в N и перегнал на старосельской гати телегу попа.

Через день комиссар был арестован и отдан под суд за спекуляцию, пьянство и непозволительную отлучку со службы, используя притом для личных нужд казенный самокат.

Всебелорусский съезд 1917 года

Весной 1918 года, красивым теплым утром, обещавшим хороший день, я покинул Смоленск, уезжая на лето домой.

Подвозили меня кооперативщики, приезжавшие в Смоленский Союз за

товарами.

Нашел я их прямо на рынке, где по нашенским серым одеждам, по мягкому овалу лица, по говору и даже по лошадям и подводам догадался, что люди с нашей стороны.

Все они оказались из соседней волости, и один из них сразу же согласился подвезти меня за очень небольшую плату.

Человек небольшого росточка, сухорукий, шапку носил сдвинутой со лба назад, говорил козлиным тенорком и был слишком разговорчивым. Звали его Кузьма.

Мы уже проехали верст двадцать, а он ни минуту не умолк и уже много чего успел рассказать о теперешней жизни в наших краях.

Раза два услышал я от Кузьмы, что их кооператив называется «Беларус». Это меня удивило. «Однако, — подумал я, — это, видимо, никак не связано с нашим возрождением», и с этого названия вытаращилось на меня страшное пугало ять (Ђ) и закрутились собачьими хвостами две русификаторские эсы (С)…

Но все же было любопытно. Объехав чуть ли не все крупные города на родине, я только в Могилеве видел гостиницу с названием «Беларусь», а так повсюду в названиях не было ничего, что напоминало бы имя белоруса в «Северо-Западномъ КраЂ Россiи-матушки». Были «Москва», «Краковы», даже «Парижи» и «Неаполи», а «Беларуси», за единственным исключением, не было. Поэтому название кооператива меня заинтересовало.

Тем временем мы подъехали к горке, и все слезли с телег. Подводы потихоньку поползли наверх, а подводчики собрались вместе и занялись скручиванием цигарок, чтобы, взобравшись на гору и сев в телеги, быстрее поехать и курить.

Но неожиданно Кузьма спрашивает у меня при всех:

— А что теперь с Беларусью будет после того прошлогоднего съезда?

— Какого съезда? — еще более удивился я тому, что мои земляки спрашивают о Беларуси, так как привык к их полной неосведомленности. Думал, что в нашей стороне только в моей деревне, благодаря мне, немного знают о своих национальных делах.

Парни же посмотрели на Кузьму и засмеялись.

— Мы в прошлом году посылали его делегатом на съезд в Минск создавать свою республику, — сказал самый бойкий.

— Чего ж, дурни, смеетесь? — добродушно цыкнул на них Кузьма.

— А почему ты удрал со съезда? — пошутил другой.

— Разве я говорил вам, что удирал? — возмутился Кузьма и не без гордости добавил: — Я, как лев, защищался, а они — «удрал»…

Бойкий парень прищурил глаз, сдвинул шапку на затылок, хорошо изобразив Кузьму, и его козлиным тенором, как он, махая сухой рукой, вдруг

затянул:

Спрадвеку мы спалi, i нас узбудзiлi,

Сказалi, як трэба рабiць,

Што трэба свабоды, зямлi-i-i…

Даже я не смог удержаться от смеха. Смеялся и сам Кузьма.

— Вот дурень-то, — плаксивым голосом заговорил он, — думает, что надо мной смеется… Ты, братец, над собой смеешься!

— А где вы научились петь нашу марсельезу? — спросил я у парня.

— Так он же, он всю волость научил, — увидел я палец, наставленный, как штык, в грудь Кузьмы.

Кузьма ударил парня по руке, и тот засмеялся:

— Это ж наш герой! Свою республику создавал!

— Вот же темнота! Господи Боже, вот же наша темнота! Что с вами с такими сделаешь, — вопил Кузьма, ища у меня поддержки.

Когда мы сели на подводы, Кузьма закурил, перестал шутить и спокойно сказал:

— А я хоть немного их просветил. Сами захотели назвать наш кооператив «Беларусом»…

Все услышанное было для меня большой новостью. Ничего подобного я не предполагал встретить в глухом углу Смоленщины, от которого ближайшая железная дорога в ста верстах. Я не узнавал своих селян.

— А вы, дядька, давно… такой? — спросил я.

— С прошлого, братец, года, после того съезда.

— Интересный был съезд? — притворился я незнайкой, чтобы в рассказе было больше непосредственности.

— Разве вы ничего не знаете? — со скрытой укоризной повернулся ко мне Кузьма. — А я, признаться, подумал, что вы из «народных». Ученый, из Смоленска едет и по-белорусски говорит, верно, думаю народный человек…

— Кого вы называете народными людьми?

— Да этих, которые хотят, чтобы наше все было, чтобы, значится, на ноги поставить Беларусь.

— А почему вы об этом не спросили?

— Ждал, может, вы что скажете. Да и теперь… — он потупил голову, — видите… свои же смеются.

— Ну, хлопцы шутили, на них не надо обижаться.

— Да я и не думал обижаться! Известное дело, хлопцы молодые, им бы только дурачиться. И они не такие, как вы, может, подумали… Дружные хлопцы… Надо мной они смеются, но если бы вы им что-нибудь против белорусов сказали… услышали бы кое-что.

— А как на вас смотрят большевики вашей волости?

— Пусть как хотят смотрят, я их не боюсь! Какие там большевики — горе одно. Я настоящих большевиков еще не видел. А ту пьяную черномазую подлюку, что наш съезд разогнал, если бы где-нибудь поймал, то сразу бы ему каюк сделал, хотя душегубства не люблю.

— Почему же такая злоба к нему?

— Потому, братец, что он бил наших людей, делегатку бил. Такая девушка, что он ей в подметки не годится, а он ее бил сапогом, топтал ногами…

Кузьма вздохнул.

— Как же так? — своим вопросом вызвал я его на продолжение рассказа.

