РОДНАЕ КАРЭННЕ МАКСІМА ГАРЭЦКАГА

ЭКРАННЫЯ МАКСІМАВЫ ПРЫСАДЫ

“Адно толькі застанецца людзям навекі святою загадкаю - гэта Тварэц наш найвышні, - кажа стары дзед свайму ўнуку-студэнту ў апавяданні Максіма Гарэцкага “Роднае карэнне”. - Каб не бы.ю дано людзям гэтай загадкі, не было б чалавечага жьіцця... Прапалі б людзі». У маладым сваім унуку дзед бачыць моцнае роднае карэнне, таму і дае яму перад смерцю духоўныя запаветы: у кніжках разумных чытаць, як жылі раней, даўней тутэйшыя людзі, часцей у роднае гняздзечка залятаць і памятаць, што каб другога вызваляць, трэба самому крэпкім быць. Гэтае апавяданне напісаў у 1913 г. дваццацігадовы пісьменнік, і, здаецца, ужо тады мудрыя дзедавы запаветы былі яго жыццёвымі прынцыпамі. Беларускі экран, звяртаючыся да біяграфіі і лёсу творцы, імкнецца паказаць пісьменніка-пакутніка ў мужным сутыкненні з лёсам, выявіць у яго асобе тыя самыя глыбінныя народныя карані. Першым з кінематаграфістаў вобраз Максіма Гарэцкага на экране ўвасобіў выдатны дакументаліст Ігар Калоўскі. Гэта быў рэжысёр з высокім болевым парогам, які блізка да сэрца прымаў лёсы і знакамітых творцаў, і простых людзей. У фільме “Хатынь” (1969) ім упершыню быў зняты Іосіф Камінскі з яго трагічнай споведдзю пра смерць сына і аднавяскоўцаў, спаленых гітлераўцамі жывымі. Тады фільм здаваўся такім трагедыйным, што не быў прыняты да паказу. Пасля ён стаў класікай кіно, дакументальным помнікам ваеннага часу. У 1980-я гг. Ігар Калоўскі стварыў шэраг фільмаў пра беларускіх пісьменнікаў, у якіх адышоў ад жанру так званага “параднага партрэта”: “Янка Купала. Паклон мой народу за песні” (1981), “Я не самотны. Максім Багдановіч” (1982), “Пятрусь Броўка. Голас сэрца” (1985). У гэтым своеасаблівым цыкле з’явіўся фільм “Максім Гарэцкі. Прысады жыцця” (1985, “Тэлефільм” Беларускага тэлебачання, сцэнарысты Арсень Ліс, Анатоль Вялюгін, аператар Леў Слобін). У адпаведнасці з сімвалічнай назвай стужка пачынаецца вобразам, які ўвасабляе дарогі-пуцявіны жыцця Максіма Гарэцкага (ён узяты з апавядання “Габрыелевы прысады”, прысвечанага “брату Гурыку”): “Прысады, прысады жыцця майго! Дзе вы?’’. Бярозавыя прысады, пасаджаныя некалі старым Габрыелем, шумяць сваю маркотную песню. Калі маленькі хлопчык Габрусік сніў-трызніў, ён усёй істотай адчуваў нешта аграмаднае, чорнае, з вострымі краямі, што, здаецца, складала ўвесь свет. Але вось “з невыслоўнай салодкасцю, момантамі кароткімі і бязмернымі” ўзнікала “нешта гарманічнае, музыкальнае, харошае і прыемнае незвычайна”. I тады, пераносячы гармонію з мараў у жыццё, Габрыель пачаў садзіць свае прысады. Іх псавалі, выварочвалі калёсамі. Ён ізноў садзіў дрэўцы. “Габрыелевы прысады выраслі, сплялі ўгару густа-густа вецце сваё <...> і шумяць-шумяць песню вечнасці...”, Гэта, як пісаў Максім Гарэцкі, “частка вечнае думкі і хараства. Ці ж не цудоўны паэтычны вобраз сэнсу жыцця і творчасці нават у самых жорсткіх жыццёвых умовах? У фільме Ігара Калоўскага “Максім Гарэцкі. Прысады жыцця” ён падтрымліваецца дакументальна: па старажытных прысадах (гэтамінскі “музей камянёў” ва Уруччы) ідуць двое - родны брат пісьменніка Гаўрыла Іванавіч Гарэцкі і яго сын Радзім. Стварэнне “музея камянёў” - ідэя Гаўрылы Гарэцкага, які заўсёды адчуваў моцнае духоўнае ўздзеянне свайго брата Максіма. На экране - кніга М. Гарэцкага “Гісторыя беларускае літаратуры” - адзін з першых “камянёў” у падмурку летапісу прыгожага пісьменства. Далей тэлевізійным пасярэднікам-камунікатарам становіцца акцёр Віктар Тарасаў. Ствараецца ўмоўны вобраз “прысадаў жыцця” пісьменніка – “алея” вялізных здымкаў: партрэтаў родных, бацькоў, сям’і, а таксама славутых беларускіх пісьменнікаў. В. Тарасаў праходзіць па гэтых “прысадах”, згадваючы галоўныя старонкі жыцця Максіма Гарэцкага. Вось Вільня - 1914, 1919 гг. (там рабіліся натурныя здымкі). Вось архіўныя дакументы, газеты, артыкулы... Віктар Тарасаў надзвычай арганічны ў гэтым дваістым вобразе - ён, і апавядальнік, і alter ego пісьменніка, перажывае падзеі мінулага. Вайна 1914 г., уражанні, адноўленыя потым у дакументальна-мастацкіх запісках “На імперыялістычнай вайне”. Студзеньская ноч 1922 г., калі пісьменнік быў арыштаваны і зняволены ў Лукішскай турме. За кадрам чуецца бразгатанне металу: гукі, як і экранныя вобразы, - асацыяцыйныя. Фота М. Гарэцкага ў гэтым кантэксце пераводзіць дзеянне ў “аўтарскае выказванне”. Вельмі выразны, графічна канкрэтны партрэт Віктара Тарасава сугучны са станам душы пісьменніка ў тыя хвіліны. Гучаць словы пра каршуна, які задушыў птушачку. Раскрываюцца брамы ва ўнутраны двор. Чуецца голас за кадрам: “Гэты віленскі двор помніў асветнікаў - Францыска Скарыну, Пятра Мсціслаўца”. Адсюль Максіма Гарэцкага вывезлі ў чыстае поле, наставілі тры кулямёты ў спіну: “Ідзі”. Дэпартацыя...

І зноў на экране фота маладога Максіма Гарэцкага - круты высокі лоб, цвёрды падбародак, вялізныя чорныя вочы. Далей дзеянне ідзе фрагментарна, быццам памяць выхоплівае асобныя жыццёвыя абразкі-малюнкі. Яны ў болыпасці драматычныя. Жаночы голас чытае за кадрам урыўкі з “Камароўскай хронікі”. Гаўрыла Іванавіч каментуе падзеі: “Ён быў аптыміст, песімістам яго зрабілі”. Максім цяжка перажываў згубу Ганулькі - роднай сястры, якая загінула ў выніку няшчаснага выпадку. На экране яе фота - маладая прыгожая дзяучына у сукенцы з белым карункавым каўнерыкам. Экранны час вельмі сціслы, і таму В. Тарасаў нібы кідаў асобныя мазкі на карціну жыцця Максіма Гарэцкага - інтэлігента з вёскі, «прымака ў “панстве”» і “пасынка вёскі”. Пісьменнік любіў простых людзей - вясковых дзетак, жанчын. Ненавідзеў гразь, бруд вёскі. У яго творах няма ідэалізацыі, рамантычнага арэолу вясковага жыцця, але сам ён усё жыццё шукаў свае карані, свой ідэал чалавечнасці.

Вельмі коратка паказаны ў фільме “мінскі” перыяд жыцця М. Гарэцкага - 1923 - 1930-я гг. Рабфак, БДУ, Інбелкульт. Лекцыі, пісьменніцкая і навуковая праца... 1931 - 1938 гг. -трагічныя ў лёсе МаксімаГарэцкага: арышты, ссылкі. Нарэшце, 10 лютага 1938 г., - расстрэл у Вязьме. Тут аўтары фільма вельмі хутка гартаюць старонкі жыцця пісьменніка - боль і сум быццам адбіваюцца ў іх сэрцах. Твар Віктара Тарасава, узбуйнены на чорным фоне, атаясамліваецца з вобразам Максіма Гарэцкага: артыст перажывае яго думкі пра тое, ці не страчаны рукапісы, пра сям’ю, што засталася без бацькі.

Тут у фільм “уваходзіць” яшчэ адзін герой - пісьменнік Алесь Адамовіч. Ён гаворыць пра галоўнае - духоўны сэнс літаратурнай спадчыны Максіма Гарэцкага. Гэта мацярык, у якім вызначана аснова жыцця: дзіця, род, вёска. За кадрам нібы гучаць “сямейныя галасы” жонкі, сына Леаніда, які загінуў на фронце ў 1944 г. Раз’яднаная сям’я, паменшаная - гора. Віктар Тарасаў са смуткам ідзе па “алеі жыцця”, “прысадах” пісьменніка. На экране ўзнікаюць фотаздымкі сям’і роднай і “сям’і” пісьменніцкай, гучаць словы пра класіка беларускай літаратуры - празаіка, фалькларыста, асветніка Максіма Гарэцкага, імя якога стаіць у шэрагу такіх імёнаў, як Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч...

Фільм “Максім Гарэцкі. Прысады жыцця” - гэта і творчая “алея жыцця” кінарэжысёра Ігара Калоўскага, чалавека вялікага сэрца і сумлення, які так рана пайшоў з жыцця (калегі прысвяцілі яму фільм “Трансплантацыя душы”-“Тэлефільм”, 1989, рэжысёр Людгардас Гедравічус, аператар Леў Слобін, - расказаўшы пра вялікае чалавечае стаўленне мастака да сваёй прафесіі). Сцэнарыст фільма, вядомы беларускі фалькларыст Арсень Ліс, успамінаючы пра работу над стужкай, гаворыць, што драматычны лёс Максіма Гарэцкага ва ўспрыманні творчай групы фільма быў своеасаблівым адбіткам лёсу народа. Яны хацелі паказаць, што “Габрыелевы прысады” і сёння жывыя — яны гамоняць, даюць сілы для жыцця, іх карэнне моцна звязанае з роднаю глебаю...

