Горацкія сябры Якуба Коласа

У суботу 3 лістапада споўнілася 130 гадоў з дня нараджэння класіка беларускай літаратуры Якуба Коласа. З кім у Горках сябраваў знакаміты паэт? Пра гэта – новы матэрыял горацкага гісторыка Уладзіміра Ліўшыца.

«Дарагому другу Максіму…»

Класік беларускай літаратуры Максім Іванавіч Гарэцкі, выхаванец каморніцкага вучылішча, а потым выкладчык БСГА, ведаў Якуба Коласа як аўтара надрукаваных вершаў у газеце «Наша ніва».

У ліпені 1913 г. Максім Гарэцкі скончыў вучылішча і працаваў каморнікам у Вільні. Вядома, што ён часта заходзіў у рэдакцыю «Нашай нівы», дзе і мог сустрэць Якуба Коласа. На жаль, аб гэтым няма дакладных сведчанняў.

Калі пачалася Першая Сусветная вайна абодвух прызываюць на вайсковую службу. Вядома, што 18 верасня 1914 г. у газеце «Наша ніва» ў артыкуле «Нашы пісьменнікі і грамадскія працаўнікі на вайне» былі змешчаны фатаграфіі Коласа і Гарэцкага. У артыкуле пісалася: «Пайшоў на вайну шчыры народны паэт Якуб Колас..., малады здольны пісьменнік Максім Гарэцкі…».

У час вайны, а потым Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый Я.Колас і М.Гарэцкі не сустракаліся, бо Гарэцкі да кастрычніка 1923 г. жыў па-за межамі Беларусі. Але ён пільна сачыў за творчасцю Якуба Коласа і ў сваёй кнізе «Гісторыя беларускай літаратуры», якая выйшла ў 1920 г. прысвяціў яму цэлы раздзел.

У кастрычніку 1923 г. Гарэцкі разам з сям'ёй вяртаецца ў Беларусь, жыве і працуе ў Мінску. Яго дачка Галіна Максімаўна ўспамінала. што «ў лістападзе 1923 г. у першы раз прыйшоў да нас Якуб Колас пазнаёміцца з мамай...»

Летам 1925 г. Коласа і Гарэцкага пасылалі ў Мсціслаўскі педагагічны тэхнікум, дзе яны чыталі лекцыі па беларускай мове і літаратуры на курсах павышэння кваліфікацыі настаўнікаў. А калі ў верасні гэтага года выйшла кніга Якуба Коласа «Сымон- музыка», аўтар падарыў яе Максіму Гарэцкаму з надпісам: «Дарагому другу Максіму Гарэцкаму ад аўтара. Менск. 12.XІ.1925 г.».

Як вядома, з лютага г. Гарэцкі працуе ў Горках загадчкам кафедры берусазнаўства сельскай гаспадарчай акадзміі. У гэты час ён некалькі разоў прыязджаў у Мінск. У верасні 1926 г. заходзіў да Коласа, аднак не застаў, бо той знаходзіўся ў Есентуках на адпачынку.

Жонка Якуба Коласа, Марыя Дзмітрыеўна, у лісце да мужа пісала: «3 тыдзень таму назад заходзіў Максім Гарэцкі і пакінуў табе на памяць «На імперыялістычнай вайне», толькі што выйшаўшую з друку».

17 красавіка 1927 г. Колас напісаў ліст жонцы Максіма Гарэцкага – Леаніле Усцінаўне, дзе паведаміў аб прыездзе ў Горкі. У лісце паэт перадаў «прывітанне дзядзьку Максіму». Так пачціва называлі сябры адзін аднаго.

Дачка Гарэцкага Галіна Максімаўна ўспамінала: «Калі мы пераехалі ў Горкі, бацька часта бываў у Мінску і ў адну з сустрэч з Коласам запрасіў яго да сябе ў госці. У клубе сельскагаспадарчай акадэміі яму была наладжана цёплая сустрэча, а вечарам ён гасцяваў у выкладчыка М.Ганчарыка».

Максім Гарэцкі ў гэты час працягваў вывучаць творчасць Коласа і ў кастрычніку 1927 г. надрукаваў у газеце «Звязда» артыкул «Якуб Колас пасля Кастрычніка».

У лістападзе 1927 г. грамадскасць Беларускай акадэміі сельскай і лясной гаспадаркі (так называлася у той час сённяшняя БДСГА) павіншавала Коласа з нагоды яго 45-годдзя.

3 верасня 1928 г. сям'я Гарэцкіх жыве ў Мінску, дзе пісьменнік працуе ў Інбелкульце.

Сустрэчы сяброў сталі больш частымі. Паводле ўспамінаў Г.М.Гарэцкай: «Бацька і Якуб Колас былі ў шчырых адносінах, хадзілі адзін да аднаго ў госці, чыталі свае творы, даравалі кніжкі...»

Вядома, што ў лістападзе 1928 г. Якуб Колас падарыў Гарэцкаму кнігу «Казкі жыцця» з надпісам «Міламу Максіму Гарэцкаму ад Якуба Коласа. 15.ХІ.1928 г.»

Праз год, калі выйшаў з друку другі том збору твораў Я.Коласа, ён падарыў кнігу Гарэцкаму з надпісам: «Максіму Гарэцкаму ад Якуба Коласа. 29.ХІ.1929».

У ліпені 1930 г. М.Гарэцкі быў арыштаваны, як «вораг народа», і сасланы ў Вятку. Працаваў на розных работах, а ў вольны час займаўся літаратурнай працай.

Тым часам жонкі пісьменнікаў не гублялі сувязь, ліставалі адна адной.

Летам 1936 г. М. Гарэцкі паехаў у Мінск, каб даведацца пра лёс пасланага ў выдавецтва рукапісу «Віленскіх камунараў». Зайшоў да Коласа, але той быў на дачы.

Больш сябры не сустракаліся.

Незабыўны прыезд у Горкі

Юрый Паўлавіч Гаўрук, пісьменнік і перакладчык, з 1925 па 1931 гады працаваў дацэнтам, загадчыкам кафедры беларусазнаўства сельскагаспадарчай акадзміі.

Ён пазнаёміўся з Коласам у 1926 г. у Мінску на адной з маладнякоўскіх літаратурных сустрэч. У сваіх успамінах «Ён чалавекам быў» Юры Паўлавіч пісаў, што Колас «…ставіўся да маладых пісьменнікаў добразычліва, цікавіўся іх творчасцю і на такія сустрэчы прыходзіў ахвотна. Ён не павучаў, сваю думку выказваў сціпла, асцярожна; тое, што падабалася, хваліў у меру, а калі не падабалася, цярпліва маўчаў». Вядома, што ў 1926-1935 гг. Ю.Гаўрук быў некалькі разоў у доме Я.Коласа ў Мінску, як ён пісау «…карыстаўся ласкавасцю яго гаспадароў…»

I калі вясной 1930 г. Якуб Колас прыехаў у Горкі, то спыніуся ў Ю.Гаўрука. Аб гэтай сустрэчы той успамінаў: «Незабыўным быў для мяне прыезд Я.Коласа ў Горкі, у сельскагаспадарчую акадэмію вясной 1930 г. Ён прыехаў неафіцыйна, проста так, па запрашэнню мясцовай секцыі навуковых працаўнікоў. Спыніўся ў мяне. Вечарам у клубе секцыі ў яго гонар наладжвалася сустрэча. Было холадна, яшчэ ляжаў снег, і Колас прыехаў у валёнках. Аднак на вечар палічыў нязручным з'яўляцца абутым па-зімоваму, і яму дасталі чаравікі.

