Ігар Шаладонаў

Тыпалогія праблемы свету i чалавека ў апавяданнях
Максіма Гарэцкага i Кузьмы Чорнага

Апавяданні Максіма Гарэцкага і Кузьмы Чорнага 1920-х гг. яднае адзіная ідэйна-эстэтычная зададзенасць іх творчай манеры - пільная, засяроджаная сканцэнтраванасць на даследаванні асобы, індывідуальнасці, упэўненасць у тым, што толькі праз духоўнае, маральнае абнаўленне кожнага чалавека магчымае адраджэнне нацыі.

Паслярэвалюцыйная рэчаіснасць была залішне пранізаная “комплексам непаўнавартаснасці” (паводле Адлера) у рэалізацыі прынцыпу барацьбы са светам пад лозунгам “жыццё ёсць барацьба”. Думкай пра тое, што чалавечае развіццё абавязкова звязанае з барацьбой (прыродна-выжывальнай, сацыяльнай, палітычнай, інтэлектуальнай), прасякнутая ўся гісторыя нашай цывілізацыі. Знакаміты трацейскі выраз “пераможцаў не судзяць” заўсёды даваў “індульгенцыю” на розныя формы радыкальных сацыяльных і іншых эксперыментаў, пасля якіх чалавеку потым доўга даводзілася шукаць сродкі нейтралізацыі.

Атмасфера 1920-х гг. шмат у чым нагадвала экстрэмальную грамадска-культурную сітуацыю, у якой нібы зняты ўвесь “верхні” пласт прычынна-выніковых, засвоеных традыцыяй народных сувязяў са светам. Грамадства нечакана апынаецца ў становішчы супрацьстаяння са светам, быццё якога ўжо не змяшчаецца ў былую практыку жыцця. Былыя механізмы ці “машыны культуры” (М. Мамардашвілі), паводле якіх упарадкоўваўся і спазнаваўся свет, разбураліся, ствараючы карціну сюррэальнасці. У выніку значна змянялася сістэма сэнсавых каардынатаў, адбывалася ракіроўка каштоўнасных прыярытэтаў. У такой сітуацыі ствараецца ілюзійнае мысленне: немагчымае здаецца магчымым, непамыснае - рэальным, нават пажаданым, забароненае - пажадліва жаданым і ажыццяўляльным. Свет знаходзіцца ў стане распаду ўсяго таго, што ў ім засталося ад папярэдняй эпохі, дзе масы людзей быццам знарок імкнуцца патрапіць у дагістарычны час, ператвараюць сябе ў апантаны натоўп, які страціў разуменне рэальнасці. Гэтаму, безумоўна, спрыяла і філасофска-рафінаваная, інтэлектуальна-багемная элексірызацыя ніцшэанскіх, фрэйдысцкіх ідэй і розных іншых мадыфікацый эгалітарнага характару, якія ўліваліся ў агульны шквал сацыяльна-ідэйных дактрынаў, знаходзілі сабе магчымасць рэалізацыі. Сюррэальнасць быцця стваралася і вузка рацыяналізаванай народніцкай погляднай сістэмай, якая пераконвала амаль стагоддзе ў тым, што праўда па-за чалавекам, што трэба схіляцца перад народам як перад найвышэйшай праўдай, што толькі народ жыве арганічным і гарманічным жыццём. Духоўныя пастыры рускай ідэі Ф. Дастаеўскі, Л. Талстой замацоўвалі і ўкаранялі думку пра “баганоснасць рускага народа”, у якой Л. Талстой рабіў спробу ліквідаваць як непатрэбныя зямныя і нябесныя іерархіі, пакінуць чалавека адзін на адзін, без надуманых пасярэднікаў, з Сусветам, знайсці новыя лініі звязанасці і спалучэння з Універсумам. Аднак у арыентаванасці на поўную і абсалютную “аголенасць” і “простасць” прэвалявала хутчэй жаданне вызваліцца ад духоўна-культурнай спадчыны мінулага, якая па кроплі назапашвалася векавой традыцыяй.

Паскораная перакуленасць свету, радыкальнасць працэсу сацыяльных зменаў не маглі не прывесці да вялікіх галоўных і маральных катаклізмаў. Самым выразным наступствам гэтага працэсу стала палітычна актыўнасць люмпенізаванай праслойкі, якая значна ўзрасла ў трывожныя і трагічныя часы дзвюх войнаў і трох рэвалюцый. Менавіта энергіяй гэтых людзей, іх думак і ўчынкаў сілкавалася актыўная “копка катлавана” (А. Платонаў) усеагульнай будучыіі. Тыя, каго рэвалюцыя вывела на верхні ўзровень сутыкнення з быційнымі праблемамі, павінны людзей ірацыянальных у шматлікіх сваіх непаразуменнях са светам станавіцца людзьмі разважлівамі, быційнымі. Толькі М. Гарэцкі і К. Чорны ў 1920-я гг. (не без цяжкасцяў) прыйшлі ў сваёй апавядальнай творчасці да той найважнейшай думкі, што спазнанне складанасці быцця патрабуе глыбокай самапазнавальнай працы, бо пашырэнне межаў асабістага досведу нараджала для новых гаспадароў жыцця задачу спасціжэння і сябе, іншага, і свету. Такі тып “новага будаўніка” М. Гарэцкі паказваў у апавяданні “Незадача”, “Апостал”, “На з’ездзе”, дзе хаос рэвалюцыі з яго штодзённай непрадказальнасцю і небяспекай, нечаканымі паваротамі падзей рабіў людзей недаверлівымі, замуроўваў шлях да ўзаемаразумення, што правакавала агрэсіўнасць, варожасць, прымушала паўсюдна шукаць і знаходзіць ворагаў. У павяданні“Незадача” малады матрос Батрачонкаў, камісар надзвычайнай камісіі, прыязджае да родных на самакаце. Ён не можа зразумець, чаму так змяніліся адносіны блізкіх людзей, бацькоў і суседзяў да яго. Але гэтая метамарфоза вельмі добра адлюстраваная аўтарам. Батрачонкаў, які нечакана стаў гаспадаром новых рэалій жыцця (ён сеў у самакат былога пана), аўтаматычна ператвараецца ў “пана”, але не заўважае гэтага. Псіхалагічна-сацыяльная зададзенасць паводзінаў яго блізкіх апраўданая і заканамерная. Трагічная рэальнасць рэвалюцыі з яе павышанай небяспекай для жыцця амаль кожнага чалавека вымагала халопскага імітавання добразычлівасць да розных прадстаўнікоў улады, якая вельмі часта мянялася. М. Гарэцкі па-майстэрску паказаў свет, які перажываў стан распаду ўсяго таго, што раней стварала аснову жыцця. У свеце павольна адбывалася расчалавечванне чалавека, аднак людзі вельмі цьмя разумелі гэта. Сацыяльная рэальнасць, дзе культурныя, маральныя і побытавыя нормы ўжо не адыгрываюць вызначальнай ролі, становіцца арэнай рознага выяўлення негатыўнасці, хамства, бесчалавечнасці. У ёй нават перастаюць дзейнічаць ранейшыя традыцыйныя моўна-сэнсавыя парадыгмы. Мова таксама ўжо падрыхтаваная для таго, каб стаць часткай агульнага хаосу. Чутка, якую разносіць суседка (што камісар Батрачонкаў хоча забіць папа і яго жонку), робіць сваю справу: матроса арыштоўваюць і судзяць рэўтрыбуналам.