У 1993 г. быў зняты яшчэ адзін фільм пра пісьменніка - “Максім Гарэцкі” (“Белвідэацэнтр”, сцэнарыст Юры Цвяткоў, рэжысёры Вадзім Купрыянаў, Юры Цвяткоў, аператар Вадзім Купрыянаў). У гэтым творы спалучаны жанравыя рысы кінарэпартажу і адначасова тэлевізійнага “тэатра факта”. Непасрэднай прычынай здымак стала адкрыццё музея Максіма Гарэцкага на яго радзіме - у вёсцы Малая Багацькаўка на Мсціслаўшчыне. Туды і паехала здымачная група, якая зняла землякоў пісьменніка, дом- музей, яго экспанаты. На экране шмат фотаздымкаў бацькоў пісьменніка, яго сям’і, пакой, рэчы, што падаравалі музею аднавяскоўцы (“Калі гэта Максіму - дамо”). Скрыпка на сцяне, агонь у печы зрабілі жывым пакой у вясковай хаце. Ларыса Грынько (сёння вядучая на БТ) - вельмі прыгожая, з агністымі вачыма - гаворыць пра тое, як Максімава маці спявала яму народныя песні, якія ён занатаваў ад яе. Стоячы ў натоўпе вяскоўцаў, Радзім Гарэцкі апавядае пра свайго дзядзьку, успамінае эпізоды з яго жыцця, з асаблівай эмацыйнасцю расказвае пра яго цікавыя плённыя творчыя перыяды. Вось яму толькі 26 гадоў, яшчэ малады, здаровы (серыя фотаздымкаў). Вось 1919 г. - асаблівы, яго напаткала каханне (шэраг здымкаў з жонкай Леанілай Чарняўскай). Так хацелася радасці Максіму! Нездарма ён пісаў у аповесці “Ціхая плынь” пра “залаценькія дзянькі” маленства, калі “пастаўкі ў сінім, чыстым, цёплым бяздонні купаліся і цвілі ж і яму тыя добрыя і простыя макі... Ды еў і ён салодкія яблычкі”. Але даймаў яго і сумны роздум: “Жыццё, жыццё! Мьі ўсе прыходзім на свет хто песняром, хто разьбяром, а хто і тым, і сім патроху. Мы ўсе ў гады прачнавання нашага розуму - рэфарматары нягоднага старога, будаўнікі лепшай сацыяльнасці, славутыя настаўнікі ці добрыя разбойнікі, але часта — часта жыццё нічагусянькі не пакідае нам і робіць жаласнымі старцамі без пары ” (“Ціхая плынь”).

Трагізм лёсу Максіма Гарэцкага ў фільме падаецца праз успрыманне Янкі Брыля. Ён расказвае, як пазнаёміўся з творчасцю пісьменніка яшчэ ў маладосці, па чытанках у школах Заходняй Беларусі. Тады Янка Брыль прымаў удзел у самадзейнасці. А калі прачытаў ваенную хроніку “На імперыялістычнай вайне”, яшчэ болей палюбіў яго, ён “пашырэў, паглыбіўся”. З горыччу і абурэннем Янка Брыль гаворыць пра расстрэл Максіма Гарэцкага: “Уявіце сабе, што расстралялі Чэхава ці Міцкевіча. Гэта немагчыма”.

У фільм “Максім Гарэцкі” ўведзены вельмі выразныя па пластыцы, мастацкім гучанні эпізоды, дзе ад імя пісьменніка выступае акцёр Уладзімір Шэлестаў, а ад імя яго жонкі Леанілы - Каця Дзямчук. Іх твары прыгожыя, адухоўленыя (яны знятыя ў заслаўскім музеі). Гэта - умоўная прастора, галоўнае тут - “размова душаў” (у тэксце ўзнаўляюцца радкі з перапіскі мужа і жонкі). Тэма размоваў - жыццё і смерць - адна з галоўных у творчасці Гарэцкага: “Усё жыццё праляцела, як адзін дзень. Цану жыцця пазнаў, навучыўся ім даражыць. I да смерці сябе рыхтаваць умею...

I адразу на экране - горад Вязьма Смаленскай вобласці, месца апошняга “кавалка жыцця” і смерці Максіма Гарэцкага. Тут стваральнікі фільма выйшлі за “рамкі” працы і непасрэдна ўздзейнічалі на жыццё. Здымачная група, як расказваў рэжысёр Вадзім Купрыянаў, перш чым выехаць у Вязьму, пазваніла гарадскім уладам. На шчасце, главой адміністрацыі аказаўся наш зямляк - беларус з Гомеля. Раней ён не ведаў пра Максіма Гарэцкага, але, даведаўшыся, зрабіў сапраўдны грамадзянскі ўчынак: за тыдзень у горадзе быў пастаўлены помнік - каменная стэла на месцы расстрэлаў ахвяр сталінскіх рэпрэсій. Беларуская кінаэкспедыцыя, прыехаўшы ў Вязьму, зняла набажэнства ля помніка - яго асвячэнне. На стэле ёсць надпіс пра загінулых тут людзей і асобна вылучана імя класіка беларускай літаратуры.

Заўчасную смерць чалавека пісьменнік параўноўваў з тым, як ссякаюць бярозку ў прысадах. Гэта азначала “знішчыць частку вечнае душы з хараства”. Але Максім Гарэцкі верыў, што родная краіна вартая лепшай долі. Ён пісаў: “Краіна мая родная! Мы, твае верныя сыны, яшчэ перабудуем цябе! Не будзеш ты такая сумная г ўбогая!

Беларускія дакументалісты мужна і мудра “высаджваюць” Максімавы прысады на экране. I ўсім нам трэба рабіць так, як рабіў Максім Гарэцкі, - саджаць кожнаму свае прысады, каб яны пусцілі карэнні, “вы раслі, стялі ўгару густа-густа вецце сваё... ”.

ТЭКСТЫ МАКСІМА ГАРЭЦКАГА

НА СТАРОНКАХ «НАШАЙ НІВЫ»

ПРАЗ ПРЫЗМУ ЎСПРЫНЯЦЦЯ ЖУРНАЛІСТЫКІ

Мастацкія творы ранняй пары Максіма Гарэцкага ўжо дастаткова даследаваны, а вось яго дзейнасць як карэспандэнта (менавіта «нашаніўскага» часу) прыцягвала ўвагу літаратуразнаўцаў у меншай ступені. Добра вывучана публіцыстыка смаленскай і віленскай пары. Гэтаму перыяду творчасці пісьменніка прысвячалі свае працы М. Мушынскі, Т. Дасаева, В. Скалабан, Т. Голуб і інш. Грунтоўна прааналізавана публіцыстыка газеты «Наша ніва»: да гэтай тэмы звярталіся навукоўцы ўсіх філалагічных дысцыплін. На гэтым фоне «нашаніўскі» перыяд публіцыстычнай дзейнасці М. Гарэцкага, што складаецца з дзясятка артыкулаў (сюды не ўваходзяць апавяданні ранняй пары, што друкаваліся на старонках гэтай газеты), канешне, падаецца не самым значным.

Аднак варта пагадзіцца з Д. Бугаëвым: «Карэспандэнцыі і нататкі, надрукаваныя Гарэцкім на старонках «Нашай нівы», таксама нямала могуць сказаць даследчыку. Не маючы ўласнай мастацкай каштоўнасці, яны, аднак, дазваляюць прасачыць, адкуль чэрпаў свае жыццëвыя фарбы рэалізм маладога пісьменніка, якое кола праблем цікавіла яго ў гэты перыяд. Нярэдка ў іх апісваюцца жыццëвыя факты і нагляданні, якія пазней будуць шырока выкарыстаны ў апавяданнях аўтара».

«“Наша ніва” — гэта люстро душы, думак і патрэб Беларусі…Усе, каму

дорага і блізка справа жыцьця і адраджэньня Беларусі і беларусоў, выпісывайце, чытайце і шырце беларускую газету “Нашу ніву”», — такімі радкамі пачынаецца першы нумар газеты за 1912 год. Менавіта з гэтага часу М. Гарэцкі далучаецца да асяроддзя «нашаніўцаў» як у якасці карэспандэнта, так і пісьменніка.

Гісторыя ж самой газеты мае больш глыбокія карані і звязана з адозвай «Да інтэлігенцыі», датаванай лютым 1903 года. Па меркаванні Юрыя Туронка, яна «была апрацаваная пры непасрэдным удзеле Вацлава Іваноўскага, бо закладзеныя ў ëй ідэі засталіся галоўнымі арыенцірамі яго далейшай шматгадовай дзейнасці». Змест адозвы зводзіўся да вельмі эмацыйнага і доказнага закліку, звернутага да інтэлігенцыі, — ствараць сваю ўласную культуру, распавесці пра самабытнае мінулае, несці асвету ў народ. Дастаткова прывесці вытрымкі з гэтага дакумента, каб адчуць ступень адчаю аўтара: «Адцятыя ад люду чужамоўным выхаваннем, вы не здолелі стварыць уласнай самастойнай культуры для вашай жменькі і пайшлі ў паняверку да суседзяў. І слушна — бо не адважыліся на тое, на што адважыліся стакроць меншыя лікам літоўцы, балгары, сербы, харваты і г.д.

Дайце народу асвету, але дайце яе на роднай мове. Інакш яна ніколі не прасочыцца ў нізы. Розум дзіцяці, які з цяжкасцю авалодвае агульнымі паняццямі, мае падвойную працу, робячы гэта на чужой мове. Адсюль недакладнасць, хаос, боязь навукі. Родная мова — гэта ж выраз душы, яе пачуццяў, думак. Урад ведае, што робіць, калі падае жабрачыя аб’едкі асветы па-расейску: ëн ці ўвогуле адбівае ахвоту да навукі, ці стварае блытаніну паняццяў, парывае кроўную еднасць з народам самых здольных, робіць іх слугамі, што мысляць па-расейску, у зародку нішчыць нацыянальную самастойнасць, затрымлівае развіцце беларускай культуры… Дайце народу спазнаць мінулае. Чалавек, які не памятае таго, што рабіў, чуў, думаў, які не можа скарыстаць нават уласны досвед, не ведае, як кіраваць сабой, робіцца лялькай, людскім пасмешышчам. Ён толькі можа існаваць. Гэта ледзь не быдла. І гэта — лëс народа, які не памятае гісторыі продкаў. Дык вы сталі нявольнікамі не толькі таму, што вас зламалі паразы — вы сталі нявольнікамі праз свае душы — вы верныя падданыя маскоўскага цара…».