Прыйшоўшы з лекцыі, я ўбачыў зборы Коласа. На табурэтцы стаялі чорныя кругланосыя чаравікі, уласнаручна ім адпаліраваныя. Адзежа была вычашчана, адпрасавана: ён не хацеў прыходзіць абыяк. Акуратнасць, пунктуальнасць, вернасць дадзенаму слову – тыповыя рысы характару Коласа...

Шчодры душой, Колас, як кажуць, трымаў сябе ў руках, не раскідваўся марна, з ранніх дзён падпарадкоўваў свае ўчынкі галоўнай мэце – змагацца за праўду за прагрэс, за правы працоуных.

Нельга абмінуць і коласаўскі гумар – здаровы смех вясёлага, шчырага чалавека. Поспех Коласа ў навуковых супрацоўнікаў сельскагаспадарчай акадэміі быў выключны. Яго акружылі, віншавалі Завязалася шчырая гутарка. Праводзілі мы Коласа ўрачыста. Паклалі ў яго малюсенькі чамаданчык тры бутэлькі лепшых ягадных він лабараторнага вырабу прадукцыі кафедры садоўвіцтва. Тады гэта была навінка. Пажадалі яму здароўя і творчых поспехаў».

Абставіны вымушаюць Ю.Гаўрука пераехаць у Магілёў, і з 1931 па 1935 гады Юрый Паўлавіч чытае курс замежнай літаратуры ў педінстытуце. А потым у яго жыцці наступіла пара цяжкіх выпрабаванняў. У 1935 г. Гаўрука арыштавалі, і да 1946 года ён быў вязнем Гулага. Але і там працягваў сваю творчую працу.

У 1946 г. дазволілі пабываць у роднай Беларусі, там Юрый Паўлавіч наведаў Каласа. У 1947 г. Ю.Гаўрук і Я.Колас ліставаліся наконт перакладу на беларускую мову трагедыі Шэкспіра «Атэла».

Скончылася ссылка. Юрый Паўлавіч здолеў перамагчы цяжкасці і пасля вызвалення да рэабілітацыі працаваў загадчыкам літаратурнай часткі беларускага тэатра імя Я.Купалы, займаўся перакладамі вершаў, драматургічных твораў, пісаў вершы, выдаў некалькі кніг.

У 1979 г. Юрыя Паўлавіча Гаўрука не стала.

Параіў пісаць

Леаніла Усцінаўна Гарэцкая, жонка Максіма Гарэцкага, дзіцячая пісьменніца, была добра знаёма з Якубам Коласам.

Пачалося знаёмства з лістапада 1923 г., калі Колас упершыню завітаў да Гарэцкіх. Сяброўства працягвалася і з пераездам Гарэцкіх у Горкі. Аб гэтым сведчаць два лісты. якія змешчаны ў 13-ым томе збору твораў Коласа. У першым лісце. які Колас даслаў 17 красавіка 1927 г., паэт піша, што хоча прыехаць якраз тады, калі распускаюцца бярозавыя лісточкі. Відаць, вельмі падабаліся яму горацкія сады ды гаі.

Як адзначаецца ў кнізе М.Мушынскага «Якуб Колас. Летапіс жыцця і творчасці», такая сустрэча ў канцы красавіка адбылася. Яна праходзіла ў студэнцкім клубе акадэміі. Потым выкладчыкі разам з жонкамі завіталі на кватэру Міхася Ганчарыка. Там Колас звоў чытаў свае вершы, а жанчыны, апранутыя ў беларускія нацыянальныя касцюмы, спявалі.

Ад гэтай сустрэчы засгалася цікавая фотакартка: «Якуб Колас сярод жанчын у беларускіх нацыянальных касцюмах». Злева ад Я.Коласа сядзіць Чарняўская, а справа – Паўліна Мядзёлка, адна з першых выкаваўцаў ролі Паўлінкі ў адвайменнай п'есе Я.Купалы.

Другі ліст да Чарняўскай датуецца 9 лістападам 1927 г. У ім Колас піша «Я не знаходжу адпавеных слоў, каб выказаць Вам, мілыя жанчыны-беларускі, маю радасць і маю падзяку за віншаванне. А таксама не магу звярнуцца да вас як бы гэта трэба было. Назаву хіба Вас гэтак: «Цвет і краса жанчын беларускай зямлі».

Гэтак пісьменнік выказаў падзяку за віншаванне да дня нараджэння. Паведамляў таксама і аб тым, што чакае выхаду з друку кнігі «У глыбі Палесся». «Тады кожнай з Вас прышлю па кнізе», – піша Колас.

У 1928-1930 гадах сям'я Гарэцкіх жыве ў Мінску і тады Л.Чарняўская часта сустракалася з Я.Коласам.

Яе дачка, Галіна Максімаўна, успамінала, што маці пакінула чарнавыя запісы пра знаёмства і сустрэчы з Я.Коласам, у якіх пісала: «У 1928 годзе выйшла мая першая дзіцячая кніга «Верка». Канстанцін Міхайлавіч параіў мне пісаць уласныя апавяданні для дзяцей, а не толькі перакладаць з чужой мовы і добрыя яго словы былі пэўным штуршком для мяне, як пісьменніцы».

У 1928-1930 гады выйшлі асобныя кнігі Леанілы Усцінаўны: «Кот-знайдзён», «Андрэйка», «Апавяданні», «Валуй» і іншыя. На жаль, яе пісьменніцкая дзейнасць у тыя гады прыпынілася, бо стала яна жонкай «ворага народа».

Аднак сувязь паміж ёй і сям'ёй Якуба Коласа не прыпынілася. Так, 24 лістапада 1932 г. жонка. пісьменніка Марыя Дзмітрыеўна (відавочна, Я.Коласу пісаць жонцы «ворага народа» было нельга) пісала: «Дарагая Леаніла Усцінаўна! Вельмі прыемна было атрымаць ад Вас ліст якраз 4-га лістапада ўсё роўна, як бы мы ў гэты дзень былі разам з вамі... Дзякуй за памяць і шчырыя пажаданні... пажадаю Вам з найменшымі цяжкасцямі перажыць вяцкую зіму. Прывітанне і шчырае дзякуй ад Коласа, ад брата і дзяцей...»

У ліпені 1944 г., калі войскі Чырвонай Арміі вызвалілі Беларусь, Леаніла Усцінаўна звярнулася да Я.Коласа, каб дапамог перавезці з Вяткі яе і дачку Галіну на педагагічную працу ў горад Мсціслаў. Колас паслаў ліст народнаму камісару асветы БССР, каб той хадайнічаў аб гэтым.

Праўда, працаваць у Беларусі не давялося. Леаніла Чарняўская памерла 26 верасня 1976 у Ленінградзе, пакінуўшы невялікія ўспаміны пра сустрэчы з народным паэтам.

Уладзімір Ліўшыц,
сябар Беларускага саюза пісьменнікаў

Зінаіда ДРАЗДОВА

СТЫЛЬ «КАМАРОЎСКАЯ ХРОНІКА» МАКСІМА ГАРЭЦКАГА

Апублікаваны толькі ў 1984 годзе няскончаны галоўны твор Максіма Гарэцкага аповесць «Камароўская хроніка» ў значнай ступені асэнсаваны даследчыкамі. Яго аналізавалі ў сваіх працах Алесь Адамовіч, Іван Чыгрын Валерый Атрашкевіч, Міхась Мушынскі. Гэтай «хранікальнай эпапеі», як назваў «Камароўскую хроніку» Міхась Іосіфавіч, хоць нячаста, але прысвячаюць артыкулы і сёння. Аднак, думаецца, што грунтоўны, аналітычны разгляд гэтага ўнікальнага твора чакае нас наперадзе.