Кузьма Чорны і Максім Гарэцкі часта прыкмячалі, што ў рэвалюцыі людзі нярэдка бачылі перш за ўсё магчымасць здзейсніць свае неўтаймоўныя жаданні. Не ў парніках гадаваныя, людзі вельмі часта мелі цьмяную грамадскую свядомасць, неразвітае пачуццё непаўторнасці асобы. “Новыя людзі” залішне эгацэнтрычна ўспрымалі рэвалюцыю як шанец на ўласную карысць, выгоду. Самазадаволенае пачуццё лучнасці да падзей грамадскай значнасці нярэдка рабілася наступствам іх ваяўнічых адносінаў да іншых людзей, што заўважна на прыкладзе герояў апавяданняў “Апостал”, “На з’ездзе” М. Гарэцкага, “Забойства”, “Усяму свой час” К. Чорнага.

На арэну жыцця выйшлі такія хімеры душы чалавека, як імаралізм і нігілізм. I самае страшнае, калі сутнасць душы чалавека складае нават не зло, а нешта больш жудаснае - поўная і абсалютная абыякавасць да дабра і ліха. Згадаем “філасофію” аднаго з герояў Ф. Дастаеўскага, які казаў: “Ці свету праваліцца, ці вось мне чаю не піць. Я скажу, што свету праваліцца, і каб мне чай заўсёды піць”.

Імаральнасць, памножаная на нігілізм (асабліва нігілізм у дачыненні да хрысціянскай традыцыі), стварала правалы ў духоўным пазнанні чалавекам свету. Памкненне герояў твораў “Пабожны мешчанін”, “Чарнічка”, “Дурны настаўнік” М. Гарэцкага, “Парфір Кіяцкі”, “Папоўскі вялікдзень”, “Трагедыя майго настаўніка” К. Чорнага знайсці выхад са светапогляднага канфлікту ў апірышчы на асабістую сумленнасць нярэдка становіцца яркім прыкладам таго, што ў чалавека адсутнічае ці не спрацоўвае “рэгулятар”, які прымусіў бы яго рабіць добра ці кепска. Спадзяванне на тое, што “сумленне большае за Бога”, нярэдка спараджала зніжэнне маральнасці, вяло да драматызму і трагізму. Пісьменнікі ў сваёй “малой прозе” 1920-х гг. імкнуліся давесці, што недастаткова вызначаць маральнасць праз вернасць сваім перакананням, трэба яшчэ правакаваць у героя ўнутранае пытанне: ці правільныя мае перакананні? I тут ідэальным арыенцірам можа быць толькі Хрыстос - выкрышталізаваны традыцыяй эталон духоўнасці.

У той час як разбуральны дух нігілізму, актывізму падначальваў чалавека сваёй уладзе, беларускія творцы-філосафы ўсяляк дамагаліся давесці, што маральна не ўсё, што служыць патэтызаванай ідэі пралетарыяту, а толькі тое, што служыць узвышэнню душы і духу чалавека. Празаікі яскрава засведчылі трагічны працэс вымывання чалавечнасці, што выразна выяўлена ў апавяданнях “Чыстка”, “Малы рызыкант” Максіма Гарэцкага і “Парфір Кіяцкі” Кузьмы Чорнага.

Юлія Касцюк

Куды страляць? Адкуль страляюць?

Лёс распарадзіўся так, што Беларусь стала адной з галоўных арэн баявых дзеянняў Першай сусветнай вайны. На нашай зямлі шмат у чым вырашыўся яе зыход: як вядома, у Магілёве знаходзілася Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага расійскай арміі. Наступствы вайны для беларускага народа насілі трагічны характар: не менш як 900 тысяч жыхароў Беларусі было мабілізавана ў расійскую армію, каля 1,5 мільёна сталі бежанцамі і пакінулі яе тэрыторыю, яшчэ амаль 2 мільёны чалавек апынуліся ў зоне нямецкай акупацыі.