У атмасферы такіх заклікаў і пракламацый зараджаліся ідэі нацыянальнага адраджэння Беларусі, планаваліся спосабы іх практычнай рэалізацыі. «Наша ніва», першы нумар якой выйшаў 10 (23) лістапада 1906 года, пазіцыянавала сябе як «першая беларуская газета с рысункамі» і мела выразна акрэсленую мэтавую аўдыторыю: сялянства, вясковая і дробная гарадская інтэлігенцыя. Зразумела, публікацыі выдання адрасаваліся простаму люду, і гэтая акалічнасць значна паўплывала на падыходы ў фарміраванні ідэалогіі нацыянальнага руху.

Перш за ўсё, трэба было абгрунтаваць гістарычную і лінгвістычную самастойнасць беларускага народа, далей — акрэсліць сацыяльную канцэпцыю руху, і, безумоўна, растлумачыць важнасць адмежавання ад «заходнярускай» і польскай прапаганды. Гэтыя падыходы закладзены і ў фарміраванне рубрык выдання (усяго іх 21): 1) Дзеянні ўрада; 2) Палітычны агляд; 3) Жыццë вёскі; 4) Жыццë горада; 5) Фельетон; 6) Найноўшыя творы беларускай літаратуры; 7) Што чуваць на Белай Русі; 8) З Літвы; 9) Па Расіі; 10) Карэспандэнцыі; 11) З-за мяжы; 12) Што трэба і чаго не трэба чытаць; 13) Літаратурны дадатак; 14) Новыя кнігі; 15) З мінулага Беларусі; 16) Паштовая скрыня; 17) Сельская гаспадарка; 18) Практычная медыцына; 19) Прыкладная механіка; 20) Сумесь; 21) Абвесткі.

Безумоўна, цягам часу рубрыкі мяняліся, але не змяняліся іх задачы — працаваць над фарміраваннем нацыянальнай самасвядомасці народа; асвятляць жыццë як беларускіх сялян, так і даваць панараму быту замежнага і, самае галоўнае — быць пляцоўкай для распаўсюджвання беларускага слова.

Максім Гарэцкі, непасрэдны ўдзельнік літаратурнага працэсу пачатку ХХ ст., адзначаў наступнае: «За ўвесь час свайго жыцця, да восені 1915 года, «Наша ніва» гуртавала ля сябе ўсю сведамую Беларусь, і на яе старонках выраслі літаратурныя імëны ўсіх выдатнейшых сучасных беларускіх паэтаў і пісьменнікаў. Хоць «Наша ніва» і не магла паказаць у поўнай меры свой сацыяльны характар, аднак яна была самая левая газета ў краі, стульна звязаная з сваім сялянствам. ˂…˃ После, як беларускі рух стаў буйна ўзрастаць, з’яўляліся новыя выдавецтвы, друкаваліся новыя часопісы, але скрозь увесь час да вайны давала тон усяму руху, выдавецтву і літаратуры — Вільня і «Наша ніва»…У нашаніўскую пару развівалася наша публіцыстыка і з часам навуковая літаратура. Агульны характар літаратурнае дзеяльнасці ў нашаніўскую пару быў нацыянальна-адраджэнскі і пераважна класава-сялянскі».

У якасці аўтара (карэспандэнта) газеты М. Гарэцкі пачаў выступаць з 13 (26) верасня 1912 года. Яго матэрыял выходзіў у пастаяннай рубрыцы «З Беларусі і Літвы» і даносіў весткі з Горак. Актыўнасць супрацоўніцтва лепш уявіць праз гэтую табліцу:

Відавочна, што М. Гарэцкі сумяшчаў публіцыстыку з заняткам літаратурнай творчасцю, і гэта абсалютна лагічна: па-першае, назіраючы за праявамі рэчаіснасці, ён знаходзіў сюжэты для сваіх апавяданняў, па-другое, рэалізоўваў пастаўленую перад «нашаніўцамі» задачу азнаямлення чытачоў з літаратурнымі навінкамі на беларускай мове; па-трэцяе, выкарыстоўваў газету як пляцоўку для выказвання сваëй грамадзянскай пазіцыі.

Публіцыстычныя матэрыялы, напісаныя М. Гарэцкім для «Нашай нівы», звычайна пазначаны як «нататкі», аднак, калі разгледзець іх не з пазіцыі літаратуразнаўцы, а журналіста, жанравая разнастайнасць формаў значна пашыраецца, ды і акцэнт на мастацкай вартасці робіцца іншы.

Для падобнага аналізу скарыстаем наступныя паняцці: «характар камунікатыўнага задання», «жанравыя прыметы», «жанравая форма» і «тып тэксту».

Характар камунікатыўнага задання фарміруецца мэтавай аўдыторыяй, да якой звернуты фармат выдання. Як згадвалася вышэй, «Наша ніва» арыентавалася на вясковае насельніцтва і інтэлігенцыю, што вызначала мэты і задачы карэспандэнтаў:

• ● Паведаміць пра падзею (знешнепалітычную або ўнутрыпалітычную);
• ● Прааналізаваць падзею, выказаць свае адносіны;
• ● Даказаць пэўную ідэю;
• ● Канстатаваць факт здзяйснення нечага і выказаць ацэнку.

Зразумела, што характар камунікатыўнага задання ўплывае на фарміраванне жанравых формаў газетнай публіцыстыкі.

Па тэме закранутага пытання Т. Маракуліна ў калектыўнай манаграфіі «Мова “Нашай нівы”» адзначае наступнае: «У залежнасці ад камунікатыўнага задання, якое стаіць перад аўтарам, можна правесці наступную дыферэнцыяцыю жанравых формаў (ці камунікатыўных тыпаў) газетных паведамленняў. У мове «Нашай нівы» вылучаюцца, у першую чаргу, два асноўныя тыпы газетных тэкстаў, у якіх паведамляецца пра факты і падзеі міжнароднага і ўнутранага жыцця краіны: І) тэксты-інфармацыі; ІІ) тэксты-разважанні. Асобна вылучаецца трэці тып — мастацка-публіцыстычныя тэксты («Думкі ў дарозе» (1906), «Зоркі-анёлы» (1907), «Ліпы» (1907), «Музыка» (1907) і інш.), якія знаходзяцца на мяжы публіцыстычнага і мастацкага стыляў».

Акрамя гэтага даследчыца падкрэслівае, што «найбольш паказальнымі і

актуальнымі для газеты з’яўляюцца публіцыстычныя творы першага камунікатыўнага тыпу», да якіх належаць «1) тэксты, у якіх абмяркоўваюцца актуальныя, надзëнныя падзеі грамадска-палітычнага жыцця. Публіцыстычнасць такіх тэкстаў забяспечваецца заданнем сфарміраваць грамадскую думку вакол закранутых пытанняў, падзей у выглядзе «чыстай» інфармацыі. ˂…˃. 2) тэксты, асноўнымі камунікатыўнымі мэтамі якіх з’яўляюцца не толькі «падача» інфармацыі, але і выказванне адносін, выражэнне пэўных эмоцый аўтарам (станоўчых або адмоўных) да канкрэтных асоб, фактаў, падзей (унутры краіны ці за яе межамі)».

Першая публікацыя М. Гарэцкага ў «Нашай ніве» — невялікая нататка ў рубрыцы «З Беларусі і Літвы» пра «прыëмную пару» ў Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча. З аднаго боку, гэта тэкст-інфармацыя, у якім акцэнтуецца факт — адбыўся набор у вучылішча. Дастатковая ўвага надаецца лічбам: «У гэтым гаду у дзьверы тутэйшаго каморніцка-агранамчнага вучылішча стукалося 250 хлапцоў, калі не лічыць тых, каторые не эгзамінаваліся пасьля дохтарскаго агляду. 232 хлопцы прасіліся у першу падгатавіцельну клясу, а рэшта у першу спэціальну. З гэтага ліку хлапцоў залічэны вучнямі усяго 36…» (№ 37, 1912). Аўтар паведамляе пра заснаванне вучылішча, аналізуе геаграфію прытоку студэнтаў.

Аднак тэкст нельга назваць «чыстай» інфармацыяй, бо прыхаванае аўтарскае «я» чытаецца між радкоў. Так, напрыклад, чыста інфармацыйным падаецца сказ: «Вучылішчэ атчынено ў 1909 гаду, і за апошніе гады, у сярэднім на 30 мейсц просіцца да 300 чэлавек». Але ж ніжэй бачым рэальны прыхаваны аўтарскі каментарый: «І с кожнаго боку выгодна вучыцца тут дзецям вясковых небагатых гаспадароў, бо ў падгатавіцельну клясу прымаюць тых, што акончылі двуклясную народную школу, а калі хлопчык патрапіць у вучні, дык яму, калі ëн сам мала мае грошы дзеля пражыцьця у Горках і добра вучыцца, даюць стэпэндію». Відавочна, што мэтай М. Гарэцкага было не толькі праінфармаваць, але і заахвоціць хлопчыкаў з вясковай беднаты ісці вучыцца. Заўважым, што і аргумент заахвочвання (стыпендыі, фінансаванне) адпавядаў інтарэсам мэтавай аўдыторыі.

Як бы ні намагаўся літаратар М. Гарэцкі глядзець на свет вачыма журналіста, імкнучыся да аб’ектыўнай фіксацыі факта, вобразнае слова і мастацкі погляд на рэчаіснасць выяўлялі ў ім выдатнага публіцыста з відавочным пісьменніцкім ухілам.