Абраны намі ракурс даследавання — «мова, стыль, псіхалагізм» — вядома ж, надта шырокі для невялікага артыкула. Гэта асобная аб'ёмная тэма для далейшага ўсебаковага вывучэння «Камароўскай хронікі», тэма, якая можа істотна пашырыць уяўленні пра яе адметнасць. Але пачынаць аналіз «Хронікі» ў такім кірунку трэба, хай пакуль што і з асобных назіранняў над мовай і стылем, хараством псіхалагізму.

Тым больш, што да гэтага заклікаў нас і Алесь Адамовіч; «А колькі скарбаў у гэтай спадчыне, пакінутай М.Гарэцкім, яшчэ не разгледзелі мы, не вывучылі, не ацанілі па-сапраўднаму. Узяць хоць бы мову, стылёвыя багацці яго твораў!.. Без М. Гарэцкага багацейшая ўсходнебеларуская моўная стыхія так і не атрымала тых "правоў" у літаратурнай беларускай мове, на якія яна магла прэтэндаваць побач са слуцкай, мінскай і іншымі заходнімі і цэнтральнымі беларускімі гаворкамі».

Сапраўды, у штодзённай гаворцы герояў «Камароўскай хронікі» шмат русізмаў, дыялектных слоў. Гарэцкі адцяняе, робіць выпуклай спецыфіку гаворкі, так характэрнай для жыхароў Магілёўшчыны, перадае яе каларыт, пра што мы яшчэ будзем гаварыць далей. «Камароўская хроніка» Максіма Гарэцкага — гэта не мемуары, хоць у ёй і адбілася, паводле слоў Алеся Адамовіча, «усё, што адбывалася з сям'ёй, "родам" Гарэцкіх», адлюстраваны многія эпізоды з уласнага жыцця пісьменніка і жыцця яго блізкіх.

Пісалася пра вялікую любоў Максіма Іванавіча да «Баркулабаўскага летапсу», які захапляў яго красою эпічнага стылю, вобразнасцю апавядання, сакавітасцю малюнкаў, аўтарскай шчырасцю і цудоўна перададзеным каларытам часу. Гэтая хроніка здзіўляла яго і ўменнем намаляваць поўную і праўдзівую карціну жыцця Беларусі XVI стагоддзя — палітычнага, царкоўнага, вясковага, грамадскага, сямейнага, панскага і простых людзей. «Мова летапісі, — адзначаў Максім Гарэцкі, — незвычайна прыгожая і чыстая; яна маець якраз тыя асаблівасці, каторымі характарызуюцца і сучасныя магілёўскія гаворкі».

«Камароўская хроніка» змагла ўвабраць у сабе красу эпічнага стьлю летапісу, аўтар яе змог гэтак жа ўсебакова і праўдзіва ў дробязях перадаць палітычнае, вясковае, грамадскае, сямейнае, эканамічнае і нават царкоўнае жыццё Бацькаўшчыны, таксама Магілёўшчыны:

«Стахван жыў добра. Усе ў яго здаровы.

Гаспадарскія справы ў дварэ былі ў добрым стане. Хлеба было дазолі. Елі добра. Было сала, мяса, блінцы часамі, пірагі. I нават цукру трохі мелі, А малака дос-даволюхны. Мартын прывёў ад цесця карову ў пасаг. Лаўрын паглядзеў: здаеццаа троху метыс са швіцкім заводам, добрамалочная.

3 адзежай як і з ежай, не дрэнна. Крамніны было нават болей, чьм раней.

Плуг новы, жалезны; лепш зямля ўзорваецца.

Лубін засеялі — і на насенне, і на ўгнаенне, Трошку цімафейкі засеялі».

Гэта апісанне «гаспадарскіх спраў» 1923 г. А вось сад; «У садзе, Маці гаворьшь з Лаўрыкам, пацяшае: конік адзін, але добры. Мартын (ён жа Пракоп, ІІарфір. — Рэд.) аўсом часам падкармліваў. Дзве каровы і цёлка. Свінні здаровыя. Куры яек наняслі, хоць кожны дзень яечно пражы.

Сад цвіў добра. А дулька над усе гады красавала. "Сёлета достухны ўсяго ў садзе будзе”.

А Марылькі няма... I стрымала слёзы.

Бацька: сёлета смуродзіны краснай многа, ды куры аб'ядуць...»

Натуральна і арганічна гучаць у моўнай тканіне «Камароўскай хронікі» такія словы, як «дос-даволюхны», «достухны ўсяго». Ім папярэднічае слова «даволі» з літаратурнай мовы, але для іх не патрэбны тлумачэнні, бо яны выдатна перадаюць задаволенасць сям'і матэрыяльным дабрабытам, які, аднак, не можа кампенсаваць страту любімай дачушкі.

Любы мастацкі твор можна разглядаць з розных бакоў — сацыяльнага, пазнавальнага, выхаваўчага, эстэтычнага, рэлігійна-маральнага, эмацыянальнага, палітычнага і г. д. Прыгадаем вядомае выказванне Фрыдрыха Энгельса пра тое, што ён з раманаў Анарэ Бальзака «.. .нават у сэнсе эканамічных дэталей даведаўся больш (напрыклад, пераразмеркаванне рэальнай і асабістай уласнасці пасля рэвалюцыі), чым з кніг усіх спецыялістаў-гісторыкаў, эканамістаў, статыстыкаў гэтага перыяду разам узятых».

Такім чынам «Камароўскую хроніку» мы можам аналізаваць з самых розных пазіцый, адна з іх адлюстраванне своеасаблівасці сялянскага побыту — матэрыяльнага, духоўна-маральнага. I разглядаць, як праўдзівы дакумент-летапіс заможнасьці і мудрага гаспадарання бацькоў Максіма Гарэцкага ў прыватнасці ў 1923 годзе.

Алесь Адамовіч справядліва заўважаў, што для «Камароўскай хронікі» характэрна зліццё ў адно «эпічна-баркулабаўскай» і суб'ектыўнай, сямейнай інтанацыі інтымнасці «памінальніцы».

Добра вывучана пытанне аб прататыпах хронікі. Максім Гарэцкі выкарыстоўвае аўтабіяграфічны матэрыял для паглыблення псіхалагізму сваёй прозы: «Пішу, што чуў ад старэйшых людзей, што бачыў сам, што пісалі мне ў лістах, што апавядалі, калі прыязджаў. I ад "я". Вось і ўся "сістэма". Як можна карацей, але паўней».

У гэтых сваіх планах-накідах «Камароўскай хронікі» ён, па сутнасці, вызначыў стыль: твора, які арганічна ўключае ў сябе дзённікі і лісты братоў і сястры, лісты і апавяданні аднавяскоўцаў, уласна перажытае і перадуманае. Выявіў сваю схільнасць да талстоўскага «многоглазия». На людзей, падзеі, рэчы, з'явы чытач аповесці глядзіць не толькі вачыма Кузьмы, самога Максіма Гарэцкага, але і вачыма Лаўрыка, Марынкі, Пракопа, Ганны і інш. У мастацкай тканіне пастаянна прысутнічаюць галасы герояў, іх ацэнкі, іх светаадчуванне, погляды на свет.