— Это был последний день съезда. Поздно уже, ночь, а у нас в театре, где съезд проходит, ну просто как на Пасху в церкви. Как-то и радостно, и тоскливо, и непонятно, что с тобой делается, христосоваться хочется со всеми людьми. Это ж не шутка: республику свою, Беларусь несчастную, на ноги ставим, сейчас правительство народное выбирать будем… А тут и крикни кто-то: большевики приехали нас разгонять. Что за беда, думаем, кажется же против них никаких постановлений не принимали, контрреволюционеров среди нас нет: все больше мужики, солдаты, народные люди из мужиков. Хотим, чтобы все народу шло: и земля, и леса, и власть — за что ж они разгонять нас будут? По-ихнему ж хотим, только чтобы, значится, без непорядков, без всякого вреда. Мы же на своей земельке, а среди них — всякие приблудные, что чужого края не щадят, без надобности уничтожают; известное дело, за войну собралось их на фронте разных, не столько добрых, как негодников. Нет, кричат: выходи! Ружьями угрожают, присыпало их к дверям, как нечистой силы. И все народ не нашенский, дерзкий, без понятия. Кричат, гонят, а черномазый, начальник ихний, вперед вылез и что-то пьяное там бормочет. Видно, что человек упился и не понимает, куда залез. Не дадимся, думаем мы! Загородились скамейками, котомочками своими с харчами. Да где там, разве ж с голыми руками оборонишься от такой уймы. Вижу я и стоящие со мной рядом, что бросилось это зверье, чтобы забрать наших народных людей. Бросились и мы спасать их. А там целая бойня! Наши солдаты схватились с теми, что явились нас разгонять. Колошматят друг друга, тузят. Вижу я, на том месте, где в театре представление показывают, впереди всех защищается наша делегатка, бойкая девушка, она такие речи на съезде держала, что прямо хватало за сердце. И вот подходит к ней черномазая гадина и что-то, усмехаясь, говорит ей, видать, оскорбительное для нее. А она вдруг раз в карман — вытащила маленький черный левольверчик и наставила на него — у меня аж сердце упало. Хлоп! — осечка. Тогда она этим левольверчиком как хряснет его по челюсти, он аж согнулся. И тогда поднялось там такое, что и пересказать трудно. Набросились его солдаты на девушку вместе с ним. Повалили на пол, бьют чем ни попадя, прикладами, ногами, за волосы таскают. Насилу наши вырвали беднягу из ихних рук. Да и я ее защищал, не стоял сложа руки. Но тотчас же получил такой удар в спину, похоже, прикладом, что думал, живым от этих бестий не вырваться. И вижу: ведут уже некоторых народных людей, общественников, под конвоем во двор. Пропало наше дело, надо спасаться, удирать. Бегу к дверям: стой, говорят, и ты там дрался? Я недолго думая шмыг назад, схватил чью-то большую черную папаху, что на полу валялась, насунул на голову и снова к дверям. Стой! — кричат. — И ты там дрался? — Нет, говорю, товарищи, я не такой, я не дрался, а тот, что дрался, вместе с другими в заднюю дверь выскочил. Поверили, не узнали и выпустили на улицу. А там возле дверей полно грузовиков-автомобилей с пулеметами, с солдатами, и на улице полно солдат, не разобрать, кто свой, кто чужой. Тут меня поймали и погнали вместе с другими арестованными в какой-то подвал. Просидели мы ночь. Крепко взяло всех за сердце: вот тебе,

Беларусь несчастная! Думаем: бил тебя царь с панами, а теперь простые приблуды за то же взялись. Не подняться тебе на свои ноги, бедная. Плакали мы, братец мой, сидя там, правду говорю — плакали.

— А теперь ведь вы, дядька, надеетесь, что будет Беларусь?

— Теперь! Теперь, братец, вся наша волость как один человек грудью за нее станет. Как же ей, в таком разе, не быть? Не мы, так наши дети поднимемтаки ее на свои ноги.

Кузьма умолк, гейкнул на коня и погнал его, словно лететь собирался — восхищенный, возбужденный, смелый.

В 1920 году

(рассказ «народного» человека)

Ради важных нужд нашего народного дела осенью 1920 года я переходил польско-московский фронт и одну ночь провел в нейтральной зоне.

В грязной и затхлой каморке местечкового заезжего двора проспал я не менее пятнадцати часов подряд и проснулся от гомона двух мужских голосов в соседней комнате. Нас разделяла тонкая деревянная перегородка, и весь разговор был отчетливо слышен. Но, занятый невеселыми думами о своем пропавшем проводнике, я долгое время не обращал внимания на говорящих.

Сон мой был тяжелым и кошмарным. На запыленном стекле маленького окна, дождавшегося, наконец, нескольких желтых лучей заходившего осеннего солнца, беспрестанно билась, звенела и умирала единственная живая муха, и с ее жужжанием связался мой сон, полный воспоминаний о вчерашнем переходе московского фронта.

Недалеко от нейтральной зоны мы попали под обстрел и должны были два часа, показавшихся вечностью, лежать в болоте между кочками.

Проводника моего, крестьянина из ближайшей деревни, сознательного, преданного всей душой нашему делу человека, когда он, оставив меня в болоте, пополз на берег в разведку, — схватили красноармейцы-москали и, ударяя прикладами, погнали в свой штаб. Мы рассчитывали, что он встретится с красноармейцем-белорусом, который при моем первом переходе помог мне переправиться. Но, видимо, их уже сменили, расчет наш не оправдался, и человек пропал.

Мысль о нем теперь страшно мучила меня.

Я скрывался в его хате, идя на восток, целых три дня; познакомился с его семьей, привязался к его детям, которые так мило декламировали мне «Адвеку мы спалi», — и вот теперь мысль о наступившем для них сиротстве грызла меня, отравляла мою радость, что сам убежал из-под носа московской

стражи и копии всех важных постановлений Главного Совета наших восточных организаций, зашитые в подкладке пиджака, донес сюда невредимыми (пальто бросил в болоте).

«Что теперь думает Авдотья о «народных людях», погубивших ее мужа? А она ведь так старалась услужить мне, так вовремя накормить меня всем лучшим, что было у них, чтобы хоть таким образом выказать свое женское сочувствие «народному делу». И вот я, «важный народный человек», как она с гордостью хвалилась своей матери, невольно стал причиной ее великого горя».

«Только бы не расстреляли, а там как-нибудь удастся его вызволить», — не выходила у меня мысль о проводнике.

А расстрелять его могли, потому что он уже был на подозрении как «белорусский верховод» среди окрестных селян, враждебно настроенных против московско-большевистского нашествия.

Была у меня и другая забота: еще надо перебраться через польские заставы, крайне охочие к деньгам и избалованные спекулянтами, совершенно свободно переезжающими фронт.

А денег у меня осталось мало: десять тысяч советских рублей, одна царская пятисотка и двести польских марок.

Я думал: удовольствуется ли польская стража на фронте пятисоткой и можно ли часть денег оставить хозяину заезжего двора, чтобы переслал семье проводника?

В этот момент гомон за стеной усилился: там тоже поминали царские,

думские, польские, советские…

Сперва мне казалось, что хвастаются друг другу своими денежными операциями спекулянты, заполнившие заезжий двор по дороге из Вильно в Минск и из Минска в Вильно.

Но я ошибся.

— И вот, братец мой дорогой, — говорил один из них, — вырвался-таки я из этого плена, а вместе с тем и от своих любовниц.

— Ну а как же твоя школа? — спросил его друг.