Ужо ў другой публікацыі (№ 43—44 ад 12 (15).11.1912г.) пад традыцыйнай рубрыкай «З Беларусі і Літвы» змешчаны чарговы матэрыял з «г. Горкі Магілеўск. губ.», у якім распавядаецца пра штогодні кастрычніцкі кірмаш. Па сутнасці гэта ўжо сінтэзаваны рэпартаж з дакладна выяўленым адлюстраваннем падзей, аналізам і адкрытымі ўласнымі каментарыямі. Менавіта такія крытэрыі, на думку Б. Стральцова, вызначаюць вышэй згаданы жанр. «У сінтэзаваным рэпартажы могуць скарыстоўвацца функцыянальныя прыëмы і вобразна выяўленчыя сродкі ўсіх жанравых формаў — інфармацыйных, аналітычных, мастацка-публіцыстычных. Аднак у аснову тэксту павінна закладацца скразное аператыўнае адлюстраванне дынамічнай падзеі [курсіў. — В. Г.]. Гэта абавязковае патрабаванне, і калі ад го адступіцца, дык тэкст пазбаўляецца сваëй асноўнай жанравай прыкметы (дакладна, выразна і дынамічна маляваць ход падзеі праз непасрэднае спрыманне аўтара) і страціць права звацца рэпартажам».

Такім чынам, звернемся да тэксту М. Гарэцкага. Штогадовы кастрычніцкі кірмаш — тая дынамічная падзея, якая скразной тэмай праходзіць праз матэрыял аўтара. Ён быў непасрэдным удзельнікам гэтага мерапрыемства і стварыў «вобраз падзеі» па гарачых слядах. Спачатку чытач уводзіцца ў атмасферу гэтай падзеі: расказваецца, што кірмаш не заладзіўся ад самага пачатку, адбываецца спроба высветліць магчымыя прычыны дрэннага гандлю: «У гэтым гаду з’езд сялян быў малы; і кірмаш выйшоў зусім дрэнны. Вінаваціць трэба пагоду. У нас ад пачатку месяца жніўня і аж да самага кастрычніка ішлі дажджы і было сцюдзена. Дарогі папсуваліся і меж сялян мала хто пацікавіўся паехаць на кірмаш. Дый таго, хто паехаў, турбацыя была дарэмна, бо ў самы кірмашовы дзень пайшоў дождж, зрабілася гразь — дык які ўжо тут торг…»

У прынцыпе, першая палова тэксту — звычайная канстатацыя, характэрная для справаздачы, аднак другая яго палова змяняе наша меркаванне, бо аўтар нечакана раскрывае іншы бок сялянскага быту: «Але ж што-што, а гарэлку пілі на кірмашы, як усягды, калі ня лепей. Народ навакал жывець небагата, бо землі мала, а фабрычна-заводскаго промыслу ці якого іншаго німа і да жялезнаго шляху далёка, а гарэлкі пьець тутэйшы селянін надта многа». Зноў аўтар звяртае ўвагу на праблему пьянства. Становіцца зразумелым, што асноўная тэма, якой будзе прысвечана журналісцкая дзейнасць М. Гарэцкага — гэта выкрыццё пьянства і агітацыя да навукі, адукацыі, асветы. Якой бы ні была скразная падзея, аўтар робіць акцэнт на «сваіх» праблемах. Гэта граматны прома-ход: па сутнасці аўтар стварае свой «нашаніўскі» вобраз «горыцкага асветніка-праўдаруба».

Але ж М. Гарэцкі-аналітык настолькі глыбока спрабуе засяродзіцца на прычынах неўладкаванага сялянскага жыцця, што ўводзіць у рэпартаж яшчэ адну тэму — казëнных «культуртргероў», якія, па сутнасці, павінны займацца выхаваннем вяскоўцаў: «Агулам кажучы, шырокае поле дзеля працы есць тут сеўбітам прасьветы сярод цемнага беларускага сялянства. Ды не якім-небудзь, а сьведомым сеўбітам-беларусам, што выйшлі з вëскі, знаюць яе і не адракліся роднай вëскі. Ато ў Горках здаўна эсць шмат казенных “культуртргероў”, бо калісь тут быў інстытут, а цяпер тры сярэдніх вучылішчы для адукацыі на гаспадарцы…», саркастычна заўважаючы, што ««культура» нешта далей Горак ў нашых мейсцах ня йдзе». Гэты прыëм цалкам прыдатны да жанру рэпартажу, больш за тое, вельмі папулярны ў сучаснай журналістыцы. Як адзначае Б. Стральцоў: «Рэпартаж прыдатны для адлюстравання падзей не толькі пазітыўнага, але і негатыўнага плану, можа мець крытычную скіраванаць. Для такіх выпадкаў больш падыходзіць сінтэзаваная форма рэпартажу — пры фіксацыі негатыўных момантаў узнікае неабходнасць разабрацца ў іх прыродзе, даць каментарый і ацэнку…Таленавітыя рэпарцëры часам пішуць крытычныя рэпартажы ў фельетоннай танальнасці, скарыстоўваючы выразныя сродкі сатыры і гумару — ад гратэска, гіпербалы, да іроніі, насмешкі». Калі ўлічваць гэтыя асаблівасці рэпартажу, варта адзначыць, што М. Гарэцкі відавочна быў на подступах да фельетона.

Дарэчы, і ў гэтым жанры паспрабуе сябе пісьменнік. Ужо ў № 5 за 1913 год з’явіўся фельетон «Нашы», у якім сатыра накіравана на выкрыццë заганаў «нашых» беларусаў, якія выбіліся ў людзі. Як вядома, фельетон грунтуецца на факце, а ў яго аснове заўсëды ляжыць пэўны канфлікт. Яшчэ адным элементам фельетона з’яўлецца наяўнасць устойлівага вобраза аўтара, які не дазваляе чытачу аналізаваць канфлікт, а сам робіць выснову.

Максім Гарэцкі тут не адышоў ад нормаў: у аснове фельетона — канфлікт паміж чалавекам і грамадствам, калі больш дакладна — у барацьбе чалавека са сваімі заганамі, якія знаходзяць урадлівую глебу для выяўлення ў соцыуме. Фактам для напісання твора сталі некалькі артыкулаў з расійскай прэсы пра беларусаў, якія не ўбераглі душу ад спакусы палепшыць дабрабыт любымі сродкамі. У тэксце дакладна прачытваецца аўтарскае «я», яно ахінае чытача сваімі эмоцыямі з першых радкоў і не адпускае да апошніх. Больш за тое, аўтар не дае магчымасці чытачу самастойна паразважаць над фактамі.

Фельетон пачынаецца клічнымі сказамі захаплення (своеасаблівая гульня з чытачом):  «Ёсць яшчэ порах у парахаўніцах!...Ёсць ешчэ дзеткі у Маткі-Беларусі, ëсць ешчэ у нас людзі-арлы, клëкат каторых чуцен і ня токма на ціхіх спрадвеку абшарах Бацькаўшчыны, але далетае ен нават да сенцоў, пэўне задніх сенцоў вялікіх паноў, бліскучых паноў Пецербурга. Весяліся, скачы, маë беларускае сэрцэ!» Аднак праз некалькі радкоў становіцца відавочным, што тэкст мае вострую сатырычную скіраванасць, выкліканую аўтарскім незадавальненнем рэчаіснасцю. А незадаволены Гарэцкі тым, што ў адной з расійскіх газет надрукавана: «Сын незаможнага бацькі, папа-беларуса, трапіў у Пецярбург у Дух. Акадэмію і адразу “праявіўся”».

Безумоўна, балюча ўспрымаў падобныя «навіны» беларус Гарэцкі (дарэчы, фельетон падпісаны псеўданімам «Максім Беларус»), бо стаяў на чале нацыянальнага адраджэння і добра разумеў, як складана даюцца беларусам нават самыя маленькія перамогі. Усведамляў і тое, што вораг не спіць, і нават за дробны промах расплата будзе вялікай, што, уласна кажучы, і ўбачыў праз друкаванае слова (расійскія выданні са смакам распавядалі пра «праявы» беларусаў). Таму ў фельетоне з горыччу ўзяўся выкрываць нядбайных суайчыннікаў. Удала выкарыстоўваючы гратэск, М. Гарэцкі стварае мастацкі вобраз ворага беларушчыны: «На пагляд-такі войстрачок дохленькі, куды прасцей галубка, але ў глыбіне душонкі сваей быў мудрэй уселякае вужакі, толькі нельга зычыць нікому гэтай яго “жыцьцëвай” мудрасьці, бо надта-ж брудна. Ня грэбаваў нічым, каб зарабіць грошы, каб проста набіць чэрава, але прастаўляўся, што працуе “высокім ідэям” і ўрэшці быў “сваім чалавекам” у о. рэктара». Сваю вялікую непрыхільнасць да такіх людзей пісьменнік выказвае па-мастацку саркастычна: у паняцці «свой чалавек», «высокая ідэя», «балотны агонь» наўмысна набываюць супрацьлеглае значэнне. І ўсë для таго, каб падкрэсліць, як лëгка можна памыліцца ў палітычна нестабільны час, вызначаючы маральную мяжу недатыкальнасці паміж сваім і чужым, высокім і нізкім.

Невыпадкова фельетон падпісаны псеўданімам «Максім Беларус», дзе «Беларус» прапісана з вялікай літары. Назваць сябе беларусам у той час мог чалавек, надзелены вялікай адвагай, разуменнем адказнасці за свае дзеянні і ўчынкі, і канешне, прасякнуты шчырымі патрыятычнымі пачуццямі. Таму беларус М. Гарэцкі не дае нават мінімальнай магчымасці чытачу для ваганняў, для спробы паразважаць пра апраўданне ўчынкаў «нашых» складанымі ўмовамі быту. Ён заканчвае гісторыю выклікамі: «Сорам, сорам!» Каментарый М. Гарэцкага носіць рэзка адмоўны ацэначны характар і гучыць ультыматыўна. Аднак гэта яшчэ не ўсë.