Аўтар-апавядальнік нярэдка карыстаецца ўступным сказам ад сябе, каб пасля звярнуцца да цытавання: «1934 г. 9–19 лістапада быў у дварэ Лаўрык. Пасля ён апісваў свой прыезд так: "Я адчыніў дзверы ў хату — і ўбачыў тут жа пры дзвярох нагнулася старэнькая — мама, перабірала буракі. Адзенне нейкае заношанае, старое, на галаве закручана нейкая брудная шмата, нібы баляць зубы і хворая галава, На нагах лапці. Заскаруджаныя рукі, з глыбокімі зморшчкамі. Мама мяне спачатку не спазнала. А потым прыцягнула сабе на грудзі, пачала мяне хлопаць рукамі па спіне, і, нібы млеючы, казала спуджана-радасна: "Ай, ай, ай... ай, ай, ай... ай, ай, ай... А Лаўрынічка... ай, ай, ай..." I чулася ў гэтым голасе – такая страшэнная драхласць, такая струджанасць, такое доўгае чаканне, што мне стала страшна за маму... Але гэта быў момант. Мама хутка ператварылася. Нібы і не было тых 41/2 гадоў. I такая мама была ласкавая, радасная, столькі ў ёй было яшчэ жыцця і разумення. Мама лашчыла мяне, гладзіла сваёю агрубелаю рукою, гаманіла са мною, некалькі разоў паціхеньку пяяла. Не хапала толькі Кузьмы, каб мама была зусім-зусім бязмежна шчасліваю”».

Лаўрык з'яўляецца «аўтарам» гэтага жывога партрэта маці. I адначасова ён аўтапартрэт самога Лаўрыка з яго трывогай, спачуваннем і нават страхам за маці, яе пастаянныя, няскончаныя клопаты і вялікую стомленасць. Ён проста апісвае яе беднае адзенне, спыняе ўвагу на яе «заскаруджаных руках, з глыбокімі зморшчкамі», дае характарыстыку яе голасу — «спуджана-радаснаму», у якім чулася «такая страшэнная драхласць, такая струджанасць, і такое доўгае чаканне».

Аднак радасць ад сустрэчы з сынам дзівосным чынам мяняе спакутаваны твар жанчыны-маці, шчырай працаўніцы: «Яна была яшчэ вельмі бадзёраю, вочы былі светлыя-светлыя, чыстыя такія, неўміручыя, нястомныя. Не было ніводнага сівога воласа. Голас: быў гучны, чысты, малады. Можа, я памыліўся і прыняў той стан мамы, які яна набыла ў звязку з маім прыездам і чаканнем Кузьмовага безумоўнага прыезду, за яе звычайны стан».

Вобраз Ганны, прататыпам якой стала маці Максіма Гарэцкага, Ахрасіння Міхайлаўна, з'яўляецца адным з найбольш яркіх, светлых і абаяльных. «Партрэт» у творы адносіцца да канца 1934 года. На пачатку наступнага маці не стане. За пару дзён да смерці чытач убачыць яе ў бальніцы пасля аперацыі, убачыць вачамі сына Пракопа (Парфіра). I зноў у партрэце паўторыцца тая ж дэталь? – «вочы яе такія жывыя, зусім неўміручыя». Гэта беларуская жанчына ўяўляе сабой узор самаахвярнасці, любові і дабрыні. Яна адрозніваецца вясёлым ласкавым характарам. У творы акцэнтавана моц Ганнінай веры ў Хрыста, якая дапамагае перажываць разнастайныя беды і няшчасці, што сыпаліся на яе ў жыцці. «Вера ў Бога, у той свет, дзе яна яшчэ спаткаецца з Марынкаю, дапамагала ёй цярпець», — сказана ў «Камароўскай хроніцы» аб адной з самых галоўных схільнасцей яе сэрца: «Маці троху падужэла, сёння ўжо не ўцерпіла і пабыла ў горадзе ў цэркві...»; «Маці скучала, што няма служэння і яна не сходзіць»; «Бацькі поставалі. Маці хадзіла ў царкву, спавядалася і прычасцілася»; «Тата і мама пачалі поставаць. Я ўранні сказаў, што тата будзе злы ад посту».

Максіму Гарэцкаму ўласціва генетычнае разуменне чалавечага характару. Пісьменнік уважліва прасочвае, як фарміраваўся характар папярэдніх пакаленняў. Маладыя героі хронікі добра дасведчаны аб духоўнай і маральнай сувязі паміж бацькамі і дзецьмі. У творы нярэдка супрацьпастаўляюцца характары бацькі і маці. Так яны бачацца вачыма Лаўрыка: «Бацька пастарэў троху, пацішэў, але застаўся самім сабою. Гледзячы на яго, Лаўрык чуў крыўду і жаль, хоць частку бацькі ён чуў у сабе і ўва ўсіх дзяцёх; 3 паганаю часткаю хацеў Лаўрык змагацца, добрую – развіваць...

Маці ўсё клапаціла і ўнасіла ўва ўсё нейкі дым-флёр гаспадарнасці. Зморшчкі ў яе на твары паглыбелі, відаць было пражытае, а ў вачох –захаванае жаданне сабраць сям'ю ў кола, зрабіць сыты лад. "Добрая наша маці, — пісаў Лаўрык, толькі гэтая яе цярплівасць ды эксплуатацыя сябе дзеля агульнага ладу – няладны"».

У поглядзе Лаўрыка на прызначэнне жанчыны ляжыць водбліск новага часу, чужога хрысціянскаму духу, калі такія рысы, як пакорнасць, цярплівасць, самаахвярнасць, вернасць былі ўжо не ў модзе. Самаахвярнасць, цярплівасць, клопат пра іншых ужо называюцца «эксплуатацыяй сябе дзеля агульнага ладу». На арэну выходзяць іншыя жанчыны, якія адстойваюць сваю грамадскую вартасць і гасяць у сабе жаночае, пяшчотнае – жанчыны з «гендарнай свядомасцю». Да іх ліку імкнецца далучыцца Марынка, якой становіцца вельмі няўтульна ў бацькоўскай хаце, дзе чуюцца татавы крыкі і папрокі: «Слаўная мамачка! Як магла ты жыць столькі з такім чалавекам, як тата. Як хапіла ў цябе сілы і здароўя ўзгадаваць нас у такой катарзе?» — вылівае яна свае эмоцыі ў дзённіку, не разумеючы, як, дарэчы, і іншыя дзеці, што калі адняць ад Ганны гэты клопат пра іншых і забыццё, то яна адчуе сябе вельмі няшчаснай, бо гэта яе сутнасць — быць святлом, саграваць іншых цяплом, як тое сонейка. Недарэмна Максім Гарэцкі выкарыстоўвае пры абмалёўцы Ганнінага партрэта стылістычныя сродкі — эпітэты і метафары — са сферы светавых з'яў, як, напрыклад, у гэтым выпадку: «васільковыя вочы яе былі спакойны і іскрыліся».

Дзённік і лісты Марынкі — сумная споведзь юнага сэрца, ледзь не суцэльнае бачанне чарнаты, неўладкаванасці ўласнай душы, сямейнага і бытавога жыцця бацькоў-сялян, аднавяскоўцаў. Яна трывожна, няўпэўнена, але дапытліва спрабуе аналізаваць свае хістанні і імкненні: «Эх! братка, цяжка мне, а тут яшчэ ні адзінай душы роднай, піша яна ў адным з лістоў. — Капаюсь я ў сабе, ішчу хоць бы што-небудзь ды знайсці, што б магло цягнуць мяне да жыцця. Дык не, няма нічога. Тлею я, і болі нічога. Хацелась бы скарэй сатлець і рассыпацца, каб і пуху і праху не асталось. Ты прачытаешь і скажаш «глупая дзіця». Я і сама так калі думаю. Але чаго ж мяне з малых дзён не кідаіць туга, сум і ўсякая трасца. < >. Хто я, што я? Нішто. Хворая, пустая, хадзячая статуя».

I ў дзённіку Марынкі чытаем: «Перамены ў дварэ не бачу ніякія. Усё старое, усё гразна, непрытульна, таскліва».

У «зоне» Марынкі, як бачым, ацэначныя эпітэты, надзеленыя негатыўнай энергіяй. Можна падумаць, што частым паўторам падобных эпітэтаў аўтар хронікі падкрэслівае нешта ўстойлівае, нязменнае ў характары і светапоглядзе юнай гераіні. Вось зноў яе дзённік затрымлівае нашу ўвагу на аналізе пачуццяў Марынкі-атэісткі: «Хрэсьбіны ў Рамана. Была кумою. Як брыдка стаяць пад храстом і выконваць увесь абрад, не веруючы ў яго».