Першая сусветная вайна змяніла і сфарміравала мастацкую індывідуальнасць пісьменнікаў розных краін. Пад уздзеяннем жахаў вайны адбыўся пералом у свядомасці цэлага пакалення маладых людзей (так званага “страчанага пакалення”), якія згубілі веру ў будучыню і перспектыўнасць развіцця грамадства. Падзеі Першай сусветнай вайны знайшлі адлюстраванне ў такіх творах беларускіх пісьменнікаў, як аповесць “Набліжэнне” (1934) Змітрака Бядулі, апавяданні “Герой нацыі” (1934) Эдуарда Самуйлёнка і “Мой сусед” (1927) Кандрата Крапівы. Родапачынальнікам жанру ваеннай прозы ў беларускай літаратуры лічыцца Максім Гарэцкі (1883 — 1938), які ўжо ў 1914 годзе бярэцца за ваенную тэматыку. Для пісьменніка не існавала забароненых тэм і сітуацый. У першую чаргу яго цікавіла праўда пра свой народ і чалавека, асабліва псіхалогія персанажа, якая трансфармуецца на вайне, а схаванае ў экстрэмальных сітуацыях выходзіць на паверхню. Гэты напрамак у творчасці М. Гарэцкага абумовіў далейшы шлях развіцця беларускай ваеннай прозы, у прыватнасці, адлюстраванне Вялікай Айчыннай вайны Васілём Быкавым. У мастацкай спадчыне М. Гарэцкага творы пра Першую сусветную вайну, сведкам і ўдзельнікам якой ён быў, займаюць асаблівае месца. Яго апавяданні “Літоўскі хутарок” (1915), “Генерал” (1916), “На этапе” (1916), “Рускі” (1925), “Пакінутыя дома” (1921), “Бежанцы” (1923) і “Палонны” (1926) разам з дакументальна-біяграфічнай аповесцю “На імперыялістычнай вайне” (Запіскі салдата 2-й батарэі N-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы) (1914 — 1919), аповесцямі “Камароўская хроніка” (1931 — 1939) і “Ціхая плынь” (1917 — 1930) утвараюць найбольш поўны ў беларускай літаратуры збор мастацкіх помнікаў, прысвечаных падзеям 1914 — 1918 гадоў. З пачаткам Першай сусветнай вайны М. Гарэцкага мабілізуюць у дзеючую царскую армію. У зацяжных крывавых баях ва Усходняй Прусіі пісьменнік на ўласныя вочы бачыў жахі вайны: непадрыхтаваныя наступленні і хуткія крыўдныя адступленні, недарэчныя смерці на кожным кроку, адчуў холад, голад, пакутлівы страх і сорам за гэты страх. У такіх жудасных умовах ён выконвае свае салдацкія абавязкі. Гарэцкі малюе планы пазіцый, вядзе падлік выдаткаваных боепрыпасаў, запісвае каманды, сочыць за артагнём і ўдзельнічае ў баях у якасці тэлефаніста — пад абстрэлам шукае і ліквідуе парывы тэлефоннага дроту. 27 жніўня 1914 года за ўдзел у баі пад г. Аленбургам ён быў узнагароджаны Георгіеўскім крыжам 4-й ступені. 25 кастрычніка 1914 года ў бітве пад г. Герытэнам атрымаў цяжкае раненне. Доўга лячыўся, а пасля шпіталя ў 1916 годзе зноў апынуўся на фронце ў раёне пінскіх балот. З самага пачатку Гарэцкі ўспрымаў вайну без ілюзій: як вялікае гора і катастрофу ў сваім жыцці, жыцці беларускага народа і народаў Еўропы. У кароткія хвіліны зацішша, дзень за днём, свае франтавыя ўражанні і назіранні, асабістыя перажыванні пісьменнік акуратна заносіў у дзённік, матэрыялы якога ляглі ў аснову дакументальна-мастацкай аповесці “На імперыялістычнай вайне” (Запіскі салдата другой батарэі N-скай брыгады Лявона Задумы). Вайна ў “Запісках” — гэта працяглыя баі, нечаканыя артылерыйскія налёты, бяссонныя ночы ў акопах, голад, эпідэміі, і разам з тым гэта салдацкая дружба, чаканне лістоў з дому, узаемаадносіны з мясцовымі жыхарамі, успаміны пра мірнае жыццё. Аповесць “На імперыялістычнай вайне” пастаўлена крытыкай і даследчыкамі ў адзін шэраг з “Севастопальскімі апавяданнямі” і “Вайной і мірам” Льва Талстога, аповесцямі і раманамі Анры Барбюса, Эрыха Марыі Рэмарка, Рычарда Олдынгтана, Эрнэста Хемінгуэя ды іншых таленавітых сусветных майстроў ваеннай прозы, прадстаўнікоў “страчанага пакалення”. Аб’ядноўвае іх матыў расчаравання ў сучасным грамадстве, адмоўнае стаўленне да вайны, на якой знішчаецца індывідуальнае ў чалавеку, рэалістычныя карціны ваеннага жыцця. Галоўны герой аповесці — 20-гадовы беларускі інтэлігент Лявон Задума — трапляе спачатку ў вайсковую казарму, якая здаецца яму турмой, а потым у пекла вайны, дзе вымушаны ўдзельнічаць у агульным забойстве сабе падобных — такіх жа нявольнікаў, як сам. Усё гэта ўяўляецца яму найбольшым здзекам з чалавека. Разумеючы вайну як злачынства і вар’яцтва, ён цярпліва трывае ўсе нягоды і вядзе дзённік, дзе праўдзіва апісвае франтавыя будні: разбурэнні, пажары, марадзёрства, жорсткасць, смерць. Для героя, як і для самога аўтара, Першая сусветная вайна наогул чужая. Абарона Сербіі здаецца абсурдам у той час, калі беларускі народ ніяк не можа вырашыць сваё нацыянальнае пытанне, набыць незалежнасць. Многія салдаты-беларусы гінуць, так і не зразумеўшы, за што змагаліся. Гарэцкі піша: “Вайна — гэта забойства быдла быдлам”. Яна малюецца аўтарам як бессэнсоўная справа, як працэс, што не мае ніякай логікі. Галоўны герой Лявон Задума так апісвае дзеянні сваёй артылерыйскай батарэі: яны едуць па брудзе, спыняюцца, страляюць, потым зноў кудысьці едуць. Самі салдаты не бачаць ворага, ім кажуць, куды страляць ці адкуль страляюць па іх, у выніку чаго батарэя Задумы забівае сваю ж пяхоту. Батарэйцы нават не ведаюць, наступаюць яны ці адступаюць. Імі нібыта кіруе сама вайна, гэта яе законы прымушаюць людзей кудысьці рухацца, страляць і прымаць смерць. М. Гарэцкі быў сведкам мужнасці і гераізму галодных, кепска апранутых салдат кепска ўзброенай арміі, якой камандавалі бяздарныя генералы. “У нас ёсць спадары афіцэры, ды няма палкаводцаў”, — з горыччу запісваў у дзённік Лявон Задума. У той жа час ён не прымаў афіцыйнай трактоўкі геройства, якую навязвалі салдатам, — гатоўнасці ахвяраваць жыццём за Расію і народ. Аўтар лічыць, што подзвіг нараджаецца не з імкнення да славы, а з жудасных думак, што могуць забіць, боязі ваеннага трыбунала, воінскай дысцыпліны.