У фельетоне ëсць і іншая гісторыя, прынесеная Максіму Беларусу «Биржевыми Ведомостями»: «Пан Лукашэвіч (хто хочэ, ніхай чытае Солон, ці як інакш), сын свайго беларусскаго народа, перш быў вучыцелем, потым… валасным пісарам, далей пралез у чыновенства, зрабіўся газэтным пісакам за “тые” грошы, скрабецца і ў Г. Думу, таксама працаваў “і нашым і вашым”. Як тое кажыць: — на усе кепствы — майстра лепшы». Аўтарскае «я» публіцыста выражана адкрыта і эмацыянальна, носіць назідальны характар:  «А сколькі ешчэ, хто ведае, поўзае гэткіх “нашых”, буйнейшых і драбнейшых, па зямлі, удварэ, дома ці сярод чужынцоў у сьвеці! Крый, Божэ, барані…» Заканчваецца ж фельетон па-журналісцку вострым перыфразам: «І калі-ж мінець нас гэтае дрэннае — дажджлівае лета, бо шмат развялося чарвей; каб ня зьелі яны нашу капусту».

Такім чынам, і жанр фельетона падуладны Максіму Беларусу. Малады пісьменнік таленавіта скарыстаў мастацкае слова для публіцыстычнай неабходнасці, бо фельетон — той жанр, дзе мастацкія сродкі толькі завастраюць тэкст. Ад першага іранічнага слова назвы «Нашы» да апошняга перыфраза — тэкст прасякнуты дынамічным пульсам думак, эмоцый і спадзяванняў аўтара.

Нават з разгляду трох публікацый відавочна, што аналіз публіцыстыкі М. Гарэцкага «нашаніўскай пары» — справа не такая ўжо і другарадная, бо менавіта ранняя публіцыстыка, творчасць таго часу, калі пісьменнік не быў яшчэ зацятым прыхільнікам ніякай іншай ідэалогіі акрамя справы нацыянальнага станаўлення, дае магчымасць зразумець, як фарміраваўся яго светапогляд, як выточвалася ідэалагічная пазіцыя, як слова і думка публіцыста з часам ператвараліся, вырасталі ў слова пісьменніка.

БЕЛАРУСКАЯ ГІСТОРЫЯ Ў АПОВЕСЦІ МАКСІМА ГАРЭЦКАГА “ЦІХАЯ ПЛЫНЬ”

Літаратура і гісторыя непарыўна звязаны паміж сабой. Гэта сувязь выявілася ўжо на раннім этапе развіцця літаратуры, калі гістарычныя падзеі давалі імпульс для ўзнікнення літаратурных твораў. Спачатку іх змест зводзіўся да канстатацыі фактаў, але з цягам часу пісьменнікі сталі імкнуцца не толькі фіксаваць падзеі, але і спасцігаць іх прычыны, даваць ім сваю ацэнку. Такім чынам, праблемы гісторыі станавіліся праблемамі літаратуры, а літаратура, у сваю чаргу, давала (і дае) магчымасць убачыць час і сябе ў яе люстэрку, асэнсаваць яе. “Мы імкнёмся зразумець гісторыю як нейкае цэлае, каб тым самым зразумець і сябе. Гісторыя з’яўляеаца для нас успамінам, пра які не ведаем, але ў якім карані нашага жыцця’’, - адзначаў К. Ясперс у кнізе “Сэнс і прызначэнне гісторыі”.

Такую магчымасць “успамінаў” дае нам, сучаснікам, Максім Гарэцкі аповесцю “Ціхая плынь”, якая стваралася напрацягу 13 гадоў (з 1917 да 1930) і першапачаткова, калі мець на ўвазе беларускамоўны тэкст, называлася “Ціхія песні” (1926) - толькі ў 1930 г. яна выйшла пад усталяванай назвай.

У творы раскрываецца панарама жыцця звычайнай беларускай вёскі на пачатку XX ст. “Злевага боку Дняпра, за дзень летняе хады да яго, абнятае з трох бакоў балотамі ды хмызнякамі беднай Плёскі, прытулілася тое Асмолава пры вялікім некалі шляху з Вялікага княства Літоўскага на Масковію... Заглушэў зусім стары шлях..”. Максім Гарэцкі нездарма размясціў “тое Асмолава” менавіта пры шляху з Вялікага Княства Літоўскага: відавочна жаданне аўтара не толькі паказаць нязначнасць, эканамічную непатрэбнасць і забітасць вёскі, але і згадаць некалі слаўную гісторыю ВКЛ, якая ў дадзеным выпадку нібы маўклівы дакор сучаснікам творцы за тое, што не захавалі, не збераглі колішняй велічы - народ жыве ў адзічэнні, з аднаго боку, абыякавы да ўсяго, што адбываецца вакол, з другога, - спадзяецца на цуд. “Дзікай травою красуюць палеткі. Гніюць і правальваюцца стрэхі... Усё пільней кукобяць думку асмолаўцы аб нейкім дзіве - ці то аб зямлі, ці то аб волі. Вось нехта аб’явіцца і прынясе з сабою дзіва”. Аўтар хацеў, каб у кожнага чытача сэрца сціснулася ад болю не толькі за лёс галоўнага героя, але і за ўсю Беларусь.

Звернем увагу на кампазіцыю твора. Умоўна яго можна падзяліць на часткі: дзяцінства (“Герой аповесці”), юнацтва (“Горкая прамудрасць”), сталенне (“Школа жыцця”, “Кірмашовыя прыемнасці”) і завяданне (“Парогі”). Такая структура вельмі ўдалая, бо дае магчымасць убачыць не толькі перыяды жыцця героя, але і стадыі развіцця народа. Як адзначае расейская даследчыца В. Вятлоўская, “кожны народ, як і кожны арганізм, у сваёй звычайнай эвалюцыі праходзіць тыя самыя стадыі: дзяцінства, юнацтва, сталенне, і ўрэшце - завяданне. Гэтыя стадыі і абазначаюць перыядызацыю гістарычнага працэсу. Але ў той час, як адзін народ, мінуючы эпоху росквіту, зыходзіць у цень, другі ці другія, напоўненыя жыццёвымі сіламі, з’яўляюцца на сцэне сусветнай гісторыі ва ўсёй самабытнасці сваіх стыхій і непаўторных асаблівасцяў... На кожным этапе свайго гістарычнага шляху народ мог перажываць толькі гэтыя два станы - ці вольнага выяўлення сваіх асаблівасцяў, ці прыцяснення і падаўленасці, што перашкаджаюць яго натуральнаму росту”.

Дык што ж адбываецца з галоўным героем твора - Хомкам? На першы погляд можа падацца, што ніякіх перашкод існаванню хлопчыка няма, што яно нават больш чым натуральнае: “Зірніце на пол. Не, гэта не логава свінні, не птушатнік, куды садзяць кур ды гусак несці яйкі. Гэта ўсклычаная канапляная сувалка і салома, гэты чорны ад бруду, збіты, сплямлены і смярдзючы сяннік, гэты грудусякага шкумацця, засыпанага смеццем, з параю кінутых пялёнак, усё гэта — самая звычайная ложа для зманежанага працаю, спацелага мужыка... А вы зірніце на жывое. Яно сярод хаты, на земляной падлозе, збітай у ямкі і залітай пачыйкамі, сядзіць на кучы кійкоў і бляшанак, сядзіць, па-турэцку падтуліўшы ногі, сядзіць ля місы, у якой рулі з пастаячкі, хлеба, мух і смецця... Гэта — герой нашае аповесці Хомка. Гэта — яго дзіцячая пара”.

Аўтар не выпадкова напачатку пазбаўляе нас магчымасці давдацца, хто гэта - хлопчык ці дзяўчынка, называючы героя “яно”, каб паказаць цяжар становішча беларускіх сялян, для якіх “доля аднолькава”: аднолькава цяжкая, аднолькава безвыходная. “Гу-гу-гу…Мама!... Безвыходнасць цяжкая і пакора лёсу апошняя, крайняя - чуеццаў тым плачы, у тым восенным дажджы, у той музыцы бяссільнага. Гэта ўжо не плач - гэта песня роспачы. I наўчаюцца той песні ў забытым краі яшчэ пад сэрцам матак. Яна снуецца тут вякамі”. У гэтых радках відавочнае імкненне аўтара да абагульнення. Жыццё беларусаў – “гэта песня роспачы”, якую маткі з калысак спяваюць сваім дзецям. Але ж “і тут бываюць гульні і смех, іграшчы і вечарынкі <...> свае сярод сваіх весела гоцаюць “трасуху” і “лявоніху”; як праўдзівыя камары, таўкуць “мак”, мітусяцца ў “мяцеліцы””. Аднак нават у гэтай дынаміцы адчуваецца пасіўнасць, усё злаецца нейкім інертным, быццам не людзі, а механічныя лялькі жывуць на зямлі.

Пасля стварэння панарамнай характарыстыкі побыту сялян М. Гарэцкі зноў вяртаецца да Хомкі, каб паказаць яго ў развіцці, у пазнанні горкай прамудрасці жыцця. Лагічна думаць, што існаванне галоўнага героя не адрозніваецца ад існавання яго аднавяскоўцаў, але Хомка ўсё ж паводзіць сябе нетыпова. У школе ён не згаджаецца ламаць язык на “панскі манер”, хоць працэс навучання новай для сялян мове вельмі балюча адгукаецца ў душы хлопчыка. З дапамогай біркі, на якой былі выразаны найбольш частыя ў беларускай мове словы, дзяцей прымушалі вучыць новыя, “панскія”. Бірка ўручалася таму, хто называў адно з гэтых беларускіх слоў, і перадавалася наступнаму, хто памыліцца. Хомка быў не самым лепшым вучнем і зламаў ненавісную бірку. Няўжо хлопчык - настолькі моцная натура, што можа супрацьстаяць большасці? А можа, нарадзіўся новы герой, які абудзіць народ ад сну, спыніць гэтую “адвечную песню” жыцця? Аднак усё значна прасцей: гэта было спантаннае дзеянне, якога не чакаў і сам герой. Прырода такога дзеяння закладзена ў чалавеку ад нараджэння - рэакцыя ў адказ на боль, крыўду, прыніжэнне. І ўсё ж, падросшы, Хомка не страціў жадання заставацца самім сабой. У родзе героя амаль усе мужчыны былі “слаўнымі выпівакамі”, а ён не можа піць, душыцца ад гарэлачнага паху. Тое, што іншыя называюць “школай жыцця”, для Хомкі навука, як не трэба жыць. Тут відавочна свядомае жаданне нешта змяніць, выйсці з ненавіснага асяроддзя. Але ж Хомка не настолькі ўпэўненая ў сабе асоба, каб цалкам адмежавацца ад думак, закладзеных у генах. З цягам часу супраціўленне становіцца меншым. Згадаем, як Хомку абвінавацілі ў крадзяжы падпінка. Хлопчык дакладна ведае, што не браў яго, аднак большасць упэўнена ў адваротным, і пад уплывам асяроддзя яго таксама адольваюць сумненні. Значыць, чым менш чалавек упэўнены ў сабе, тым больш ён падуладны чужым думкам, нават і памылковым. У такіх выпадках страчваецца не толькі пачуццё асабістай значнасці, але і сэнс жыцця. У раздзеле “Кірмашовыя прыемнасці” Хомку ўжо хвалююць не толькі словы, але і позіркі, скіраваныя ў яго бок. У хлопчыка абвастраецца пачуццё непаўнавартасці, прапалае жаланне жыць: “Чаго цяпер жыць... Адно... памерці! Але і думка пра смерць праходзіла безуважна... Усё на свеце нічога не варта... А бадай жа праклята было!”.