Аднак літаральна праз некалькі старонак перад намі паўстае іншая Марынка — жыццярадасная, светлая, летуценная, па-дзіцячы радасная. Яна хораша піша ў дзённіку пра самае галоўнае хрысціянскае свята, адчувае яго духаноснасць, што зусім забываюцца сказаныя пра яе словы Кузьмы, што яна «атэісткай сапраўднай пераконанай была». Працытуем радкі дзённіка «Вялікдзень. Свята — вясноўскае, прыгожае, добрае. Так радасна і спакойна на душы. Нідзе і ні на кім не відаць нуды. Дзеткі носяцца з красненькімі яечкамі, растуць, цвітуць, набіраюцца сілухны. Прыхадзілі хрыстосавацца, як крэпка я іх усіх расцалавала. Лаўрык зрабіў ім некалькі яец "Ванька-встанька". Рады»: I шмат яшчэ ў якіх месцах дзённіка раскрываецца мілая наіўнасць і даверлівасць, дабрня і любоў гэтай дзяўчынкі, такой чулай да чужых бед, чуйнай да хараства прыроды.

Майстэрства Максіма Гарэцкага-псіхолага не абмяжоўваецца толькі такімі прыёмамі і сродкамі раскрыцця псіхалогіі, як унутраны маналог, дыялог, партрэт. У яго прозе досыць добра прадстаўлена і «гогалеўская» лінія аб'ектыўнага псіхалагізму адлюстраванне ўнутранага душэўнага ладу героя праз быт, асяроддзе, прадметны свет, рэчы. Вось «ціхі пакойчык з белымі сценамі», у якім жыве Лаўрык, які заканчвае акадэмію ў Маскве. Пасля нядаўняй трагічнай смерці сястры Марыны (у верасні, а цяпер толькі-толькі наступіла зіма) «прыбіты, прыціснуты горам» брат патроху пачаў ажываць. Здаваў залікі, наведваў тэатр, уключыўся ў грамадскую дзейнасць, працаваў позна, ледзь не да раніцы: «Ціша... Вялікая сумная супакоенасць ахоплівала ўсяго. На белай сцяне партрэты... Вялікі ўсходні мудрэц, з глыбокімі, далёка-ўмкнёнымі вачыма, думае свае глыбокія думы... Паглядае сваім заўсёды сумна-скорбным і дзіцяча-радасным поглядам Марынка...».

Такое суседства ў пакойчыку партрэтаў вялікага мудраца і «трагічнай дзяўчынкі» Марынкі робіць як бы прадметна наглядным настрой Лаўрыка-студэнта. У душы якога жыве вялікая прага да ведаў і любоў да тых, хто спасціг таямніцы жыцця і засвоіў кніжную мудрасць, і адначасова шчыміць незагоеная рана па сястры, хоць ён усяляк дакарае сябе за тугу і смутак, бо, як лічыць, «пачуваць роспач неразумна...» Партрэты становяцца як бы своеасаблівымі субяседнікамі Лаўрыка. Прычым Марынчын не проста ўзнаўляе важныя рысы яе погляду, ён убірае ў сябе як бы цэлую гісторыю яе кароткага жыцця, душэўнага мітусення, вядомага чытачу з яе дзённіка і пісьмаў «Сумна-скорбны і дзіцяча-радасны погляд» Марынкі — гэтыя парныя эпітэты як не трэба лепш характарызуюць зменлівы ўнутраны стан дзяўчыны, якая так няўпэўнена адчувала сябе ў паслярэвалюцыйным жыцці.

Максім Гарэцкі нярэдка звяртаецца да парных эпітэтаў і ў іншых выпадках, калі апісвае няпростыя чалавечыя пачуцці, сумяшчэнне ў адзін момант розных адценняў: «Кузьма слухаў і трымаўся ветліва-сцюдзенавата»; «I сумна-зло зрабілася Лаўрыку. Вось яно жыццё:

Ни сказок о нём не расскажут,

Ни песен о нём не споют...»

Спалучэнне слоў «трымаўся ветліва-сцюдзенавата» гучыць мацней, чым блізкае па значэнні «трымаўся з халоднай ветлівасцю».

У другім выпадку «сумна-зло» зрабілася Лаўрыку, калі ён нечакана даведаўся аб смерці сябра дзяцінства Яхіма Смакуна, апынуўся на яго магілцы.

Малюючы фамільныя партрэты, пісьменнік падкрэслівае абумоўленасць тых ці іншых душэўных якасцей або страсцей законам спадчыннасці. Бо нашчадкі наследуюць як грахі, так і дабрадзейнасць бацькоў: «Міхалка (Вавіла, Рыгор), рыжавусы мужык яе, на лаве сядзеў, курыў Ласкавым словам і поглядам Лявону дагаджаў. I сябе гэтым паказаць хацеў: і ў свеце быў, і далікатнасць разумее. А што ён думаў? Ці здаволены жыццём сваім быў? Погляд у яго, мусіць, спадчынны: такі ж погляд, з шэра-блакітнымі, добра-наіўнымі і троху нясмела-хітрымі вачыма і ў Якава Хведасенкі палянкаўскага быў. Яны ж радня. Вавілаў бацька з Шалянкі ў Сачылава пераехаў».

Двайныя эпітэты сустрэнем і ў апісанні прыроды:

«Жоўта-павучынныя дні мінулі», — скажа Максім Гарэцкі пра змену надвор'я, і гэтыя эпітэты выклічуць у нашай памяці цудоўныя карцінкі залатой восені, цёплай і сонечнай.

Пейзаж у «Камароўскай хроніцы» ў большасці сваёй самастойны, успрымаецца як рэальны фон, на якім адбываюцца падзеі. Здавадася б, у сцэне паходу Лявона з маці да Хвядоса пейзаж па-коласаўску «аб'ектыўшы», зусім не рэагуе на пачуцці герояў, цікавы сам па сабе. Аднак пры больш уважлівым поглядзе ўбачым, што ён праецыруецца на настрой герояў, уплывае на яго, нават змяняе планы падарожнікаў: «Выйшлі з двара позна, сонца садзілася. П'янава перайшлі — цямнела, а ў бярэзнік, што ў Нівішчанскіх канцах, увайшлі, — зусім цёмна стала. Месца тут было для іх страшнае, частка Чорнай Пушчы, а Чорная Пушча цягнецца на дзесяткі вёрст. Тут ім трэба было перайсці лесам усяго кіламетры два, але месца такое — самы воўчы перасмык між палёў. I дробны асіннік, аграмадныя кусты арэшніку, непралажы ельнік-гушчэча. Уздоўж дарогі шмат балот, лазы, канаў з вадою. Дарога была ўся ў калюгах з вадою. Ганна баялася ваўкоў разбойнікаў, цямноты, лясных страхаў. Ішла і малілася. А Лявон, калі матка нагамі шыбка коўзь-коўзь, падтрымае, падвесяліць. Наўмысля голасна размаўляў. Хацеў нават песню запяяць. Але потым сціх: страшны лес прыгнёў і яго. Не пайшлі ўночы далей, а зайшлі к Адарцы...».

Максім Гарэцкі быў далёкі ад таго, каб паэтызаваць сялянскае жыццё, якое з-за пастаяннай працы не давала чалавеку часу палюбавацца навакольным хараством: «Непасрэднае змаганне з зямлёю — і няма насалоды, адпачыну, культуры. Жудасны быт», — чытаем мы ў Лаўрыкавых нататках 1924 года. 3 гэтымі думкамі былі згодны і Кузьма, і Марынка: «Шумела вясна, лес быў зялёны, і зязюлька кукавала... А Лаўрык, за працаю, не адчуваў гэтага вялікага хараства і разважаў: чаму гэта ўзімку так яно адчувалася, а цяпер не?».