— Школа? Чтоб она сгорела. Все лето не мог выехать, должен был то в ней сидеть, то ездить на разные курсы и съезды по народному просвещению. Напоследок отвели мне так называемую школьную десятину, и чтобы я на ней сам работал да еще и мужикам показывал, что и как надлежит делать по-культурному. А тут жрать нечего, никаких земледельческих орудий труда не выдали… Пальцем я буду землю копать, что ли? Взял и удрал в Польшу, чтоб они сгорели со своими порядками!

— Так… Ну а как же теперь твои зазнобы?

— С ними просто беда, братец мой милый.

— Плачут по тебе?

— А леший их знает! Дело не в слезах, а в том, что в конце концов загнали меня в угол, чтобы женился. Поверишь? — должен был прятаться от мужиков. Выхожу я от одной, а отец другой уже караулит, чтоб меня поймать и взять, как говорится, на цугундер…

— Как же ты их столько одновременно имел? — смеется его друг.

— Как? — тут заведешь хоть сотню, если жрать нечего. Ты понимаешь,

советского жалования учителю хватает на каких-нибудь пять фунтов хлеба. А мужики разжирели, полные мешки набили денег, а чтобы учителю или на школу кто-нибудь дал — ни копейки! По старой привычке: школа казенная, так полена дров никто не даст, чтобы класс натопить, — казна должна давать.

Вот как они говорят. Вижу я, что или совсем пропадать, или изворачиваться как-то надо. Ну и решился. Зайду к какому-нибудь хозяину, где есть девица на выданье, и начну дурака валять: и про любовь, и про свадьбу, и про то, что теперь все равны, что и учителю не грех на хорошей крестьянке жениться…

Развесят они уши и думают: «А может, и правда женится на нашей курносой?» И ну меня угощать, и ну меня подкармливать, тут тебе и сала, и сыру, и всякого лиха…

— Какого же лиха?

— Известно, какого: долго ведь голову дурить не удастся, надо кончать или удирать. Покручусь, покручусь и начинаю комедию — с другой гулять, потом с третьей. И так развелось их у меня в нашей округе десятка два. Дошло до того, что носа нигде не могу показать: отцы ловят, пристают, когда же свадьбу буду делать? Девки между собой ссорятся, одна на другую напраслину возводят, позорят, на меня ропщут. Одним словом, сделался я как бы племенным быком на животноводческой ферме, спасения себе нигде не мог найти.

— Однако же выкрутился?

— С трудом, братец мой! Одна пылкая не удержалась, забеременела. Приходит ко мне еженедельно с отцом или с матерью, подступает с ножом к горлу: женись! Плачет, голосит, то просит, то угрожает в совет пожаловаться.

— О, это уже не шутки!

— Какого черта шутки… Пожаловался-таки отец на меня в совет, что девку с пути сбил, а жениться не хочу. Вызывают меня, раба божьего, на растерзание: «Что же вы, товарищ учитель, делаете? — говорит комиссар. — Мы вас заставим на ней жениться». — «И принуждать не надо, — говорю, —

товарищ комиссар, пусть хоть сейчас ко мне в жены идет». Комиссар мой

и осекся. «Почему же они жалуются?» — «Не знаю, — говорю ему, — должно быть, хотят венчания в церкви, а я, хотя и беспартийный, коммунист в душе и признаю только свободное сожительство с женщиной». Нечего ему сказать, видит, что наскочила коса на камень…

Собеседники похохотали, потом умолкли на какое-то время, как бы прислушиваясь, что там за моей стеной.

— Если человек захочет спать, то и шум ему нипочем, — услышал я голос учителя. — Да и не так уж громко мы говорим, — добавил он.

— Хозяин предупреждал, чтобы мы потише себя вели: там спит какой-то проезжий господин.

— А, ничего…

Они что-то пили, может, ханжу, и закусывали драченами, расхваливая их, курили очень вонючий табак, харкали, плевали, шаркали ногами и за разговором не слышали, как я осторожно открыл форточку, впустив в каморку свежий воздух. За окном на стене сеновала еще лежали последние лучи солнца.

Где-то в стороне топал конь, и изредка долетали голоса — хозяина-лавочника и какого-то мужика. Потом все надолго утихло, потому что в будние дни крестьяне — редкие гости в местечке.

— Ну, а что у тебя, братец ты мой? — спросил тот, который удрал от большевиков. Он был в приподнятом настроении, только что рассказав, как за небольшую взятку большевику благополучно перешел линию фронта, а евреев, шедших с ним вместе, поймали и повели в штаб.

— Что у меня? — переспросил оккупированный Польшей, набрал полные легкие воздуха и шумно выдохнул, видимо, готовился рассказать все со смаком и подробно. — Я «примазался» к белорусам, получаю паек в белорусской армейской организации и пока что — горе в сторону! Теперь вот сюда приехал вербовать желающих.

— Погоди, — перебил учитель, — так, может быть, ты меня завербовал бы? Что для этого надобно? Я тоже белорус.

— Ничего, — ответил ему вербовщик, — только язык придется немного поковеркать.

— И всего-то? Да мне это не страшно, с зазнобами я только по-белорусски и говорил.

— А писать по-белорусски умеешь?

— Пробовал. У нас пошли было слухи, что будет Беларусь, поэтому придется в школах учить по-белорусски. В Гомеле на съезде заведующих отделами народного просвещения что-то в этом роде постановили, но никакого приказа учителям не было, вот я и бросил. Я даже литературу белорусскую немного знаю. Слышал ты когда-нибудь «Тараса на Парнасе»?

— Нет. А что это за штука?

— Ну, слушай:

Цi знаў хто, братцы, з вас Тараса,

У палясоўшчыках што быў, —

На Пуцявiшчы, ля Панаса,

Ён там ля лазнi блiзка жыў.

Што ж, чалавек ён быў рахманы,

Гарэлкi ў губу ён не браў…

— Стой! — перебил его офицер. — Так ты у нас сейчас деятелем белорусским будешь. Я, признаться, не жалую этот язык, ну да пусть, чего уж… одно свинство!

— А как же ты вербуешь? Тебе ведь, наверно, надо за Беларусь агитировать?

— Ха-ха-ха! — захохотал вербовщик. — Вы там все всерьез принимаете и думаете, что мы в самом деле делаем здесь какую-то Беларусь! Это же одна комедия, это чтобы поляки давали пайки и деньги. Какого черта

я завербую, если никто из мужиков не записывается. Сам народ не хочет никакой Беларуси.

Учитель ничего не сказал, видимо, не согласился с таким взглядом друга.