У чым жа прычына страты жыццёвай актыўнасці і адсутнасці супраціўлення? Чаму ў юнацтве герой здолеў выявіць сябе, а ў перыяд сталення гэтага не здарылася? Адказ бачыцца ў асаблівасцях характару беларусаў, які фармаваўся пад уплывам неспрыяльнага сацыяльнага асяроддзя, сямейнага выхавання. Як адзначае Э. Дубянецкі, у беларусаў склаліся пераважна дыстомны і канформны тыпы характару, якія вызначаюцца недастатковай ініцыятыўнасцю, пасіўнасцю і схільнасцю да дэпрэсій, празмернай залежнасцю ад волі думак “вышэйстаячых”, комплексам непаўнацэннасці. Менавіта адсюль вынікае схільнасць персанажа аповесці да бесканфліктнага вырашэння праблем, да кампрамісу, датаго, каб заўсёды жыць у згодзе. Такія асаблівасці характару дазваляюць абставінам цалкам паглынуць героя, змяніць яго светапогляд, а потым і існаванне. Не выпадкова, што ён трапляе на вайну. Адправілі на два гады раней, па памылцы. Дзе ж справядлівасць? I ці датычыцца гэта паняцце простага народа, беларусаў, - чытаецца паміж радкоў твора. Шчасце Хомка бачыў толькі ў снах, у няшчасці ж ён жыў і памёр, так нічога і не зразумеўшы. “За што? - са слязьмі і так ціха, што не чуваць і сабе самому, пытаецца Хомка, - за што?! - шэпча ён усё цішэй. I глыбокая распачлівая крыўда кроіць яму сэрца!”.

А што ж народ? Народ маўчыць. Ніякага супраціўлення, ніякай барацьбы. Згадаем думку В. Вятлоўскай пра тое, што “не толькі слова, але і само маўчанне народа дастаткова красамоўнае, бо ў любым выпадку - крычыць ён ці маўчыць - народ з’яўляецца галоўнай дзейнай асобай гісторыі”. Толькі яго дзеянне можа быць ці актыўна-стваральным, як у перыяды нацыянальнага ўздыму, ці запаво

лена-пасіўным, калі страчваюцца жыццёвыя перспектывы і ўзнікае толькі балюча-роспачнае, як у Хомкі, пытанне: “За што?”.

Праз праўду жыцця вёскі Асмолава Максім Гарэцкі паказаў балючую праўду жыцця Беларусі: народ прызвычаіўся, жыве, покуль жывецца. Ён застыў у “ціхай плыні” існавання, а ў тых, хто жадаў парушыць яе, яшчэ не хапала сіл для барацьбы, але ў душы ўжо наспявала, няхай сабе кволае, але непрыманне, пакуль што “Хомкава”.

Пісьменнік хацеў паказаць чытачу, што кожны чалавек з’яўляецца творцам не толькі ўласнага жыцця, але і гісторыі. Працэс яе “тварэння” яшчэ не завершаны і адкрыты на кожным моманце нашага існавання. Тое самае і з нацыянальным характарам: ён удасканальваецца разам з няспынным рухам гісторыі і можа змяняцца ў залежнасці ад сілы і кірунку народных патрабаванняў.

Пакуль што “ў чорнай імгле блішчаць, іскрацца вострыя іголкі, тупеюць, знікаюць і зліваюццаў нішто ”. Герой памірае, і яго смерць з’яўляецца дакорам маўкліваму люду, які ціха плыве па сваім жыцці...

ВЕЛІЧЫНЯ ПЕРШАГА РАДУ

(Максім ГАРЭЦКІ)

Беларуская літаратура мае багата выдатных імён, якімі мы можам і павінны ганарыцца. Адно з самых буйных і самых яркіх сярод іх — Максім Гарэцкі.

Сёння спаўняецца сто гадоў з дня нараджэння пісьменніка. У такія высокія гістарычныя даты мы, натуральна, акідваем унутраным зрокам пройдзены юбілярам шлях, спрабуем разгледзець яго грамадзянскае аблічча, вызначыць яго месца ў нацыянальнай (а мо і сусветнай) культуры, яго ўрокі і запаветы для нашчадкаў, для новых пакаленняў. Вызначыць усё тое, за што мы выказваем удзячнасць і свята ўшаноўваем памяць.

У дачыненні да такой постаці, як Максім Гарэцкі, гэта зрабіць вельмі няпроста. Бо перад намі велічыня першага раду ў іерархіі дзеячаў культуры і навукі Краіны. Скажу больш: гэта велічыня еўрапейскага маштабу, гэта асоба незвычайна магутнай творчай моцы.

Максім Іванавіч Гарэцкі належыць да тых самаахвярна шчырых беларусаў, якія ў думах-клопатах пра Бацькаўшчыну бралі на сябе вельмі-вельмі шмат. Бо так было ім наканавана лёсам, такога ад іх вымагаў час. Бо паўставала да жыцця і нацыянальнага адраджэння Беларусь, якой надта ж былі патрэбны такія волаты духу, такія шматгранныя таленты.

Так, Максім Гарэцкі як творца — постаць рэнесансава шматгранная. Перш за ўсё гэта — вялікі пісьменнік, празаік і драматург, дасканалы майстар мастацкага слова, аўтар глыбокарэалістычных раманаў, аповесцяў, апавяданняў, нарысаў, абразкоў, а таксама — некалькіх п’ес, моцных сваёй драматургіяй, псіхалагічнай завостранасцю, гуманістычнай накіраванасцю. Максім Гарэцкі — непераўзыдзены майстар прозы мастацка-дакументальнай, адметнасць якой — стаўка на, так бы мовіць, дакументальна-дзённікавую непасрэднасць і дакладнасць. Яна ёсць узорам асэнсавання часу, падзей грамадскага жыцця, людскіх лёсаў і сябе самога ў часе. Асэнсавання — на самым высокім узроўні мастакоўскага інтэлекту і мыслярства. Гарэцкі валодаў дарам летапісца — старажытнейшай пісьменніцкай прафесіі — як, бадай, ніхто іншы з беларускіх літаратараў. Чытаць яго «летапісы», накшталт «Камароўскай хронікі», запісак «На імперыялістычнай вайне» ці толькі што апублікаваных у «Полымі» «Скарбаў жыцця» — незвычайна цікава. Геніяльнае чуццё часу, эпохі, варункаў грамадскага жыцця, у якія пастаўлены чалавек (хочацца сказаць: беларус!),— забірае душэўную ўвагу чытача даастатку.

Максім Гарэцкі — бліскучы публіцыст, што і не дзіўна для мастака-летапісца. Яго артыкулы «Наш тэатр», «Развагі і думкі», «Будем жить!», «Новая буржуазия» сёння, на добры лад, павінны быць настольнай кнігай для чытачоў з чуйным беларускім сэрцам. З якім разуменнем і з якім болем піша ён пра тое, што і сёння мы хочам зразумець, што і сёння нам баліць!

Нарэшце, Максім Гарэцкі — выдатны навуковец. Перадусім — літаратуразнаўца, гісторык і тэарэтык літаратуры, крытык, гісторык беларускага тэатра. Фалькларыст і мовазнаўца, лексікограф, аўтар слоўнікаў беларускай мовы. Ён жа — арганізатар нацыянальнай асветы і навуковага жыцця ў краіне. А яшчэ — настаўнік-педагог, выкладчык Віленскай беларускай гімназіі і дацэнт Горацкай сельгасакадэміі. Многія навучэнцы і студэнты яго сталі вядомымі і нават знакамітымі ў Беларусі людзьмі.

Сёння мы думаем пра яго як пра Беларускага Інтэлігента з вялікай літары. Яго інтэлігентнасць была не толькі ў шырокай адукаванасці, і не толькі ў вернасці нацыянальным традыцыям, нацыянальнай духоўнай спадчыне, але і ў вялікай унутранай культуры, у прыроднай сціпласці, у зайздроснай працавітасці. І ў грамадзянскай прынцыповасці, у чалавечай годнасці і мужнасці,— якасцях, рэдкіх у яго часы і яшчэ больш рэдкіх сёння. А без Інтэлігентнасці руху наперад няма і не будзе. На жаль, аксіёма.

Паўторым: Максім Гарэцкі — выдатны сын Беларусі, слава і гонар нацыі, краіны, дзяржавы. Невыпадкова ягонае імя ўключана ў сяголетні Каляндар ЮНЕСКО — каляндар юбілеяў вялікіх людзей у гісторыі чалавецтва.                                                                                             

1993

ЁН ВЕДАЎ СВОЙ НАРОД, ЯК МАЛА ХТО ІНШЫ

Слова на 5-х Гарэцкіх чытаннях

Шаноўная і дарагая Галіна Максімаўна, шаноўны і дарагі Радзім Гаўрылавіч, шаноўныя калегі і сябры!

Я не меў, на жаль, магчымасці падрыхтаваць навуковы даклад ці хоць бы паведамленне, таму некаторыя свае паасобныя разрозненыя думкі паспрабую выказаць у гэтым прывітальным да вас слове.