Сустракаем у «Камароўскай хроніцы» і псіхалагізаваны пейзаж, які адбівае настрой чалавека, служыць нюансіроўцы яго пачуццяў. Адзін з прыкладаў — выпадак, калі асуджаны на доўгатэрміновую высылку на Поўнач Лаўрык, аглядае месца, дзе яму жыць: «Прыехаў Лаўрык, прыехаў тут жыць. Было яшчэ цёпла часам нават горача. Толькі тут бываюць рэзкія змены надвор'я ў адзін дзень. Раптам падзьме вецер, схаваецца сонца за хмары, зробіцца халодна. Бела-шэрыя морскія чайкі тады асабліва крычаць, плачуць-надрываюцца — самотныя над сцюдзёным, немашумлівым, бязмоўным морам. I сумна таму, хто ходзіць тут гэткі ж самотны, без цяпла і ласкі. Нязносна таму, хто ўпадзе ў роспач, страціць надзею: яму лепш памерці…».

У мастацкай тканіне «Камароўскай хронікі» ёсць, як правіла, невялікія па памеры ўнутраныя маналогі, спалучаныя з аўтарскім псіхалагізмам. У моўнай структуры твора выразна адбілася індывідуальнасць кожнага з персанажаў, яго бачанне свету і людзей. Па-рознаму героі сусветнай літаратуры гавораць пра хуткаплыннасць часу: «Летит жизнь, как резвый конь...» — скажа аб кароткасці жыцця Грыгорый Мелехаў з «Ціхага Дона» Міхаіла Шолахава, гледзячы, як на яго вачах сталеюць, вырастаюць, старэюць, паміраюць людзі і згодзіцца з мудрым і Натальчыным дзедам: «Мелькнула жизня, как летний сполох. Тут и так коротко отмерено человеку в жизни пройтись, а тут надо и этого срока лишаться». Не менш хвалююча і лірычна, хоць і без вобразнай лексікі, без уражваючых параўнанняў гучыць матыў бегу часу, успрыняцця страты яго ў «Камароўскай хроніцы»; «Было ёй 64 гады, і ніяк не магла яна прызвычаіцца, што ўжо старая, — "Ці даўно тое было? I калі ж гэта я старая стала?” — і смяялася і бедавала. Вываліўся ў яе зуб, і шапялявідь троху стала, дык саромілася, рукою часам закрывалася... — "Як была маладзенькая, хадзіла ў розавым плацці, дзве касы... А цяпер?.." і азіралася, на сябе, усміхалася. Дзіўна ёй было, што ўжо лічуць яе старою, "бабушкаю" ў вагоне называюць». За гэтымі словамі і жэстамі Ганны — уся яна з яе шчырасцю і сарамлівасцю, са здзіўленнем і даверам да людзей, са змірэннем і лёгкім смуткам, з уласцівымі ёй інтанацыяй і тонам.

У псіхалагічным плане Максім Гарэцкі выкарыстоўвае і сны герояў, якія нярэдка пранікнуты сімволікай і аказваюцца прарочымі. Персанажы не заўсёды разгадваюць іх правільна, таму не пазбягаюць пакут, а нярэдка, як у выпадку з Марынкай, і смерці: «Апошнія дні Марына была дужа цяжка засмучоная. Яна бачыла дзіўны і страшны сон», — так пачынае аўтар апісанне Марынчынага сну, які папярэджваў аб небяспецы, вяшчаў бяду.

Максім Гарэцкі пашырае сферу даследавання характару асобы яшчэ і за кошт уласцівых чалавеку містычных перажыванняў, за кошт пранікнення ў сферу загадкавых працэсаў чалавечай псіхікі ў асабліва важныя перыяды жыцця. Як сумленны даследчык чалавечай душы ён не мог не агаліць для чытача і тыя думкі, якія для тых, хто прывык мысліць гатовымі штампамі, здаюцца дзіўнымі, напрыклад, думкі аб сувязі, здаецца б, не звязаных паміж сабой прадметаў — выкапанага бацькам чалавечага чэрапа, які Лаўрык паставіў у сябе на этажэрцы і трагічнай падзеяй яго жыцця — асуджэннем да вышэйшай меры пакарання (пасля замененай высылкай у раён будаўніцтва Беламорска-Балтыйскага канала). «О Лаўрык, Лаўрык! Няшчасце прынёс табе гэты чэрап...» — усклікае аўтар-апавядальнік, звязваючы ў сваёй свядомасці з'явы, якія, здаецца, не выяўляюць ніякай узаемасувязі.

Аналізуючы раннія творы Максіма Гарэцкага «Патаёмнае», «Цёмны лес» і інш., Міхась Мушынскі азначае, што яны «пазбаўлены асветніцкай скіраванасці, якую мы бачым, напрыклад, у «Родных карэннях», адсутнічаюць і выразныя аўтарскія меркаванні. Унутраны сюжэт тут пабудаваны на пісьменніцкім усведамленні складанасці жыцця, у якім шмат непазнанага, неразгаданага, таемнага.

Але сувязь паміж патаемным, неразгаданым і рэальным усё ж існуе, доказы таго пісьменнік сустракае на кожным кроку, бачыць у з'явах прыроды».

«Камароўская хроніка» — твор, які валодае вялікай прыцягальнай сілай, яшчэ чакае выяўлення даследчыкамі багацця і разнастайнасці «сакрэтаў» моўнай тэхнікі аўтара, сферы яго ідэй, галоўных прынцыпаў стылю, асаблівасцей мовы, непаўторнасці і ўнікальнасці мастацкага свету класіка нашай літаратуры, якасці яго псіхалагізму.

Максим Горецкий

М.Горецкий начал свою литературную деятельность в 1913 г. в виленской газете «Наша Ніва» небольшими рассказами, которые сразу обратили на него внимание своим самобытным стилем, особым складом при изображении человеческой души и местными могилевскими особенностями в языке.

Первые его рассказы объединены в книжке, носящей название по первому рассказу «Рунь». Тут десять прозаических статеек повествовательного характера.

Первый рассказ «Рунь» посвящен памяти друга Вл. 3. Образ этого особенного человека очерчен лишь немногими штрихами, насколько позволяли разные обстоятельства; причем для характеристики этой недюжинной личности приведены и некоторые отрывки из его нем¬ногих сочинений и дневника. По замыслу рассказ несколько напо¬минает известный роман Чернышевского «Что делать». Нельзя сказать, чтобы «Рунь» была вполне исчерпывающая повесть: перед нами толь¬ко материалы для рассказа.

«У лазні», страдает отсутствие единства в развитии темы: рассказ Банадыся и мысли Клима мало вяжутся с мытьем в бане.

«Атрута» — драматическая картина, написанная очень живо; изображает, до чего доводит пьянство.

«Роднае карэнне» — прекрасный рассказ по содержанию и по ес¬тественности изложения. Выводится студент медик из крестьян, ко¬торый не порывает связи с деревней. Первобытные взгляды и верова¬ния очень часто заставляют его задумываться, не представляясь про¬стым невежеством. Вот уж зародыш «двух душ», — тема, за которую автор принялся в последнее время.

«Красаваў язьмін» — сценка из обихода влюбленных: действует молодой человек из белорусов и 16-летняя еврейка. Представлена чистая любовь, для еврейки, к сожалению, закончившаяся трагически.