Вярнуўшыся з вайны ў родныя мясціны, галоўны герой не знаходзіць доўгачаканай радасці і душэўнага спакою. Ён бачыць яшчэ больш разбураную вёску, сумнае існаванне селяніна без надзеі на лепшае, беднасць, цемру. Лявон абураны абыякавасцю сялян да свайго лёсу, і гэта праяўляецца ў неабгрунтаваных прыступах лютасці. Лічачы вайну жорсткай і бруднай справай, насуперак сабе, ён стрымана забівае злоўленага голуба, беспадстаўна крыўдзіць маці, якую моцна любіць і шкадуе, груба, з усёй сілы дае выспятка свайму сабаку ў адказ на яго ласку. У гэтым эпізодзе паказана ўся праўда пра вайну як разбуральную сілу і пра чалавека, які пры сутыкненні з ёй не можа застацца ранейшым. Пасля таго, як уладам спатрэбілася новае папаўненне арміі, Лявона зноў забіраюць на фронт. Ён разумее сваю асуджанасць: “Заб’юць цяпер. Ну і чорт яго бяры, такое жыццё, — не шкада”. Толькі пачуццё сваяцтва з франтавымі таварышамі падтрымлівала веру Лявона Задумы ў жыццё. Аповесць “На імперыялістычнай вайне” была апублікавана толькі ў 1926 годзе і станоўча сустрэта літаратурнай крытыкай, якая справядліва адзначыла яе глыбокую праўдзівасць, жанравае наватарства і навізну ў падыходзе да асвятлення тэмы.

Асобнай увагі заслугоўвае і малая проза Максіма Гарэцкага, дзе аўтар апавядае пра скалечаныя вайной лёсы людзей. Пісьменнік называе галоўных дзеючых асоб у адпаведнасці з іх фармальнай прыналежнасцю да войска краіны-ўдзельніцы (рускі, аўстрыец), воінскага звання (генерал, ротны камандзір, прапаршчык), месца жыхарства. Робіць гэта, каб падкрэсліць, што кожны з засведчаных эпізодаў — толькі тыповы прыклад з бясконцага шэрагу падобных. Так, у апавяданні “Рускі” паказаны трагічны вобраз салдата-селяніна з Магілёўскай губерні: ён страціў розум пасля забойства аўстрыйскага салдата, з якім амаль што пасябраваў. Пад уплывам афіцыйнай прапаганды персанаж вырашыў, што ворага неабходна адразу ж забіваць ці браць у палон. Аднак ні веды, ні пачуцці не маглі падказаць рускаму, што рабіць з чалавекам, які так падобны да свайго і не пагражае жыццю. Да 100-годдзя Першай сусветнай вайны па матывах гэтага твора на кінастудыі “Беларусьфільм” вядуцца здымкі кароткаметражнага фільма “Рускі”, які ў хуткім часе выйдзе на экраны. У апавяданні “Генерал” пісьменнік паказвае марную ахвяру — прапаршчыка, які гіне па капрызе старога служакі царскай арміі. Смерць прапаршчыка дае магчымасць генералу сказаць некалькі пранікнёных слоў пра “славу загінуўшых сыноў айчыны”, тэатральна схіліцца над забітым. Генерал не адчувае задавальнення ад таго, што адбылося, не таму, што па яго віне гіне чалавек, а таму, што смерць гэта выпадковая і прыкрая, а не гераічная і самаадданая. Яна не можа натхніць іх на подзвіг і жаданне трываць нягоды ў акопе ў імя высокага ідэалу. Яго пафасныя словы не знаходзяць адпаведнага водгуку ў салдацкай масе: яны слухаюць моўчкі і іранічна. Апавяданне “Палонны” — гісторыя салдата-беларуса, што трапіў у палон да немцаў каля Беластока. Аўтар распавядае пра пакуты чалавека, які з-за імкнення трапіць на Радзіму двойчы спрабуе збегчы з палону. Ён успрымае нягоды як наканаванне. Яго не абурае тое, што іншыя спробы ўцёкаў скончыліся няўдачай, бо яго і таварышаў выдаў немцам мясцовы паляк. Селянін-беларус спрабуе зразумець матывы здрадніка. Такія паводзіны ён апраўдвае жаданнем зарабіць: за кожнага былога палоннага, вернутага ўладам, можна было атрымаць 25 марак. Асаблівай нянавісці няма ў яго і ў эпізодах, дзе распавядаецца пра пакаранне за ўцёкі, якое скончылася шпіталем. З павагай палонны ставіцца да параненага нямецкага афіцэра, які калісьці трымаў кандытарскую ў Пецярбургу. Усё гэта — адметныя рысы нацыянальнага характару беларуса. Выпадкова трапляе ў акопы Хомка — галоўны герой аповесці Гарэцкага “Ціхая плынь”. Яго думкі пазбаўленыя патрыятычнага ўздыму, жадання ажыццявіць неверагодныя подзвігі ў імя Радзімы. У яго, юнака-беларуса, стомленага цяжкай працай з дзяцінства, слова “вайна” не выклікае ніякіх асацыяцый. Адзінае, што хоць крыху цікавіць персанажа ў той сітуацыі, — гэта магчымасць апрануцца ў прыгожую форму, пакаштаваць новыя стравы, убачыць вялікія гарады, трамвай і электрычнасць. У акопах Хомка правёў усяго некалькі гадзін, за якія не паспеў даведацца пра вайну шмат, хоць і перажыў некалькі хвілін паралізуючага волю жаху да моманту, калі нешта параніла яго і абарвала жыццё. Апошняй думкай, якая ўзнікае ў свядомасці галоўнага героя, было пытанне “За што?”. Самым трагічным творам Максіма Гарэцкага пра Першую сусветную вайну з’яўляецца апавяданне “Літоўскі хутарок”. Паказваючы лёсы людзей, якія сталі ахвярамі ваеннага канфлікту, закранаючы тэму бежанцаў і жорсткасці акупантаў-немцаў, аўтар кажа пра бездапаможнасць і безабароннасць народа ў гады імперыялістычнай вайны. У сваёй творчасці М. Гарэцкі імкнуўся не столькі асэнсаваць вайну, колькі даць ёй праўдзівае апісанне і папярэдзіць пра тое, што гэта — найбольшае зло для цывілізацыі. Ён акцэнтаваў увагу на чалавеку ў экстрэмальнай ваеннай сітуацыі, праблеме выбару мадэлі паводзін, прыродзе подзвігу на вайне, матывах франтавога братэрства і “роўнасці бакоў”. Тыя ацэнкі вайны, якія мы сустракаем у творах беларускага празаіка, — гэта выказванні саміх удзельнікаў падзей і іх стаўленне да таго, што адбываецца: “Задумаўся я над прамовай камандзіра. Няўжо можна ўгаварыць салдата ісці на вайну з натхненнем, каб абараняць нейкую Сербію? Ну і трапіў я ў заваруху!” У 1928 годзе М. Гарэцкі адзначаў, што імперыялістычная вайна, бежанства і акупацыя не знайшлі ў тагачаснай літаратуры належнага адлюстравання. Многія беларускія паэты і пісьменнікі падчас трагічных падзей перасталі пісаць, іншыя некаторы час спрабавалі сказаць нешта сваё пра вайну, але гэта ім часцей за ўсё ўдавалася слаба. Гарэцкі зазначыў, што літаратурная творчасць пісьменніка перыяду вайны ці іншай катастрофы залежыць ад таго, у якой меры гэта закранула яго жыццё і краіну.