— Ну нет, братец мой милый, — помолчав, заговорил он, — мне кажется, что Беларусь будет. Очень уж серьезно взялись некоторые за это дело. Ты знаешь, даже у нас там завелись теперь такие заядлые белорусы, что скажи ему что-нибудь против хотя бы в шутку, руку не будет подавать.

— Да и у нас хватает таких идиотов, однако мы над ними только смеемся. А что они сделают без армии?

— Что армия? Теперь и армия не поможет. С одной стороны большевики, с другой поляки. Но я хорошо знаю, что белорусская агитация принимает большой размах. У нас весь народ за белорусов, хотя некоторые до этой поры даже и не знали, что они тоже белорусы. За белорусами пойдет теперь каждый крестьянин, потому что только с ними и связывает свои надежды на доброе.

— Так почему же ты еще не в белорусах, этакий-то пылкий их защитник? — насмешливо и недовольно спросил офицер. — Когда будет единая неделимая Россия, то я и тебя заодно постараюсь повесить.

— Должно быть, я это предчувствовал, поэтому вот осторожничал, —

шуткой ответил учитель. — А все же ты меня завербуй в свое белорусское войско по старой дружбе.

Тут разговор собеседников переключился на воспоминания об их прежней службе в одном полку, и я перестал слушать.

В дверь моей каморки постучали. Пришел с таинственным видом хозяин, а с ним вместе возница виленских евреев-спекулянтов.

Хозяин помог мне договориться о поездке с обязательным переездом через польскую линию фронта за две тысячи польских марок (с выплатой в Вильно).

За полчаса подвода была готова, и я выехал в компании трех спекулянтов, так и не увидев разговаривавших за перегородкой собеседников.

Перевод с белорусского Идалии КОНОНЕЦ.

Максім Гарэцкі і праблема “другога” ў яго творах

Ідэйнае і мастацкае станаўленне беларускай літаратуры ў першай трэці XX ст. адбывалася ў цесным кантакце з іншымі, больш сталымі, літаратурамі. Прысутнасць “іншага” позірку, “позірку збоку”, прычым не заўсёды зычлівага і ўважлівага, адчуваецца ў многіх творах нацыянальнай класікі. У Янкі Купалы, напрыклад, амаль у кожным вершы ў розных варыянтах сустракаюцца слоўныя спалучэнні “на свет цэлы”, “увесь свет”, “усе людцы”, “там” і “тут”, “мы” і “яны” і г. д.

Гэта, напэўна, асаблівасць кожнай нацыянальнай літаратуры, якая ўваходзіла ў абшар сусветнай культуры. У класіка ўкраінскай літаратуры Паўла Тычыны таксама часта сустракаецца адрасат - “іншы”: "Не бував ти у наших краях! Бо відтіль не таким би вернувся!.. Тебе ж завжди я бачу в сльозах... - Не бував ти у наших краях”. У яго сучасніка Уладзіміра Сасюры параўнанне з “іншымі” ёсць нават у інтымнай лірыцы: “Так ніхто не кохав. / Через тисячі літ / лиш приходе подібне кохання... / Я – поет робітничий останній...” .

Паняцце “позірк збоку”, як і паняцце “свайго” і “чужога”, “другога”, станавілася прыкметай самой паэтыкі, уплывала на сюжэтабудову і выяўлялася ў мастацкай структуры тэксту. У прозе гэта з’ява заўважная ў асаблівай цікавасці да “другога я”, што ў якасці мастацкага прыёму шырока выкарыстоўвалася спачатку Міхаілам Лермантавым, а потым было паглыблена Львом Талстым, да “двайніка”, які ўпершыню з’явіўся ў творах Фёдара Дастаеўскага.

Нашы класікі, маючы на мэце іншую праблематыку і грунтуючыся на нацыянальным матэрыяле, заўсёды памяталі пра вялікіх папярэднікаў і ўлічвалі набыты імі творчы вопыт. Так, Андрэй Лабановіч, герой трылогіі “На ростанях” Якуба Коласа, шукаючы свой шлях у жыцці, кіруецца не толькі мужыцкім здаровым розумам, але і атрыманымі ў настаўніцкай семінарыі, засвоенымі ў час чытання класікаў ведамі. Менавіта таму ён так часта ўспамінае імёны пісьменнікаў і вучоных, якія былі на слыху ў яго эпоху. Рэфлексія, патрэба ў самааналізе і самакантролі дапамагаюць маладому настаўніку не разгубіцца ў жыццёвым хаосе і не страціць пэўныя маральныя арыенціры. У тэксце аповесці “У палескай глушы” частыя павароты сюжэта: “На кароткі міг ён як бы адлучыўся ад сябе самога і зірнуў на сябе збоку, як старонні, другі чалавек...”; “...яму хацелася хоць на момант стаць тым самым палешуком, што сядзеў поруч з ім, каб зірнуць яго вачамі...”; “Іншы на яго месцы знайшоў бы дваццаць зачэпак, каб звярнуцца да яе...”; “Але і другая думка зараз жа зачала сваю работу ў яго галаве і як бы клікала паглядзець на гэту справу іначай” і інш.

“Раздваенне” асобы героя, прадстаўніка нацыі, звычайна інтэлігента, - аб’ект асаблівай увагі Максіма Гарэцкага. Так, літаратура Новага часу выявіла сваё разуменне праблемы чалавека і грамадства, нацыянальнай інтэлігенцыі і народа, унікальнага і ўсеагульнага. У самым крайнім, дэфармаваным гісторыяй выяўленні спалучэнне “і іншыя” ўспрымаецца як слоўны штамп, што з абурэннем адзначыў у аднайменным вершы Максім Танк: «Хто гэта - “іншыя”? / Бо сярод іх / Павінны быць / I новыя Капернікі, Бетховены, Купалы, / І. Гагарыны, / І... іншыя».

Сляды “іншага ” ў мастацкім тэксце частыя ў творчасці Максіма Гарэцкага. У першых апавяданнях празаіка зварот да класікі, нацыянальнай і сусветнай, ідзе ад начытанасці і кніжнасці, зразумелай, калі помніць, што перад намі зусім малады чалавек, які заканчвае каморніцкае вучылішча і знаходзіцца на жыццёвым раздарожжы. Ён прымервае да сябе ўзоры высокай культуры і прыгожага пісьменства і разам з тым цяжка перажывае ўбачанае ў час пабыўкі дома: “Думкі плылі, чапляліся адна за другую, роем мітусіліся ў галаве. “Беларусь, Беларусь, чым ты была і чаго ты, во, даждала? ” - звінела ў адньім баку. “I што з табою будзе? ” – плыло ў другім”. У памяці Кліма Шамоўскага, “казённага стыпендыята”, героя апавядання “У л а з н і”, гучаць радкі Якуба Коласа: “Мой родны кут, краса мая, / З табой навек расстаўся я!.. А спяваецца яму іншае: “З табою век не ўзгодзе я... ”. У памяці ўзнаўляюцца радкі: “Мой родны кут, як ты ж (таку М. Гарэцкага. - М. І.) мне мілы, Забыць цябе не маю сілы... ”, А на думкі прыходзіць нечаканае: “Ўцяміць цябе не маю сілы... ”. І адразу ўдакладняецца: “Эге ж, уцяміць, пазнаць, зразумець ніколі не здолееш ”. Няўмольная рэальнасць увесь час нагадвае пра сябе, умешваецца ў ход думак, змяняе іх характар і кірунак. Урэшце, малады герой спыняецца на тым, што фіксуе галоўнае ў сваёй свядомасці: “Мой родны кут, люблю цябе безмеры!”.