«Лірные спевы» — местное предание про последних князей Соломерецких; автор старается вложить рассказ об этом в уста старца-лирника. Соответствует действительности разве только само пред¬ание, так как белорусские старцы-лирники не знают исторических песен.

«Што яно?» — статья представляет довольно беспорядочное излияние чувств по поводу разных предметов, особенно в связи с народными верованиями. От пропуска ее сборник статей Горецкого ничего не утратил бы.

«У чым яго крыўда?» — ряд писем ученика технического училища: к «ней», к товарищу, к родителям. В письмах много бытовых черт и даже есть психологический элемент. Но как литературный памятник, они имеют мало цены.

В виленской «Беларуской Думке» за 1919 г. и отдельно М. Горецким выпущен рассказ «Дзве душы» (В. 1920. 16°, 192). Это попытка дать повесть из эпохи появления большевизма. Материала для этого у автора было достаточно, но он не везде может совладать с ним: часто те или другие факты остаются неиспользованными, многое не договорено, недостаточно ярко обрисованы те или другие личности, некоторые картины должны бы выступать более рельефно. Около характера главного героя Игналика Абдзираловича сосредоточено множество фактов, но все-таки его «Дзве душы» не совсем ярко выступают.

Сочувственный разбор в «Руни» №1 и в «Беларуси» №№ 112 и 114.

В последнее время М. Горецким выпущено также довольно крупное произведение «Антоя» (Абразы жыцця), В. 1919 (8° мал., 129). Обращает на себя внимание форма произведения: отдельные диалоги, создающие известное настроение, но это не драма.

Им же напечатан рассказ (но еще не выпущен): «Патаемное» (Варта, № 1, 5—12), в котором представлена смерть колдуна. Разнообразная обстановка дала возможность излить чувства автору по поводу разных предметов (огромного пространства белорусских болот, аистов, грозы, свадьбы и т.п.). Часто «аповеданне» переходит в стихотворение в прозе.

Вообще относительно литературных произведений М. Горецкого следует сказать, что они еще в зачаточном состоянии, но, как отметила критика, в них есть все данные, чтобы из автора со временем развился хороший писатель с самородным талантом. Уже сейчас реализм у него доходит до детальной анатомии, до фотографирования атомов. Вот как характеризуется критикой представление у него любви и природы:

«Каханне ён таксама малюе на свой асабісты лад. Тут усе элементы яго творчасці зліваюцца ў адно, плятучы новага роду гірлянды, паміж якімі спатыкаюцца разам магільные, мэталічные імортэлі з роснымі вясновымі пралескамі. Пачуцці сэрца часам надзвычайна кволые, а часам здаюцца якімісьці дзікімі і незразумелымі».

«Малюнкі прыроды выходзяць з-пад пяра Гарэцкага таксама ў новай форме. Тут ён ужывае шмат зыкаў прыроды замест слоў. Дзеля натуральнасці ён перадае слуху як бы музыку прыроды»...

Что касается соединения реального с фантастическим, то это тоже у него вытекает из особенностей природы белорусской души, которою, так сказать, полностью обладает автор, как сын белоруса-крестьянина.

Автору следует делать побольше выбора из имеющихся у него материалов. К современным событиям придется еще по несколько раз обращаться, особенно, когда они станут историческим фактом и яснее кристаллизуются. Особое внимание обращает на себя и стиль повестей: в нем есть полонизмы: зара (вм. зараз); любопытно в письме отца: расталкуй нам у писме, што гэта такое: павэдлуг, кольвек, жэгнацца; непонятные и малоупотребительные слова: нахаба, фарботы, мяжджульства, спранджистых; провинциализме: амаль, адыли, стродкая, грэбліва мауклівы, лазобачка, нясціплы, ваўчыны апетыт и т.д.; есть недосмотры и в синтаксисе: за каралём Панятоўскім (вм. за к-ля П-аго) и даже в этимологии (ён пішаць; впрочем подобные образования, не соответствующие народной речи, допускаются теперь, к сожалению, и некоторыми другими писателями); попадаются неупотребительные формы: бярэжцца, бежч (вм. бегчы); великоруссизмы: падажджы (вм. пачакай).

Только инициалами Г.М. подписано в «Вольной Беларуси» (за 1918 № 2) 8 нумеров, имеющих характер эпиграмм, отчасти частушек, напр. № 1:

Мой дзед гарэлку добра піў.

Сто лет на свеці ён пражыў.

Да працы, кажуць, быў ахвочы,

Але пад старасць страціў вочы.

Он же вероятно сделал несколько переводов и переделок песенных материалов для пения по-белорусски («Беларусь», 1920, № 48).

Горецкому принадлежит «Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнік. Рэдакцыя Янкі Станкеўчыка». Вильня, 1919 (16°. 264). В 1918 г. он вышел в более краткой редакции.

Ему же принадлежит «Гісторыя беларускае літэратуры». Как первый опыт, она имеет немало недостатков.

Горкі ў жыцці Максіма Гарэцкага

18 лютага споўнілася 115 год з дня нараджэння пісьменніка, вучонага, мовазнаўцы, літаратурнага крытыка, фалькларыста, Максіма Гарэцкага.

Ужо стала традыцыяй праводзіць у лютым літаратурныя мерапрыемствы ў музеі-кабінеце М. Гарэцкага. Вось і нядаўна тут адбылося літаратурнае чытанне для слухачоў падрыхтоўчых курсаў і студэнтаў. Пра адметныя моманты жыццёвага і творчага шляху пісьменніка паведаміла загадчык кафедры рускай і беларускай моў, кандыдат філалагічных навук, дацэнт Таццяна Іванаўна Скікевіч. У выкананні студэнтаў гучалі ўрыўкі з твораў пісьменніка.

Максім Гарэцкі за 44 гады свайго жыцця (у 30-я гады ён быў рэпрэсіраваны, а затым і расстраляны) пабываў у шмат якіх гарадах краіны, але менавіта Горкі сталі тым месцам, адкуль ён пайшоў у вялікі свет. 3 1909 па 1913 гады ён вучыўся ў каморніцка-агранамічным вучылішчы, амапь год да паступлення жыў на вуліцы Зялёнай (зараз вуліца носіць яго імя). За гады вучобы ён атрымлівае спецыяльнасць і далучаецца да літаратуры. Як успамінаў брат пісьменніка, акадэмік АН БССР Гаўрыла Іванавіч, у вучылішчы пад кіраўніцтвам Максіма было створана "невялікае таварыства аматараў беларускай літаратуры". Выпісвапі "Нашу ніву", чыталі "Тараса на Парнасе", вершы Янкі Купапы і Якуба Коласа". Гарэцкі пісаў артыкулы аб жыцці і вучобе ў Горках і дасылаў іх у рэдакцыю газеты "Наша ніва". Другі раз Гарэцкі прыехаў у Горкі ўжо вядомым пісьменнікам, дзе працаваў на кафедры беларусазнаўства (1926-1928 гады).

Да гэтага часу на тэрыторыі акадэміі захаваўся дом, дзе жыла сям'я Гарэцкіх. Яго дачка Галіна Максімаўна ўспамінала: "Наш драўляны дом, двухпавярховы, жаўтаваты, стаяў каля хімічнага корпуса акадэміі, бліжэй к дарозе, за якой спускаўся луг да рэчкі. У трохпакаёвай кватэры нашай заўсёды, як і ў Мінску, гасцяваў хто-небудзь з радні. Прыязджалі з Малой Багацькаўкі, Слаўнага. Бацька пасылаў у Малую Багацькаўку грошы бацькам, братам на пабудову хаты, на куплю каня, малатарні, хатніх рэчаў і іншыя справы".