Любоў Глазман

Самаідэнтыфікацыя асобы ў філасофскім асэнсаванні пісьменніка
(на матэрыяле апавяданняў Леаніда Андрэева і Максіма Гарэцкага)

У першыя дзесяцігоддзі ХХ стагоддзя, якія насілі па многіх параметрах пераломны, крызісны характар, на фоне шматлікіх сацыяльна-эканамічных, геапалітычных, нарэшце, светапоглядных узрушэнняў не магло не адбыцца таго «ўсплёску пошукавых і трансфармацыі вядомых» мастацка-эстэтычных парадыгмаў, якія прадвызначылі фарміраванне — побач з праверанымі папярэдняй эпохай рэалістычнымі і рамантычнымі літаратурнымі напрамкамі — разнастайных мадэрнісцкіх плыняў. Вядома, дзве блізкія культурна-літаратурныя традыцыі — руская і беларуская — у той час апынуліся ў вельмі розных умовах. Як адзначаў М. Мішчанчук, наша нацыянальная літаратура, у адрозненне ад рускай, не стварыла выключна мадэрнісцкай канцэпцыі быцця, «але ў баку ад агульнаеўрапейскага працэсу не засталася». Гэта сцвярджэнне цалкам суадносіцца з творамі аднаго з самых буйных наватараў слоўнага мастацтва Максіма Гарэцкага, у апавяданнях якога знайшлі сваё гарманічнае спалучэнне ўсе актуальныя для тагачаснага мастацкага мыслення тэндэнцыі. Вялізную цікавасць у такім кантэксце выклікае і проза рускага пісьменніка, які так афіцыйна і не далучыўся ні да рэалістычнага, ні да мадэрнісцкага лагера. «Кто я? Для благороднорожденных декадентов — презренный реалист; для наследственных реалистов — презренный символист» — з усмешкай канстатаваў Л. Андрэеў у лісце Максіму Горкаму. Насамрэч, і Гарэцкі, і Андрэеў, не стрымліваючы свой талент нейкімі фармальна строгімі літаратурнымі канонамі, знаходзілі і выбіралі адэкватныя сродкі для адлюстравання ўласных мастацкіх ідэй, якія ў той час ужо нярэдка проста не ўкладваліся ў рамкі рэалістычнага светабачання з яго рацыяналізмам і прычынна-выніковай абумоўленасцю падзей. Між тым, адной з галоўных светапоглядных трансфармацый першых дзесяцігоддзяў ХХ стагоддзя стала змяненне стаўлення да асобы. Увага да самаадчування і самавызначэння асобы, спробы акрэсліць месца чалавека ў надзвычай зменлівым свеце, спасцігнуць асновы, на якіх грунтуецца чалавечае існаванне, памнажаюцца ў пісьменніцкім асяроддзі падчас гістарычнага развіцця, якое характарызуецца і прагрэсам, і, адначасова, разбуральнымі тэндэнцыямі. Таму не дзіўна, што ў творчасці пісьменнікаў менавіта таго часу адной з ключавых паўстае праблема самаідэнтыфікацыі асобы. Аўтарэфлексія «з’яўляецца падставай для фармавання «я», якое ў нармальным стане заўсёды ўяўляе нейкую стабільную цэласнасць». Пытанне пра захаванне гэтай цэласнасці вельмі востра ставіцца ў «малой» прозе і Л. Андрэева, і М. Гарэцкага ў коле агульначалавечых праблем філасофскага кшталту. Абодва пісьменнікі, апроч іншага, звяртаюцца да тэмы знаходжання чалавека паміж відавочным, рацыянальна абгрунтаваным, лагічным і звышнатуральным, хаатычным бокам быцця. Пры гэтым і рускім, і беларускім аўтарам робіцца спроба пераасэнсавання месца і ролі чалавека ў свеце, знешняя ўпарадкаванасць якога аказваецца такой уяўнай і так лёгка разбураецца. Таму крызіс асобаснай ідэнтычнасці ў дадзеных аўтараў перажываюць не толькі пакалечаныя вайной героі твораў «Чырвоны смех» (1904) Андрэева, «Рускі» (1915), «Дурная» (1928) Гарэцкага, але і ахвяры мірнага часу, як, напрыклад, у апавяданнях «Сын чалавечы» (1909), «Іпатаў» (1911) Андрэева, «Дурны настаўнік» (1921), «Супакой» (1921) Гарэцкага. У творах Андрэева з падобнай праблематыкай канфлікт чалавека са светабудовай і агульнапрынятымі нормамі часам выліваецца ў своеасаблівы бунт героя, які часта мяжуе з багаборніцтвам (аповесць «Жыццё Васіля Фівейскага» (1903), апавяданні «Маўчанне» (1900), «Вясновыя абяцанні» (1903), «Сын чалавечы», шматлікія п’есы). З апавяданняў найбольш яскравым з’яўляецца «Сын чалавечы», дзе паказаны крызіс ідэнтычнасці героя ва ўмовах рэлятывізму каштоўнасцей, якія церпяць метамарфозы, на вачах папа Івана Багаяўленскага пераўтвараючыся ў пустыя формулы, аб’екты для маніпуляцый. Галоўны герой праходзіць некалькі фармальных этапаў асобаснага крызісу: праз адмаўленне ад уласнага прозвішча, скандальнае набыццё грамафона (здатнага падмяніць голас нават самога Хрыста) да цвёрдага намеру пагаліцца і змяніць веру. Такую будову сюжэта можна трактаваць як праходжанне папом адпаведных стадый страчвання самаідэнтычнасці, дзе змяненне прозвішча абазначае ўласную неабавязковасць, сімвалічную адмову ад уласнай асобы — псіхалагічны крызіс; замена людзей на грамафон сведчыць пра неабавязковасць іншых — крызіс сацыяльны; а закон аб дазволе мяняць веру звязаны з адмаўленнем ад Бога. Увогуле бунт айца Івана з’яўляецца вынікам своеасаблівага пратэсту супраць маралі, якой можна свабодна карыстацца ў сваіх інтарэсах, што поп і паспяшаўся прадэманстраваць на ўласным прыкладзе ўсяму святарскаму асяроддзю. Парадыйнасць, гратэскавасць апавядання толькі ўзмацняе яго экспрэсіўнасць і драматычнасць сітуацыі, якая перарастае ў сур’ёзны асобасны пошук: адмаўленне ад прозвішча як ад неадпаведнага «знака» выліваецца ў шукальніцтва нейкага вышэйшага знака. Падобную накіраванасць па сюжэце мае апавяданне Гарэцкага «Дурны настаўнік», галоўны герой якога таксама паўстае супраць усталяванай светабудовы. Калісьці паважаны чалавек, настаўнік Кубраковіч страчвае ўласную ідэнтычнасць, становячыся звар’яцелым жабраком, мясцовым блазнам. Істотную ролю, як і ў андрэеўскім творы, у вар’яцтве настаўніка адыгрывае «добрапрыстойнае грамадства». Аднак, нягледзячы на сугучнасць, прыведзеныя творы маюць істотныя адметныя рысы, паколькі фіксуюць усё ж розныя бакі адной з’явы: выкрыцця мастаком стэрэатыпнага мыслення, а таксама тых жыццёвых стэрэатыпаў і арыенціраў, якія даўно страцілі сваё першапачатковае гуманістычнае значэнне. У рускага аўтара дадзеная ідэя носіць агульнафіласофскі характар, у яе аснове — спроба знайсці маральны падмурак, на якім цвёрда будзе трымацца сучасны яму чалавек. Адсюль узнікае парадаксальная андрэеўская ідэя пра «подлецки-благородную человеческую природу» паводле якой чалавек можа ачысціцца ад крывадушных «добранамеранасці» і «высакароднасці», ад застылых стэрэатыпаў апушчэння ў самы бруд. Гэтая думка суправаджае многія творы пісьменніка, сярод якіх знакамітыя скандальныя «Цемра» (1907), «Іуда Іскарыёт» (1907), «Сашка Жэгулёў» (1911). Маральны пошук прымушае Андрэеева звяртацца да самых нечаканых рашэнняў: паказу беспадстаўнага пакарання рокам («Іпатаў», «Чамаданаў» (1916), безуважнасці вышэйшых сіл («Вясновыя абяцанні», «Маўчанне», «Сцяна» (1901), бунтоўнага імкнення парушыць межы паміж жыццём і смерцю, магчымым і непадуладным чалавеку («Елеазар» (1906), «Палёт» (1914). Гэты ж пошук падштурхоўвае аўтара да вызначэння месца чалавека ў светабудове і яго адказнасці за ўласнае існаванне («Праклён звера» (1908). У творах беларускага пісьменніка пытанні «вечности и бесконечности» рэалізуюцца ў іншым ракурсе. Як і Андрэева ў