Зыходным пунктам разваг маладога героя Гарэцкага з’яўляецца паняцце “саматоеснасць асобы”. Эмацыйна-пачуццёвага прыняцця самога сябе такім, які ён ёсць, інтэлігентам “у першым пакаленнг, яму мала, бо рэальнае жыццё беларускага люду змушае героя шукаць шляхі прымірэння з сабою. Разлад паміж аб’ектыўнай рэальнасцю і рамантычным ідэалам вядзе да небяспечнай рэфлексіі духу, калі “еgо” супрацьстаўляе сябе “alter еgо”. Праўда, Архіп Лінкевіч, герой апавядання “Роднае карэнн е”, па прафесіі медык, а таму яго роздум над феноменамі людскога біялагічна-псіхалагічнага быцця адбываецца ў межах нормы, хоць пытанні, якія ён задае сам сабе, наіўныя: “Чаму чалавек расце-расце гадоў так да дваццацёх, а далі, як ты яго ні кармі, у росце не прыбаўляецца... Што за прычына? ”. Вера ў тое, што “ў кніжках усё ёсць, кніжкі ўсё раскажуць”, хутка развеялася, хоць “папраўдзе, знайшоў такія і гэткія адказы, але ж — Божа? - пэўнасці аніякай няма, няма”. А адказы на “праклятыя”, “шалёныя” пытанні даюцца амаль у стылі старазапаветнага Сакрата: “Нічога не ведаем, не ведалі і ведаць не будзем... ”, Юнака больш уражвае тое, што такія пытанні задаюць сабе не толькі “людзі далікатныя, чуткія, не запрацаваныя ад цяжкай працы ”, аднак жа і «народ просты, народ, каторага лаюць “цёмным”».

Менавіта ў момант цяжкай развагі прыходзіць на дапамогу думка пра “іншых”, тых, хто жыве “інакш”: “Як многа слаўнага ў нашых вёсках, сёлах, а тым часам як яны непарушна-мёртвыя ў жыцці. Час ідзе - угары, у воздусі лётаюць аэратаны, дырыжаблі... усё ідзе шпарка ўперад, толькі нашу вёску, як абросшы мохач камень каля шляху, з мясціны не скранеш... I Яхім, “сівы разумны дзед”, які вязе на фурманцы Архіпа на станцыю, спадзяецца на змены, бо ёсць на каго раўняцца: “Ты ж паглядзі, недалёчка хадзіць, упачякоў у латышоў, што тутэйшыя фальваркі пакуплялі: жывуць, нельга казаць, штоб па вячікіх кавачках, а жывуць неяк чысцей, і газеты чытаюць, і дзетак парозных гімназіях ды гаспадарскіх вучылішчах вучаць... Радні не адракаюцца, братнюю руку заўсёды дзержаць і йшчэ пляменнікаў ды пляменніц за сабою ў людзі цягнуць. Асабістае “Я” ў дыялогу з “Ты” (“Ён”, “Яны”) глыбей і выразней усведамляе самога сябе, лепш уяўляе магчымы кірунак руху. Пачынаючы працэс роздуму з сябе, наша “Я” ўрэшце вяртаецца да сябе, але ўжо ўзбагачанае вопытам пройдзенага шляху, убачанага ў працэсе параўнання сябе з “іншымі”, перажытага і абдуманага. “Я” ў працэсе зменаў захоўвае сваю тоеснасць, але ўжо ў трансфармаваным выглядзе.

Розныя высновы робяць розныя персанажы Максіма Гарэцкага ў працэсе супастаўлення таго, што ёсць, і таго, што павінна было б быць. Уладзімір З., герой апавяданняў “Р у н ь” і “Д а с а м о г а с я б е”, малады і крыштальна чысты сябра апавядальніка, пра якога ён піша, нічога не выдумляючы, “яўна парушаючы законы пісьменства краснага”, як запісалі ў паліцыі, “прапаў без вестак”. Сцвярджаць сябе, сваё “Я”, індывідуальнае і нацыянальнае, ва ўмовах страты гістарычнай памяці і разбеларушвання, вельмі цяжка, а Уладзімір З. “чытаў шмат кніжак, паспрабаваў пісаць, яго карэспандэнцьіі і невялічкія абразкі, найчасцей пад рознымі псеўданімамі, а то і зусім без подпісу, друкаваліся ў “Нашай Ніве” даволі частаў 1909 - 1911 гадах”. У “знікненне” Уладзіміра З. і Ядзі К., яго каханай, не паверыў апавядальнік Л. Задума (ці не першая згадка пра аўтабіяграфічнага героя Лявона Задуму ў творчасці М. Гарэцкага), бо ў дзённіку Уладзіміра З. знайшоў словы: “Мы яшчэ паваюем, і справа наша не загіне, не цешцеся, ворагі, без пары!” - а ў яго лісце намёк на тое, што Уладзімір З. разам з каханай эміграваў у Амерыку або ў Аўстралію: “Мы ідзём долю каваць за моры, акіяны”. Гэтыя словы дадаюць веры і імпэту і самому Л. Задуму, апавядальніку: “Мы - рунь, якая прабіваецца страшэннымі дажджамі і халадамі, але мы яшчэ некалі, як спелыя качасы на добрай ніве, закрасуем народнай зяті нашай... ”.

У апавяданні “У ч ы м я г о к р ы ў д а ?” студэнт Кастусь Зарэмба перажывае “горкую долю сялянскага хлопца, што вучыцца”, бо сярод “сваіх” ён “пан”, а сярод “паноў” (“паркалёвьіх людзей”) - “чужы”. Апынуўшыся ў стане чалавека, які глыбока задумаўся над сваім рэальным становішчам у свеце (“Ці выкараняй роднае карэнне і адракайся роднай хаты, ці ўцякай ад панскай апраткі і цягайся за прымітыўнаю дзедаўскаю сахою... ”), Кастусь у роспачы гукае: “Каб нам, ведаеш, свой беларускі прарок, каторы б прамыў нач вочы, у чым наша істота, паэзія жыцця, прыгажосць жыцця”. Па сутнасці, малады герой Гарэцкага адмаўляецца ад картэзіянскай формулы самапазнання “мыслю, значыць, існую”, каб самавыявіцца і самасцвердзіцца ў грамадска карыснай дзейнасці: “Працаваць і вучыцца!.. Што тач хавацца, будзем самі сабою, будзем самі здабываць сваё жыццё і долю. Працаваць і вучыцца”.