Хацеў бы пачаць з таго, што да Гарэцкага мы не выпадкова вяртаемся ўсё часцей і тым самым усё больш вяртаем яго ў наша жыццё. Відаць, усе мы даўно адчулі і зразумелі, што шлях Гарэцкага ў літаратуры, дакладней, яго творчыя прынцыпы і падыходы найбольш перспектыўныя і маюць вялікую будучыню. Вядома, мы яшчэ пра гэта на поўны голас не сказані, бо калі б сказалі і калі б перавялі сказанае ў практычную плоскасць,— маю на ўвазе вывучэнне Гарэцкага ў школе і ВНУ,— то гэта было б бачна. Сёння, пры ўсіх значных дасягненнях у вывучэнні Гарэцкага, у прапагандзе яго творчасці і яго асобы, мы яшчэ не можам сказаць, што ўжо зроблена вельмі шмат. Гадоў дваццаць таму Алесь Адамовіч, найбольш праніклівы, разумны даследчык творчасці Гарэцкага, сваю выдатную працу «Браму скарбаў сваіх адчыняю» кончыў так: пасля гэтай нашай працы — меў на ўвазе сваё грунтоўнае даследаванне — мы можам сказаць: «Гэта толькі пачатак». Думаю, што і пасля сённяшніх, ужо 5-х, чытан- няў Гарэцкага, мы таксама мусім будзем сказаць: «Гэта толькі пачатак».

Мусім, зыходзячы менавіта з таго, што вельмі ж вялікая перспектыва ў тых творчых прынцыпах, якія вызнаваў і якімі кіраваўся ён. Гарэцкі задумваўся над асновамі самога чалавечага існавання, грамадскага жыцця-быцця чалавека, над чалавекам як аб’ектам і суб’ектам гісторыі. Бадай, што ніхто з яго сучаснікаў, ды і наступнікаў, так глыбока не пранік у нацыянальны характар беларуса, у менталітэт, як зараз модна гаварыць, беларускага народа, як ён, Гарэцкі. Вядома, гэтым я зусім не хачу прынізіць дасягненні іншых нашых вялікіх і выдатных пісьменнікаў. Тым не менш, мне здаецца, што ўсё-такі на першым месцы тут трэба паставіць Максіма Гарэцкага, як пісьменніка агульналюдскога, агульначалавечага, які ўводзіў беларуса ў гэты вялікі чалавечы свет і ўводзіў вельмі пераканаўча.

Гарэцкі як мастак, як грамадзянін, як навуковец быў надзелены вялікай мужнасцю, і гэта дапамагала яму. Гарэцкі быў, бясспрэчна, адным з самых вялікіх інтэлігентаў у нашай літаратуры, быў і застаецца, і ў гэтым плане я паставіў бы побач з ім хіба што Максіма Багдановіча. У нас выдатных інтэлігентаў у літаратуры багата, але такой інтэлігентнасці, такога багатага духоўнага свету, такой выхаванасці, такой глыбіні разумення свайго пісьменніцкага, грамадзянскага абавязку і разумення абавязку ўсёй літаратуры,— бадай што зусім мала ў каго з нашых творцаў знойдзеш.

 Наконт інтэлігентнасці і разам з тым — наконт мужнасці і прынцыповасці Максім Гарэцкага хачу прыгадаць адзін вельмі красамоўны ў гэтым плане эпізод, пра які мне калісьці расказаў Юрый Паўлавіч Гаўрук. Эпізод адбыўся ў Горках, у сельгасакадэміі. Аднойчы туды запрасілі групу сталічных пісьменнікаў. Гарэцкі быў кіраўніком аргкамітэта, ініцыятарам гэтых запросін. Прыехала вялікая група літаратараў. Афіцыйна — на чале з Нішкам Гартным. І быў у складзе гэтай пісьменніцкай брыгады Янка Купала. Студэнты, выкладчыкі вельмі чакалі гэтай сустрэчы, рыхтаваліся да яе. І ўсё-такі яна не адбылася, сарвалася. Юры Паўлавіч, як і Максім Іванавіч, працаваў тады ў акадэміі дацэнтам, і быў непасрэдна сведкам таго, што сталася. Дык вось — тая сустрэча сарвалася з-за капрызнасці Цішкі Гартнага. Ён тады яшчэ моцна пачуваўся не толькі як літаратар, а, відаць, і як відны дзяржаўны і грамадскі дзеяч. Яму не хапіла ў той сітуацыі сціпласці, і яго фанабэрыя стала прычынай, што сустрэча не адбылася. На Гартнага мог паўплываць толькі Янка Купала, і Максім Іванавіч прасіў Купалу пераўладзіць гэтую сітуацыю, каб сустрэча адбылася. «Не ведаю, з якіх меркаванняў,— сказаў Юрый Паўлавіч,— Купала не стаў дыктаваць сваю волю Гартнаму». З тым і паехалі, і вярнуліся ў Мінск пісьменнікі. Назаўтра Гарэцкі, у знак абурэння і пратэсту, адаслаў Купалу падпісаныя яму кнігі,— купалаўскім кнігі. Вось так — нават Купалу ён не дараваў тое, што, на яго думку, нельга было дараваць,— абразу студэнтаў і выкладчыкаў Акадэміі. Можна ўявіць, як яму лёгка было гэта зрабіць — вярнуць Купалу кнігі з аўтографамі. Але іначай ён бы не быў Гарэцкім.

У маладым зусім узросце, у 1914 годзе, Гарэцкі напісаў: «Беларуская літаратура будзе мець сусветнае значэнне». І патлумачыў чаму. Таму, што ёй суджана сказаць многае новае ў вобласці духу. Што новае? Я думаю, тое, што Гарэцкі адкрыў для сябе, а адкрыў ён душу беларускага народа, яго характар, яго ментальнасць, адкрыў беларуса ў такой меры, што зразумеў: якая вялікая можа вырасці літаратура, калі яна будзе па-мастацку даследаваць жыццё і лёс гэтага народа, жыццё і лёс беларуса.

Хачу вярнуцца да таго, з чаго пачаў: чаму нам так важна вывучаць і прапагандаваць і творчасць Гарэцкага і яго асобу. Ну вось звернем увагу на адзін пасаж у яго ранняй публіцыстыцы. Разважаючы пра новых сусветных і еўрапейскіх багоў, Гарэцкі кажа: «Гэта багі цела». Яны задавальняюцца не духоўнымі скарбамі, набыткамі, а прыдатнымі да цела. І падкрэслівае: «Гэтыя багі не надта падабаюцца беларусу». Я шмат разоў задумваўся над гэтым яго сцверджаннем. І вось цяпер, калі так шмат ідзе спрэчак, якім шляхам нам ісці, куды далучацца —-да захаду ці да ўсходу, з Расіяй ці з Заходняй Еўропай. Я не думаю, што тут можа быць адназначны адказ і лёгкае вырашэнне гэтага пытання. Гарэцкі ставіў для сябе пытанне і вось гэтым самым сведчаннем — багі цела не надта падабаюцца беларусам. Гарэцкі, карыстаючыся яго любімым словам, відаць, добра адчуваў тое нешта таемнае ў беларуса, у беларускім народзе, да чаго трэба падыходзіць вельмі асцярожна, і таму не спяшацца дыктаваць, якім шляхам яму, беларускаму народу, ісці, і хто павінен, і хто можа быць для беларуса богам, і якім багам мы павінны пакланяцца.

Калісьці, яшчэ ў канцы 50-х гадоў, я прачытаў у «Каляднай пісанцы» за 1913 год артыкул 20-гадовага Гарэцкага пра наш тэатр. І я быў ашаломлены. Я чытаў, перачытваў, і тады ўпершыню задумаўся над тым, хто ж такі Максім Гарэцкі і што ён значыць для ўсіх нас, для нашай літаратуры і культуры? Вылучу толькі адзін момант з гэнага яго выступлення ў друку: «Тэатр павінен стаць храмам нашага Адраджэння». Падкрэсліваю: на дварэ 1913 год! Перакінемся ў нашы дні. Ужо колькі гадоў мы кожны дзень толькі і гаворым пра наша нацыянальнае Адраджэнне. Ну і кім сёння ёсць наш беларускі тэатр? Давайце пакладзем руку на сэрца і спытаем: ці стаў ён храмам нашага нацыянальнага Адраджэння? Я не сказаў бы! Здараюцца ў тэатры рэчы, якія робяць мастацтву гонар, якія падтрымліваюць аўтарытэт тэатра, але сказаць, што наш беларускі тэатр стаў храмам нашага нацыянальнага Адраджэння, было б вялікім перабольшаннем. Вось і высновы. Вось і задачы, якія стаяць перад намі. Жывучы побач, часта кідаю позірк на рэпертуар Купалаўскага тэатра. Палавіна рэчаў у ім зусім не абавязковая. Але я не памятаю, каб п’есы нашага вялікага пісьменніка Максіма Гарэцкага выйшлі на сцэну нацыянальнага акадэмічнага тэатра. Не кажучы пра тое, што можна інсцэніраваць і выдатныя яго празаічныя творы.

 Нарэшце, пра тое, пра што я ўжо неаднойчы гаварыў,— пра мову Максіма Гарэцкага. Вы знаеце, што гэта ён — у першую чаргу ён — далучыў да нашай літаратурнай мовы агромністы масіў усходне-беларускіх, дакладней — усходнемагілеўскіх гаворак. Гэта надзвычайная яго заслуга. Асабліва важна помніць, што ён пры гэтым кіраваўся клопатам, каб пісьменнікі з іншых рэгіёнаў Беларусі карысталіся і лексікай, і фразеалогіяй і ўсімі фарбамі мовы ўсходніх пакралі Беларусі, і наадварот. Гэта вельмі і вельмі важна. Для ўзбагачэння агульнай скарбніцы мовы. Для мяне асабіста, калі я пачаў чытаць творы Гарэцкага, іх мова была радасным адкрыццём. Я адкрыў для сябе мову — такую ж цудоўную беларускую мову, як, скажам, у Коласа і Купалы, і ў той жа час — трохі не такую, трохі іншую. Помню, што сёе-тое ў ёй нечым мяне асабліва ўсхвалявала. Падам толькі адзін прыклад. У адной з самых маладых яго старонак ён успамінае сябе, маленькага пастушка, які з пугай у руцэ пасе свіней, і гэты маленькі пастушок бяжыць з разхрыстанымі абветранымі худымі грудзёнкамі. Прачытаў я — і знаеце... доўга маўчаў. У нас сказалі б «грудкамі». Ды і ў песні «Перапёлка», помніце — «у перапёлкі грудкі баляць». А тут, бачыце, хлапчанё з худымі абветранымі «грудзёнкамі». І вось такога ў мове Гарэцкага вельмі шмат. Гэта і ёсць мова таго краю.