эпоху мадэрнісцкага пераасэнсавання рэчаіснасці Максіма Гарэцкага надзвычай цікавіць сувязь рацыянальнага і неспасціжнага, «патаемнага» боку існавання — пачынаючы з ранніх апавяданняў і на працягу ўсяго творчага жыцця. Аднак, адлюстроўваючы і таямніцы свету, і таямніцы чалавечай душы (што пазней акцэнтуецца ў яго творчасці ў «дваістасці» характару), Гарэцкі ўвесь час прапускае агульначалавечыя каштоўнасці праз нацыянальнае ўспрыманне. Гэтую скіраванасць В. Каваленка слушна называе «тенденцией поднять национальное до уровня общечеловеческого» Такой тэндэнцыяй і абумоўлены «надрывно-мучительные мотивы» у творчасці пісьменніка, што і дазваляе некаторым даследчыкам параўноўваць творы Гарэцкага з мадэрнісцкімі, у тым ліку з андрэеўскімі. У апавяданнях Гарэцкага быццё чалавека ў свеце асэнсоўваецца, між іншым, як пошук пэўнага балансу паміж разумным, навуковым падыходам да жыцця і неспасціжным, інтуітыўным, які падчас уяўляе сабой забабоны «цёмнага», неадукаванага народа («У лазні» (1912), «Роднае карэнне» (1913), пазнейшы твор «Стары прафесар» (1921)). На думку пісьменніка, якімі б дзіўнымі і часам прымітыўнымі ні здаваліся адукаванаму чалавеку народныя ўяўленні, яны з’яўляюцца тым неабходным складнікам, без разумення якога немагчыма адэкватная самаідэнтыфікацыя беларускага народа, у прыватнасці інтэлігенцыі; тым «родным карэннем», адэкватная повязь з якім дапаможа адрадзіць нацыю. У супастаўленні «малой» прозы Андрэева і Гарэцкага варта таксама звярнуць увагу на апавяданні з выразнымі філасофскімі матывамі, сярод якіх «Цёмны лес» (1913), «Патаёмнае» (1913), «Што яно?» (1913) М. Гарэцкага, «У цягніку» (1900), «Уваскрэсенне ўсіх мёртвых» (1914) Л. Андрэева. Іх адметнасць — у асаблівым спалучэнні філасофскай думкі і эмацыянальна-лірічнага ўздзеяння на чытача, якое дае падставы гаварыць пра імпрэсіяністычную накіраванасць апавяданняў. Пра гэта сведчыць жаданне абодвух аўтараў уздзейнічаць не столькі на чытацкі розум, колькі на ўражанне, эмоцыі, нешта падсвядомае, што дасягаецца прыёмамі відавочнай урыўкавасці, лірызму, хаатычнасці падзей, выразнымі матывамі трывогі, страху смерці, прысутнасці нячыстай сілы. Сам аб’ект увагі, даволі спецыфічны, патрабаваў адэкватнай формы выражэння. Бо такім глабальным, філасофскім разважанням пра сэнс жыцця, нябачную і неспасціжную наяўнасць звышнатуральнага, немінучасць смерці нельга даць рацыянальнага тлумачэння, іх можна толькі ўлавіць, адчуць. У апавяданнях такога тыпу Гарэцкі свядома сцірае межы паміж рэальным і ўяўным. Так, у апавяданні «Што яно?» іх практычна нельга вылучыць нават фармальна з шэрагу цесна пераплеценых падзей, якія нібыта адбываюцца то насамрэч, то ў свядомасці чараўніка Янкі, а то і ў думках самога наратара. Фантасмагарычныя разважанні пісьменнікаў пра жыццё і смерць, мінулае і сучаснасць адбіліся ў апавяданнях «Руіны» (1921), «Пакінутыя хаты» (1921). Гарэцкі ў іх з дапамогай сну звяртаецца да мінулага, перад вачамі апавядальніка то ажывае цэлая шляхецкая эпоха, то ўзнікае «старасвеччына», якой нібыта цікавіцца герой: вялізны пакой, «поўны чалавечых касцей, чарапоў і яшчэ недагнілых трупаў» — водгаласы мінулай вайны. Часавы вектар апавяданняў «Цудоўна жыццё для ўваскрошаных» (1900), «Уваскрэсенне ўсіх мёртвых» Л. Андрэева з падобнай тэматыкай — напісаных дарэчы напярэдадні тых падзей, якія водгаласамі гучаць у «Пакінутых хатах» Гарэцкага — накіраваны ў процілеглы бок. Яны прасякнуты прадчуваннямі героем надыходзячых змен. І наколькі радасныя чаканні нейкага абнаўлення, прыбліжанага нават да рэлігійнага, у Андрэева, настолькі ж цяжкім успамінам яно суправаджаецца ў сведкі ваеннай трагедыі — беларускага аўтара. Абодва пісьменнікі добра адчуваюць тую ілюзорнасць жыцця, якая прымушае мераць адны і тыя ж здарэнні рознымі меркамі, на працягу гадоў то надаючы ім асаблівую значнасць, то бязлітасна адсяваючы ў разрад «драбніц». Самі героі на ўласным вопыце перажываюць гэтую адноснасць, залішнюю суб’ектыўнасць падзей: «Я ж успрымаю так, як на тое паказала маё ўзгадаванне, мой светагляд, мае пачуцці…», «Глаза обманывают», «…говорили мы и о жизни, о ее красоте и богатстве, о глубинах ее бездонных, над которыми беззаботно и слепо плавают люди-щепки». Адноснасць чалавечых спраў, пераацэнка іх па значнасці ў пераламленні жыццёвых дробязяў і няспынным колазвароце гісторыі паказана Гарэцкім у апавяданні «Габрыелевы прысады». Тое, што здаецца надзвычай важным у адзін момант жыцця, праз некалькі гадоў адыходзіць у нябыт (п’янства, грахі Габрыеля). І наадварот, вонкава непатрэбнае, пустое — прага героя да насаджэння дрэў, якую не разумелі людзі — цягам часу набывае найвышэйшы сэнс, становіцца «прысадамі жыцця» праз гады для апавядальніка. Але і прысадам, паводле законаў лёсу, надыдзе час саступіць месца для нечага іншага. Пісьменніку ўдалося добра адлюстраваць гэтую парадаксальнасць рэчаіснасці і адноснасць чалавечых меркаванняў і ўражанняў. У цэлым, беручы пад увагу нярэдкую сугучнасць твораў пісьменнікаў у адлюставанні падзей, у праблематыцы можна гаварыць пра некаторыя істотныя адметнасці ў характары самаідэнтыфікацыі іх персанажаў, бо да «праклятых пытанняў» пісьменнікі падыходзяць рознымі спосабамі. Андрэеў малюе героя, які шукае сапраўднае праз адмаўленне чалавечага вопыту, пратэстуючы супраць яго прагнілых прынцыпаў і дагматаў; героя, які спрабуе «дакрычацца» да безуважных нябёсаў і чэрствых душ людзей. Гэта надае апавяданням, у якіх пісьменнік імкнецца паўплываць на свядомасць і ўзварухнуць пачуцці чытача, асаблівую надрыўнасць і экспрэсіўнасць. Герой Гарэцкага таксама знаходзіцца ў пошуку, але гэты пошук не адмаўляе здабыткаў чалавецтва, а, наадварот, спрабуе выйсці да сапраўднай, «не фальшывай праўды», захоўваючы народжаныя беларускім народам ідэалы. Свядомае імкненне героя да самавызначэння, усведамленне неабходнасці так званага ўласнага адраджэння ў кантэксце асэнсавання адказнасці за адраджэнне ўсяго беларускага народа спалучаецца ў прозе Гарэцкага з экзістэнцыйнымі матывамі, якія даследчыкі (Л. Сінькова, Т. Тарасава, інш.) вылучаюць у апавяданнях беларускага аўтара. Такім чынам, і Гарэцкі, і Андрэеў, на пачатку пераломнага ХХ стагоддзя пераасэнсоўвалі праблемы існавання чалавека, акрэсліваючы новымі рысамі становішча асобы, яе самаідэнтыфікацыю і самаўсведамленне. У апавяданнях Гарэцкага герой імкнецца спасцігнуць асновы і сутнасць жыцця, прыходзячы да сваёй самаідэнтыфікацыі праз своеасаблівае спалучэнне асобаснага, рацыянальнага і неспасцігальнага, падсвядомага, якое карэніцца ў багатай духоўнай спадчыне народа. У творах «малой» прозы Андрэева значнае месца займае герой-бунтар, які востра адчувае фальш як іншых людзей, так і вышэйшых сіл ва ўмовах прыгнёту злога Року ці чалавечых прымхаў. Па гэтай прычыне ён адмаўляе каштоўнасці папярэдніх стагоддзяў, якія ў шматлікіх спробах спажывецкага выкарыстання даўно страцілі сваю цану.