У аднайменнай аповесці, дзе больш глыбока распрацаваны вобраз галоўнага героя, прысутнасць “другога”, “іншага” навідавоку. Адносіны паміж “Я” і светам, у працэсе якіх “Я” героя (у творы ён атрымаў новае імя - Лявон Задума: “Да-а і фамілію вам к-гасподь дал... задумываться...”) раскрываецца ў сваёй самабытнасці, рэалізуюцца як быццё ў свеце “іншых”. Пералік “знакаў цывілізацыі”, які даецца ў пачатку твора (царква, валасная канцылярыя, чыгунка, манаполька)у іранічна-здзеклівым плане, падкрэслівае не толькі тое, “як далёка жыў Лявон Задума ад культурных асяродкаў”, але і тое, што ён быў сынам свайго часу, “часу між дзвюх эпох, калі багі старых бацькоў трацяць свой аўтарытэт. Асаблівасць “Я” героя, які супрацьстаўляецца “іншасці", “чужасці” навакольнага асяроддзя, засяроджваецца ў яго свядомасці, замкнёнай на сабе, занятай выключна сабою, сваімі рэакцыямі, рэфлексамі, псіхааналізам, пошукамі сэнсу ўласнага існавання. “...ён цэлы час глядзеў у кніжкі. Такое там было і чытанне: больш таго зласлівага, але ж бястоднага думання і наракання, бо ўсё наўкол не так, як яму хочацца... трапілі ж яму да рук “Песні жальбы” - Якуба Коласа і “Жалейка” — Янкі Купалы, а гэтыя-то кнігі многіх той парою зусім збілі з даўнага тору, а некаторых, прынамсі, звялі з яго на ўбочныя дарожкі і працягнулі іхнае блуканне на тых убочынах на значна большы час, як тое магло быць у перадгэтую эпоху”. Гэтак блукае і сам Задума, “вучоны хлопец, з сваім высока ўзнятым ідэалам над нізка апушчаным жыццём”, выяўляючы сваё захапленне зробленым адкрыццём у амаль дзіцячай дураслівасці: “Бег і пяяў наўсю сілу:

А хто там ідзе, а хто там ідзе

У агромністай такой грамадзе?!

Беларусы!!!

Слова “беларусы” крычаў ён што ёсць духу, дзіка, прарэзліва, быццам склікаючы другіх падобных неўрастэнікаў на страшэнны гвалт”.

У эпіграфе да аднаго з раздзелаў аповесці прыводзяцца словы Янкі Купалы: “Вучыся, нябожа, вучэнне паможа / Змагацца з нядоляй, з няволяй...”. Лявон Задума прыходзіць да разумення ролі “людскога ведання” ў руху да “залатой пары”. На жаль, заўважае апавядальнік, “Лявон жыў у малакулытурную эпоху”. Вучоба ў сельскагаспадарчай школе мала давала вясковаму хлопцу ў яго пошуках ісціны. Ад лекцый па жывёлагадоўлі ў памяці застаўся толькі “кастрамецкі спосаб вымаўлення - о, о, о: корова, солома, молоко…”, бо выкладчык Пашкін быў родам з глыбіннай Расеі і старшынёю мясцовага гуртка эсперантыстаў, далёкім ад беларускіх праблем, якімі жыве Задума. Рускую літаратуру ў школе выкладаў Дуб-Дубовіч, “беларус папоўскага або шляхецкага карэння, а з пераконанняў заядлы вялікарасійскі патрыёт”, які на працягу 45 хвілін расхвальваў як мог дзяржавінскую оду “Бог”. Заўважыўшы, што Задума ў гэты час шамацеў пад партаю апошнім нумарам “Нашай Нівы”, выкладчык высакамерна пракаментаваў: “З пэўнага поваду я прымушаны дадаць, што на мовах некультурных ці такіх, прыкладам, як... (ён тут асабліва націснуў)... як беларуская падгутарка паўдзённа-вялікарускай гутаркі ў мове адзінага вялікага расійскага народу выказаць магутнасць, веліч хараства, патужнасць гэтае слаўнае оды слаўнага паэта - немагчыма! ”.

Слухаючы гэтых і іншых выкладчыкаў (“другіх”) і думаючы пра тое, што яго каханая, “бедная Лёксачка засталася без навукі і нават невядома, ці здолее прачытаць яна і яго ліст”, Задума міжволі прыходзіў да радыкальных высноў: “Будзьце вы прокляты ўсе, хто ў чарнасоценскім “Саюзе рускаво народа”. Хай жыве сацыялізм!”. У такіх і падобных рэфлексіях героя асобнае месца займае “сусветная гісторыя” (“-Гу-гу-гу! - пяяла там сусветная гісторыя ў сугалоссе з яго ўласнымі думкамі”.

Максім Гарэцкі - адна з ключавых постацяў беларускага Адраджэння, якая ўражвае шматграннасцю асобы, шырынёй творчага дыяпазону. Вакол яго імя ўвесь час кіпелі страсці, але пісьменнік так і не дачакаўся аб’ектыўнага разгляду сваёй творчасці. Пераважалі палітычныя падыходы, між тым як творчая спадчына Гарэцкага не толькі палітычная публіцыстыка, але найперш мастацкая проза (раманы, аповесці, апавяданні), якая ўсё яшчэ чакае свайго ўважлівага чытача. Максім Гарэцкі і сапраўды крыху “чужы”, “іншы” ў беларускай літаратуры XX ст. Уласны свет ён ствараў дзякуючы франтальнаму пераасэнсаванню нацыянальных традыцый, абапіраючыся ў гэтым на вынікі свайго вывучэння беларускай старажытнай літаратуры і творчага засваення сусветнай спадчыны.