Прабачце, што я троху сумбурна выказаў свае думкі. Я радуюся, што Гарэцкія чытанні сталі традыцыяй, якая, моцна веру, не перарвецца. А яшчэ хачу выказаць радасць, што вось, за выняткам нямногіх, у зале сядзяць маладыя навукоўцы. Значыць, у Гарэцкіх чытанняў ёсць перспектыва. Значыць, вывучэнне і прапаганда творчасці нашага вялікага, не пабаюся сказаць, геніяльнага пісьменніка будзе плённа прадоўжана.

1996

ПРЫВІТАЛЬНАЕ СЛОВА

на ХІ-х Гарэцкіх чытаннях

Беларусі пашанцавала: іменна ў той гістарычны час, калі надта было трэба, у нашым інтэлектуальным, духоўным жыцці з’явіліся такія постаці, як Купала, Колас, Багдановіч, Гарэцкі. Калісьці, яшчэ да 70-годдзя Багдановіча, я намагаўся ў сваіх артыкулах далучыць яго да двух волатаў, якімі ў нас звычайна лічыліся толькі Купала і Колас. Было, сцвярджаў я, тры волаты, а не два! А трохі пазней я зрабіў для сябе адкрыццё, што і не тры, а чатыры! І ўжо шмат гадоў, калі мне даводзіцца гаварыць пра самых вялікіх у нашай літаратуры, я абавязкова называю і Максіма Гарэцкага. Абавязкова!

Максім Гарэцкі адрозніваецца ад тых, хто ішоў побач (маю на ўвазе Купалу і Коласа) тым, што спалучаў у сабе выдатнага мастака і выдатнага навукоўца. Мы не можам гэтага сказаць ні пра Купалу, ні пра Коласа. Пра Багдановіча мы можам і абавязаны сказаць: ёсць вялікі мастак, і ў той жа час — навуковец. Не ўсім, хто хоча гэтыя дзве іпастасі спалучыць, шанцуе. Бывае, што навука забівае мастака, калі хто надта захопіцца ёю. Навука забівае мастака, і яго мова робіцца менш мастацкай. Гэта няшчасце не здарылася з Гарэцкім. І не магло здарыцца. Гэта не здарылася і з Максімам Багдановічам, бо таксама не магло здарыцца. Думаючы пра гэта, я заўсёды трымаю ў памяці адну, мне здаецца, апраўданую паралель, ці адзін аналаг. Гэта — Іван Франко ва ўкраінскай літаратуры.

Пасля вайны, недзе ў 60-я гады ці нават пазней, у Украіне выйшаў збор твораў Франко ў 50 тамах. Больш 30 тамоў — навука: гісторыя, мовазнаўства, літаратуразнаўства, фалькларыстыка і інш. Вось постаць! Украінская філалагічная навука, гістарычная навука даследуе, вывучае з удзячнасцю тое, што зрабіў Іван Франко. Думаю, гэта — справядлівая паралель. У нас такі Максім Гарэцкі — літаратуразнаўца, гісторык літаратуры, крытык, фалькларыст (не будзем забываць кнігу матчыных песень), і публіцыст — першакласны. Я, помню, быў проста ашаломлены, калі ўпершыню ў календары за 1913 г. прачытаў артыкул Гарэцкага пра беларускі тэатр. Ёсць усякая публіцыстыка. Есць такая, якая трымаецца перш за ўсё на надзённасці тэмы і на эмоцыях. У Гарэцкага іншая публіцыстыка. Таму, што ён мысляр-навуковец. У яго публіцыстыцы заўсёды ёсць навуковая аснова, навуковы грунт. Погляд навукоўца — гэта надзвычай важна, іначай публіцыстыка трошку слізгае па паверхні. Эмоцыямі можна запаліць, але гэтага недастаткова.

Я сказаў, што нам вельмі пашанцавала, што магутны род Гарэцкіх быў і, дзякуй Богу, працягваецца. Але і не пашанцавала, і пра гэта немагчыма, нельга не думаць, асабліва ў дзень нараджэння класіка! Як мала было адпушчана Максіму Гарэцкаму! Але што значыць «адпушчана»? Не тое слова. Як злачынна завінуліся антыбеларускія, антынацыянальныя сілы, ворагі беларушчыны адабраць у нас, у Беларусі, ад нашай культуры і літаратуры такога мастака і навукоўца. Думалі, назаўсёды, але пралічыліся. Маё пакаленне па сапраўднаму адкрывала Гарэцкага дужа позна — гадоў 30 назад. Ну, а сёння маладыя людзі адкрываюць своечасова. І гэта выдатна! Трэба ўсімі спосабамі дапамагаць і маладым людзям і ўсёй нашай грамадскасці зразумець, якія постаці ёсць у нашай культуры — постаці еўрапейскай вышыні, і што, трымаючыся за іх, гуртуючыся вакол іх, мы не загінем.                                                                                                   

2003

ГАРЭЦКІЯ ЧЫТАННІ

Iмя нашага земляка, пісьменніка і вучонага Максімга Гарэцкага, ураджэнца вёскі Малая Багацькаўка Мсціслаўскага раёна, на жаль, пакуль яшчэ вядома не ўсім. I гэта невыпадкова. У 1930 годзе Гарэцкі стаў ахвярай ГУЛАГа, быў сасланы ў Вятку, а ў 1939 яго пазбавілі жыцця. Доўгі час творы пісьменніка не друкаваліся, імя яго не згадвалася...

Але памятае аб ім нацыянальная культура, наша горацкая зямля. У Горках ён атрымаў адукацыю. Адсюль пачынае дасылаць Гарэцкі першыя допісы ў газету «Наша ніва». Тут прыходзілі да яго творчыя задумы, былі напісаны многія радкі. Газета, якая дала яму, як кажуць, пуцёўку ў літаратурнае жыццё, 9 жніўня 1913 года змясціла на старонках зварот да свайго горацкага карэспандэнта: «Максіму Беларусу» (над такім псеўданімам пісаў Гарэцкі). Дужа дзякуем за Вашы творы, каторыя Вы нам прыслалі ў апошнія часы. Мы верым, кажучы словам нашых прадзедаў, што праз Вас «памножана будзе слава слаўнай айчыны нашай, калі толькі агонь, каторы гарыць у Вас, будзе далей разгарацца».

Прароцтва, нягледзячы на цяжкія жыццёвыя абставіны пісьменніка, поўнасцю пацвердзілася. «Віленскія камунары», «На імперыялістычнай вайне», анавяданні і аповесці, п’есы і драматычныя абразкі — выйшлі з-пад яго пяра. Ужо выдадзена 5 тамоў выбраных твораў Гарэцкага.

Пісьменнік ніколі не забываў Горкі. Ён вяртаецца сюды ў 1926 годзе, працуе загадчыкам кафедры беларускай мовы і літаратуры.

Ушаноўваючы памяць Максіма Гарэцкага, Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія, аддзел культуры і гісторыка-этнаграфічны музей арганізавалі 17 —18 сакавіка навуковыя чытанні, прысвечаныя вывучэнню жыцця і творчасці пісьменніка. У чытаннях прымалі ўдзел родныя пісьменніка, вучоныя Акадэміі навук Беларусі, члены Саюза журналістаў, выкладчыкі Беларускага дзяржаўнага, Гомельскага і Гродненскага універсітэтаў, Магілёўскага, Віцебскага і Мозырскага педінстытутаў, Беларускай сельскагасгтадарчай акадэміі, супрацоўнікі гісторыка- этнаграфічнага музея.

Матэрыялы дакладаў і паведамленняў былі выдадзены асобнай кніжкай. У карціннай галерэі прайшла фотавыстава, прысвечаная Гарэцкаму, а ў бібліятэцы БСГА — выстаўка яго твораў і кніг аб ім.

На пасяджэнні ў Палацы культуры акадэміі з асаблівай цікавасцю слухалі пляменніка М. Гарэцкага, акадэміка АН Беларусі Р. Г. Гарэцкага, які па даручэйню дачкі пісьменніка Галіны Максімаўны выступіў з паведамленнем «М. Гарэцкі і народная творчасць».

Аб спадчыне Гарэцкагаі перспектывах яе вывучэння расказаў доктар філалатічных навук, член-карэспандзнт АН Беларусі М. В. Мушынскі, які на працягу многіх гадоў займаўся выданнем твораў пісьменніка.

Удзельнікі чытанняў наведалі радзіму Гарэцкага — вёску Малая Багадькаўка.

Было прынята рашэнне аб стварэнні рэспубліканскага навукова-асветніцкага таварыства імя М. I. Гарэцкага, члены якога будуць вывучаць і прапагандаваць творчасць пісьменніка, займацца выданнем яго твораў. Навукоўцы вырашылі звярнуцца ў Мсціслаўскі райвыканком з просьбай завяршыць будаўніцтва дарогі ад шасэ Горкі—Мсціслаў да вёскі Малая Багацькаўка, а да Горацкага гарадскога Савета — аб вызваленні кватэры, дзе зкыў пісьменнік у 1926—1928 гг. Каб да яго стагоддзя з дня нараджэння, якое будзе шырока адзначацца ў рэспубліцы ў 1993 годзе, абсталяваць мемарыяльную кватэру-музей.

Усіх, хто падтрымлівае ідэю стварэння таварыства імя М. I. Гарэцкага, жадае ўнесці свой уклад у вывучэнне яго творчасці, просім паведамляць у Горацкі гісторыка-этнаграфічны музей па адрасу: 213410, г. Горкі, зав. Якубоўскага, 2. Тэл. 2-34.87.