Марына Весялуха

Вайна? Адкуль? Якая?

Літаратуразнаўцы і пісьменнікі сёння досыць часта разважаюць пра значнасць такога жанру прозы, як нон-фікшн, ці непрыдуманая літаратура. Гэта ўспаміны, дзённікі, лісты, эсэ, артыкулы, якія прадстаўляюць не сюжэт, што існуе ва ўяўленні аўтара (як у мастацкай прозе), але распавядаюць пра рэальныя факты. Думаецца, у беларускім кантэксце адна з першых сур’ёзных спроб напісаць такі “не прыдуманы” тэкст была зроблена маладым пісьменнікам Максімам Гарэцкім. Гэта аповесць “На імперыялістычнай вайне”, у аснову якой пакладзены дзённікавыя запісы аўтара і яго ўспаміны пра падзеі Першай сусветнай вайны.

Пад назвай “На імперыялістычнай вайне” кніга выйшла ўпершыню ў 1926 годзе. Лёс гэтай аповесці быў такі ж цяжкі, як і лёс самого аўтара. У 1930 годзе Максім Гарэцкі быў арыштаваны па абвінавачванні ў прыналежнасці да Саюза вызвалення Беларусі. Ён трапіў у спіс пісьменнікаў, чые творы патрэбна было знішчыць, таму многія кнігі Гарэцкага былі папросту спалены. Наступнае выданне дакументальнай аповесці выйшла толькі праз 50 гадоў, калі Максім Гарэцкі быў рэабілітаваны. Адметна, што сёлета, у сотую гадавіну пасля пачатку Першай сусветнай вайны, чытач атрымаў магчымасць пазнаёміцца з найбольш поўнай версіяй аповесці, пабачыць фотаздымкі ваеннага часу з фондаў Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва, якія маюць непасрэднае дачыненне да тэксту кнігі. Гэта, напрыклад, выява ваеннага шпіталя, фотаздымак брата Максіма Багдановіча, які таксама быў на фронце, фота доктара Георга, які лячыў салдата Максіма Гарэцкага.