Пісьменнік бунтаваў супраць павярхоўна зразуметага “беларусафільства”, і ў гэтым яму дапамагала адчуванне прысутнасці “друтога”, які ўвасабляў больш сучасны погляд на свет. Як мастак слова Максім Гарэцкі нарадзіўся, адштурхоўваючыся ад народніцкай рамантычна-этнаграфічнай стылістыкі, пра што сведчаць шматлікія спробы аспрэчыць некаторыя ўяўленні папярэднікаў і сучаснікаў (гэта лёгка заўважаецца не толькі ў артыкулах пісьменніка, але і ў мастацкіх творах). У яго прозе побач з каларытнымі беларускімі тыпамі, паказанымі ў звычайных побытавых абставінах, заўсёды знаходзяцца героі-інтэлігенты, якім уласцівыя напружанасць унутранага маўлення і дыялогаў, пафаснасць бясконцых спрэчак пра “народ”, яго духоўны заняпад і пошукі новых шляхоў у будучыню. Такіх спрэчак, прамых і ўскосных, шмат у аповесцях “На імперыялістычнай вайне”, “Дзве душы”, “Меланхолія”, “Ціхая плынь”.

У аповесці “Дзве душы” (1919) выявіла сябе не толькі псіхалогія знаходжання “на ростанях”, уласцівая беларусам, але і бінарная апазіцыя “Я - Другі” як адна з цэнтральньтх філасофскіх праблем нашага часу, на якую інтуіцыйна “выйшаў” празаік. Менавіта ў дыялогу з “іншым”, “другім” магчымы рух да спасціжэння сэнсу зямнога існавання, да цэласнага ўспрымання навакольнага свету. “Дваістасць” самаадчування ў сітуацыі паміж цывілізацыямі, канфесіямі, класамі, партыямі дапамагае Ігнату Абдзіраловічу, галоўнаму герою аповесці, апрабаваць, абгрунтаваць і ацаніць іерархію каштоўнасцяў, якія ў часы грамадзянскай вайны значна пераасэнсаваліся і трансфармаваліся. У якасці асноўнага крытэрыю сапраўднасці сваіх ідэй Абдзіраловіч прызнае традыцыйную этыку, народную, хрысціянскую, гуманістычную. Гэта дапамагае герою годна выйсці з заблытаных сітуацый, у якія заводзяць яго ўласныя жаданні, хада падзей і сам лёс. Ігнат Абдзіраловіч паказаны не толькі як “прыродная істота” з уласцівай ёй фізіялогіяй і псіхалогіяй, не толькі як “гістарычны чалавек”, які з’яўляецца сынам сваёй эпохі, нацыі, класа, партыі, але перш за ўсё і больш за ўсё ў якасці суб’екта, што ўсведамляе сваю “чалавечую сітуацыю” ў вялікім свеце, робіць свой экзістэнцыйны выбар і падпарадкоўваецца законам маральнага абавязку і адказнасці. У выніку ён прыходзіць да эпахальнага адкрыцця, якое мы не асэнсавалі як след ажно да апошняга часу: клопат пра чалавечы род і пра ўласны этнас не мае ніякага сэнсу і перспектывы без першачарговага клопату пра асобу. Самае вялікае наша багацце - гэта другі чалавек, “другі”, “іншы”, як наша “другое Я”, магчымы варыянт нашай непаўторнай існасці. Адзіны магчымы шлях вырашэння супярэчнасцяў зямнога быцця - гэта пераадоленне ўласнага эгацэнтрызму, амбіцыйнасці, самалюбства і канцэнтрацыі сваёй увагі на “другім”.

У беларускай літаратуры першай трэці XX ст. усяго некалькі такіх - па таленце, па шырыні мастацкага мыслення, па адносінах да нацыянальнага пытання, па цікавасці да псіхалагічных глыбіняў асобы і міфалагічных таямніц гісторыі і беларускага менталітэту. па варунках асабістага лёсу і інш. - пісьменнікаў, як Максім Гарэцкі. Яго творчасць перажывала найвялікшы ўзлёт у 1910 - 1920-я гг., і гэта збліжае яго з найлепшымі паэтамі і празаікамі таго часу. Праўда, Максім Гарэцкі, у адрозненне ад нешматлікіх сваіх сучаснікаў, не меў магчымасці разгарнуцца ў беларускага “ўсясветнага пісьменніка”, аб прыходзе якога марыў і якім сам меў усе падставы стаць, а яго грандыёзная задума напісаць мастацкую гісторыю беларускага народа так і засталася незавершанай, як незавершана яна ў творчасці Кузьмы Чорнага, Івана Мележа, Вячаслава Адамчыка, Івана Чыгрынава, што ўжо само па сабе заклікае да роздуму і трывогі.

Максім Гарэцкі ствараў у беларускай літаратуры новы тып мастацкай прозы, які адрозніваўся ад папярэдняй “народнай літаратуры”, улічваў набыткі псіхалагічнай прозы XIX ст. і арыентаваўся на творчы досвед мадэрнісцкіх кірункаў. Адсюль вынікала задума пісьменніка паказаць, што такое “вайна, рэвалюцыя і ўсялякія вялікія катастрофы ў жыцці людзеіі”, яго свядомая арыентацыя на “вялікія прыклады ад Дантэ і да нашых дзён”, адсюль яго “паралельны” рух з пошукамі прадстаўнікоў “страчанага пакалення”, “плыні свядомасці”, “міфалагічнага рэалізму”, “дакументальнай прозы” і інш. Ужо ў самых першых апавяданнях празаіка нацыянальная рэчаіснасць убачана вачыма інтэлігента “ў першым пакаленні”, “чалавека збоку”, які ўвесь час параўноўвае, супастаўляе блізкае яму жыццё і побыт беларусаў і цывілізаваную Еўропу, робіць адпаведныя тэарэтычныя і практычныя высновы, адмаўляе “ўсякае плаканне і стагнанне” з прычыны “недахваткаў” і шукае шлях для вы- рашэння надзённых праблем. У яго творах эмацыйнае ўспрыманне свету спалучаецца з рацыянальным, а малюнкі, вобразы суседнічаюць з думкамі, развагамі - адсюль такая таўталагічная назва артыкула “Развагі і думкі”, па сутнасці, літаратурнага маніфеста Максіма Гарэцкага, разлічанага на кожнага “свядомага беларуса”. Творчы эксперымент у розных жанрах і стылях (аўтабіяграфічная, дакументальная, псіхалагічная, лірычная, міфалагічная, гістарычная, сацыяльна-побытавая і інш. проза) завяршыўся стварэннем унікальнага ў сусветнай літаратуры рамана-дзённіка “Камароўская хроніка” (1930 - 1932) і дзённіка-евангелля “Скарбы жыцця” (1932 - 1935, 1937?) - усё гэта сведчыла пра пошукі пісьменнікам “новага слова” ў літаратуры.