Максім Гарэцкі падтрымліваў сяброўскія адносіны з дырэктарам бібліятэкі Дз. Р. Новікавым. Той успамінаў: "Максім Гарэцкі часта заходзіў у бібліятэку. Чытаў газеты і часопісы. Шмат кніг браў з сабой дахаты. Пры гэтым мяне заўсёды здзіўляла шырата яго дапягляда і энцыклапедычнасць ведаў".

Акадэмік АН Беларусі А. С. Вечар, адзін са шматлікіх студэнтаў акадэміі, што вучыліся ў Гарэцкага, успамінаў: "3 пачуццём вялікага задавальнення даведаліся мы, што лекцыі па беларускай літаратуры на нашым курсе будзе чытаць вядомы беларускі пісьменнік Максім Гарэцкі. Некаторыя з нас былі знаёмы з яго творамі. Лекцыі яго вызначаліся глыбокім зместам, народным гумарам, папулярнасцю. Як ніхто іншы, ён прывіваў нам любоў да беларускай літаратуры, якую я пранёс праз усё жыццё..."

Юрый Паўлавіч Гаўрук, які працаваў разам з Гарэцкім на адной кафедры, пісаў: "Я мала ведаў людзей, якія б так любілі сваю справу і аддаваліся ёй усёй душой. Ён стараўся сабраць і песні, і казкі, і народную лексіку. Стварыць зборнікі, слоўнікі, падручнікі. Ён вельмі старанна ўсё вывучаў і імкнуўся зрабіць гэта здабыткам мас. Усё, што рабіў, рабіў грунтоўна, укладваючы душу".

Максім Гарэцкі часта быў ініцыятарам і арганізатарам сустрэч э вядомымі беларускімі пісьменнікамі: Купалам, Коласам, Ц. Гартным і інш. Асабліва ён сябраваў з Коласам. Паводпе ўспамінаў Г. М. Гарэцкай: “Бацька і Якуб Колас былі ў шчырых адносінах, хадзілі адзін да аднаго ў госці, чыталі свае творы, даравалі кніжкі. Пасля пераезду ў Горкі бацька часам бываў у Мінску і ў адну з сустрэч запрасіў Якуба Коласа да сябе ў госці. У клубе акадэміі была наладжана цёплая сустрэча”.

Горацкі перыяд жыцця быў вельмі плённым для Гарэцкага як пісьменніка. Збіраючы матэрыял для "Камароўскай хронікі", летам 1926 года М. Гарэцкі зраб«ў падарожжа ў Сібір. Вынікам яго паездкі пазней стала кніга "Сібірскія абразкі", дзе ён апісаў жыццё сялян у далёкім Сібірскім краі. За перыяд з 1926 па 1928 гады выйшлі з друку яго творы: "У чым яго крыўда?", "Ціхія песні", "На імперыялістычнай вайне", "Жартаўлівы Пісарэвіч", зборнік песень, запісаных ад яго маці Е. М. Гарэцкай "Народныя песні з мелодыямі" і інш., а таксама напісаны артыкулы аб творчасці Я. Коласа, Міхася Чарота, Міхася Зарэцкага, Змітрака Бядулі. У часопісе "Октябрь" быў змешчаны яго артыкул "Белорусская литература. Краткий очерк", у "Маладняку" – агульны агляд беларускай літаратуры.

У жніўні 1928 года заканчваецца тэрмін, на які Максім Гарэцкі быў камандзіраваны ў Горкі. Ён падае заяву рэктару, дзе піша: "Прашу звольніць мяне ад працы ў акадэміі на працягу 2,5 гадоў, і тэрмін зараз скончыўся". 3 сярэдзіны верасня Максім Іванавіч працуе ўжо ў Мінску ў Інстытуце беларускай культуры.

Л. ДЗЕРУЖКОВА,
кіраўнік раённага народнага
аб'яднання "Роднае слом"

Гаўрыла Гарэцкі

ПРА ЯКУБА КОЛАСА

3 творамі Якуба Коласа пазнаёміў мяне ў 1912-1913 гадах мой брат, Максім Гарэцкі, які канчаў Горы-Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча, быў дапісчыкам «Нашай нівы» і захапляўся маладой беларускай літаратурай. Максім з натхненнем дэкламаваў вершы Коласа з першай кнігі пісьменніка «Песні жальбы», выдадзенай у 1910 годзе, чытаў апавяданні Тараса Гушчы – Якуба Коласа.

А з самім Коласам пазнаёміў мяне таксама брат у 1924 годзе ў Мінску. Канстанцін Міхайлавіч і Максім сябравалі, бывалі адзін у аднаго на кватэрах. Досыць часта сустракаўся я з Коласам у 1927-1930 гады пад час працы ў Інбелкульце і ў Беларускай Акадэміі навук.

Канстанціна Міхайлавіча цікавілі не толькі пытанні літаратуры навуковай тэрміналогіі, у распрацоўцы якой ён прымаў разам з Янках Купалам, вельмі актыуны ўдзел. Якуб Колас стаяў ля калыскі беларускай савецкай навукі, быў больш як 28 год віцэ-прэзідэнтам Акадэміі навук.

Канстанцін Міхайлавіч асабліва падкрэсліваў неабходнасць усебаковага вывучэння прыроды Беларусі, у тым ліку геалогіі ў мэтах пошуку карысных выкапняў. Пры сустрэчах са мною часта закранаў пытанні меліярацыі Палесся, палепшання сельскай гастадаркі Беларусі, геалагічных даследаванняў развіцця беларускай савецкай навукі і інш.

Сустракаўся я з Коласам і пад час Вялікай Айчыннай вайны, у Маскве, у 1943-1945 гадах. Аднойчы быў у Канстанціна Міхайлавіча ў Клязьме, пад Масквою, разам з сынам Усяславам. Наведалі ў той дзені свайго старэйшага друга Пятрусь Броўка і Пятро Глебка. Колькі радасць было ў той час і ў Якуба Коласа і ў яго гасцей, бо набліжалася поўнае вызваленне Беларусі.

Добра памятаю вечар 16 лютага 1945 года ў гасцініцы «Якар», дзе Якуб Колас сабраў на вячэру, у адзнаку паспяховай абароны мною доктарскай дысертацыі, сваіх сяброў і землякоў: Янку Маўра, Петруся Глебку, Аркадзя Куляшова, Антона Бялевіча, Канстанцыю Буйло, Алесю Александровіч, Міколу Міцкевіча і інш. Многа ласкавых слоў сказаў тады мне Канстанцін Міхайлавіч, запрошаны хутчэй ехаць на Беларусь.

Прыемна было мне бачыць Якуба Коласа ў прэзідыуме Усеславянскага кангрэсу, у Маскве, побач з Людвікам Свобадам.

Былі і сумныя сустрэчы з Коласам у Маскве, на кватэры яго знаёмых, у час цяжкай хваробы Марыі Дзмітраўны, якая ўжо не магла ўстаць з ложка...

Быў я з жонкай і на ўрачыстым пасяджэнні ў Маскве ў 1952 годзе, прысвечаным 70-годдзю народнага паэта. Настрой быў прыўзняты. Канстанцін Міхайлавіч ласкава гаманіў з намі. Але адчувалася стомленасць, адбітак частых хвароб на запаленне лёгкіх.

Запрасіў Колас мяне з жонкай у 1956 годзе наведаць яго ў Мінску. Гэта была наша апошняя сустрэча, знешне радасная, а ў глыбіні – сумная, развітальная: надта хворы быў напярэдадні Канстанцін Міхайлавіч і зноў на запаленне лёгкіх. Прыняў ён нас гасцінна ў сваім акадэмічным доме, апавядаў жартаўлівыя выпадкі з жыцця Акадэміі навук, чытаў жартоўныя вершы. Аднак паехалі мы з Мінска з трывожным прадчуваннем – у тым жа годзе памёр наш незабыўны Колас...

1982