Проза Максіма Гарэцкага па сваім характары эксперыментальная, палемічная, нават свядома правакацыйная. Палеміка становіцца ў яго, як і ў многіх калегаў па пяры, асяродкам сюжэта: палемічныя дыялогі герояў, палемічнасцю прасякнуты іх маналогі, бо ўвесь час адбываюцца спрэчкі з уяўнымі ці рэальнымі апанентамі, аналіз, ацэнка і пераасэнсаванне ўбачанага, перажытага. Максіму Гарэцкаму блізкае характэрнае выказванне выдатнага ўкраінскага празаіка Уладзіміра Віннічэнкі: “Я знарок прыводзіў у сваіх працах прыклады, якія рэзка парушаюць звыклыя паняцці маралі. Ці нашкодзіў я сабе гэтым, ці не, цяжка меркаваць. Я хацеў толькі на гэтых прыкладах патлумачыць свой метад стаўлення да жыццёвых з’яў”. Падобны творчы ход ахвотна выкарыстоўваў і Максім Гарэцкі: у драме “А н т о н” сюжэт будуецца менавіта на прынцыпе размежавання жыццёвай з’явы і яе “тэарэтычнага” асэнсавання, якое здзяйсняюць Маскоўскі Дэмакрат, Польскі Публіцыст і Беларускі Аўтар. У. Віннічэнка таксама вымушаны быў у друку, у спецыальна напісаных для гэтага артыкулах, тлумачыць змест некаторых сваіх твораў (напрыклад, артыкула “Аб маралі пануючых і аб маралі прыгнечаных”). Праўда, украінскі празаік любіў такія “выхады” да публіцыстыкі, у той час як беларускі празаік карыстаўся імі не так часта. Крытыка дакарала У. Віннічэнку за тое, што ён “дайшоў” да вызвалення чалавека ад усялякай маральнасці: радасць жыцця засляпіла яго. Жыццёвы факт, на якім заснаваны сюжэт драмы “Антон” М. Гарэцкага, таксама выклікаў непаразуменне і здаваўся вартым увагі хутчэй псіхалогіі і паталогіі, чым мастацкай літаратуры. Але ў абодвух пісьменнікаў у гэтым выпадку быў першаўзор - творчы прэцэдэнт Ф. Дастаеўскага (У. Віннічэнка ўжо адкрыта выкарыстоўваў філасофскі і псіхалагічны досвед Ф. Ніцшэ і З. Фрэйда).

Максім Гарэцкі, малюючы нацыянальную рэчаіснасць, заўсёды меў на ўвазе “вышэйшую рэальнасць”, пра якую ў свой час разважаў Фёдар Дастаеўскі, аргументуючы ўласнае разуменне рэалізму, адрознае ад традыцыйнага “жыццепадабенства”. Менавіта таму ён шукаў асаблівы тып мастацкага апавядання, які вёў бы чытача да думак пра глыбінны сэнс жыцця і яго праяваў, самых страшных і нязвыклых у літаратуры. Сумленнасць з самім сабою, адкрыты аўтабіяграфізм, строгі дакументалізм як паказчык новай, асаблівай ступені “шчырасці” ў мастацкай прозе - усё гэта пазначыла творчасць М. Гарэцкага ад першых допісаў і да апошніх дзённікавых запісаў. Галоўны герой яго прозы – непасрэдны ўдзельнік падзей, які сам апавядае пра сябе і намагаецца быць шчырым і праўдзівым. Аб’ектыўная рэальнасць апісваецца так дакладна і маляўніча, з такімі падрабязнасцямі, што ствараецца ўражанне, быццам гэта зроблена “з натуры”.

Прадметнасць, нагляднасць, рэчыўнасць апісанняў надзіва лёгка і натуральна пераходзяць у сферу ўмоўнасці, вылучаюць у рэальнасці іншую, віртуальную рэальнасць. Уяўнае і рэальнае ў апавяданнях Максіма Гарэцкага знаходзяцца побач, існуюць паралельна, увесь час пераходзяць з адной сферы быцця ў другую, ствараюць уяўленне пра загадкавасць чалавечага існавання і прынцыповую невырашальнасць “праклятых пытанняў”. Усё ў гэтым свеце, сцвярджаў М. Гарэцкі, вельмі адноснае: рэчы, каштоўнасці, паняцці, ідэі... А таму, падкрэсліваў празаік, трэба быць “сумленным з сабою”, да канца праўдзівым і прынцыповым, дадумваць усё дарэшты. Гэты творчы і жыццёвы прынцып рассеяў многія ілюзіі, што выношвалі яго сябры па адраджэнскай справе. Сацыялістычныя і ідэі цікавілі і Максіма Гарэцкага, які намагаўся паяднаць іх з нацыянальнымі праблемамі і рабіў гэта ў мастацкай і публіцыстычнай формах (напрыклад, у артыкуле “За камуністычную Беларусь”). Многія ў той час спадзяваліся, што “новая этыка” пасля перыяду эксперыментаў урэшце зменіць жыццё і свет, што рэвалюцыянеры глыбей засвояць праблему адпаведнасці сродкаў вялікай мэце (пра гэта пісаў яшчэ Карл Маркс). Нездарма М. Гарэцкі вярнуўся з эміграцыі ў Беларусь, каб садзейнічаць беларускай справе, пакуль бачыў магчымасць гэта рабіць.

Варта асобна адзначыць у прозе беларускага пісьменніка такую прыкметную, а ў многіх выпадках і вызначальную асаблівасць, як іранічнае стаўленне да аб’екта паказу. У Гарэцкага яно звычайна лірычнае, філасафічна-адцягненае, біблейска-ўзвышанае. Так празаікуспрыняў гегелеўска-марксаўскае паняцце “іронія гісторыі”: першы раз яна паўстае як трагедыя, а потым - як камедыя. Ен перажыў і трагедыю пагібелі сваіх ідэалаў, і камедыю людскога здрадніцтва, падступства, вераломнасці, прыстасаванства. Ён старанна, абдумана, творча будаваў сваю мастацкую мадэль “новай літаратуры”, якая, на жаль, заставалася невядомай да апошняга часу, а таму не ўплывала на літаратурны працэс у той ступені, у якой магла б уплываць і быць у творчых адносінах прадукцыйнай. У беларускай літаратуры 1920-1930-х гг. адкрыцці М. Гарэцкага выкарыстоўваліся вельмі фрагментарна і непаслядоўна ў творах К. Чорнага, Л. Калюгі, А. Мрыя і інш. Пісьменнік значна апярэдзіў свой час, увёўшы ў нацыянальную літаратуру вобраз інтэлігента, які жыве ў атмасферы найноўшых ідэй эпохі, сцвердзіўшы эстэтычныя магчымасці аўтабіяграфічнай і дакументальнай прозы, адкрыўшы перспектыву “іншай”, “новай” літаратуры, прадэманстраваўшы многія перавагі і хібы сучаснага мыслення, што прадугледжвае ў якасці абавязковай нормы варыяцыйнасць, шматзначнасць. супярэчлівасць чалавечых паводзін у свеце.