Пісьменнік пайшоў на фронт, калі яму было ўсяго 20 гадоў. Ён быў прызваны ў царскую армію ў 1914 годзе, ваяваў у Прусіі. Быў цяжка паранены, доўгі час лячыўся ў шпіталях, потым вярнуўся на фронт, але з-за хваробы праз некаторы час быў дэмабілізаваны. Натуральна, маладому інтэлігенту, каморніку па адукацыі было складана “прыжыцца” ў асяроддзі вайскоўцаў. Але ён знайшоў на фронце добрых сяброў, за чый лёс перажываў, нават знаходзячыся дома ці ў шпіталі. Герой аповесці “На імперыялістычнай вайне” Лявон Задума з самага пачатку расповеду сцвярджае, што лічыць час, праведзены на вайне, змарнаваным. Па сутнасці, ён выказвае меркаванне пісьменніка Гарэцкага, бо ва ўмовах мірнага жыцця сапраўды можна было б паспець шмат. Але ж і ў час вайны пісьменнік (як і яго герой) вёў дзённік, дзе распавядаў пра падзеі, сведкам якіх быў, быт вайскоўцаў, і — што асабліва важна — шчыра, не ўтойваючыся і не прыхарошваючы ўласны вобраз, запісваў свае думкі і адчуванні.

Максім Гарэцкі не здарма дае свайму герою імя Лявон Задума. Спакойны інтэлігент, які прывёз з сабой кніжкі, ён выклікае здзіўленне калег па войску. Як разважае Шалапутаў (таксама адметнае прозвішча): “... вы не салдат, а індык, бо вы ўсё нешта думаеце, як індык...”. І сапраўды, праз успрыманне салдата-інтэлігента, схільнага бачыць і адчуваць прыгажосць нават у самых незвычайных сітуацыях, мы разумеем, што нават на вайне былі хвіліны душэўнага спакою, а карціна свету салдата не заўсёды шэрая. Гарэцкі піша: “Як ішоў ціха назад — агледзеўся. Месяц. Ядрана. Туман у доле. Шуміць цягнік... Хораша! Супакой і хараство агарнулі мяне. Варта жыць на свеце!” Зрэшты, негатыву таксама хапае: напружаныя ўзаемаадносіны паміж шараговымі і кіраўніцтвам (апошнія нават баяцца часам, што ва ўмовах вайны свае ж падначаленыя іх могуць забіць за “розныя крыўды”), складаныя, антысанітарныя ўмовы быту салдат, вымушаны голад, пачуццё адзіноты. Задума піша: “На гэтым мнагалюддзі я пачуў сябе ў вялікай адзіноце. Думкі мае памкнуліся дамоў, да родных. Што там цяпер?” Твор Максіма Гарэцкага прываблівае не толькі сюжэтам, яркімі вобразамі і праўдзівасцю апісання ваенных падзей. Захапляе перад усім майстэрства аўтара распавядаць пра рэальныя падзеі шчыра, не ўтойваючыся, аднак і акцэнтуючы ўвагу на самым істотным. Не здарма ж аповесць “На імперыялістычнай вайне” навукоўцы ставяць у адзін шэраг з выдатнай прозай аўтараў “страчанага пакалення” Рычарда Олдынгтана, Эрнэста Хемінгуэя, Эрых Марыя Рэмарка. Але варта памятаць, што калі ў еўрапейскай і амерыканскай літаратуры да таго часу ўжо склалася досыць моцная традыцыя дакументальнай прозы, то Гарэцкі вымушаны быў літаральна крок за крокам намацваць камяні падмурку гэтага канону для беларусаў. Па тым, што запіскі Лявона Задумы з задавальненнем перавыдаюць, чытаюць і вывучаюць сёння, можна меркаваць: у Гарэцкага ўсё атрымалася.

Юлія Бальшакова

Два лёсы братоў Гарэцкіх

Гаўрылу ад расстрэлу выратавала рашэнне Сталіна, а Максіму пазбегнуць знішчальнай машыны рэпрэсій не пашчасціла.
ЛЁС — дзіўная рэч. Чалавек нешта плануе, вызначае мэты, імкнецца да ажыццяўлення сваіх мар. Але раптам жыццё робіць нечаканы паварот — і ў адно імгненне ўсё тое, што было за гэтым паваротам, перакрэсліваецца аднойчы і назаўсёды. У жыцці двух братоў — Максіма і Гаўрылы Гарэцкіх — такіх момантаў было шмат. Першы — знакаміты пісьменнік, літаратуразнаўца і фалькларыст, грамадскі дзеяч — рэпрэсіраваны і расстраляны за тыдзень да свайго 45-годдзя. Другі — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, якім стаў у 28 год, член ЦВК БССР у 1929—30 гадах — здавалася б, павінен быў падзяліць лёс брата. Але шэраг выпадкаў дазволілі яму вытрываць за кратамі, пазбегнуць расстрэлу і пражыць доўгае, хаця і нялёгкае жыццё. Пра перыпетыі лёсу мы размаўляем з сынам вучонага і пляменнікам пісьменніка, акадэмікам, былым віцэ-прэзідэнтам НАН Беларусі Радзімам ГАРЭЦКІМ.

Сям’я

Так атрымалася, што некаторыя народжаныя ў сям’і Івана і Ефрасінні Гарэцкіх дзеці паміралі: першынец пражыў усяго год, дзяўчынка — і таго менш. Таму ў Максіма, які нарадзіўся чацвёртым, быў усяго адзін старэйшы брат, Іван. З васьмі дзяцей выжылі пяцёра: чатыры хлопцы і адна дзяўчынка. Гаўрыла, ці, як яго звалі, Гурык, быў самым малодшым з хлопцаў. Яго песцілі больш за іншых яшчэ і таму, што ён, калі нарадзіўся, быў самы слабенькі з дзяцей і ўвесь час плакаў.

Між тым менавіта гэтаму хлопчыку было наканавана доўгае жыццё. Астатнія браты і сястра Ганна пайшлі з жыцця заўчасна, акрамя Парфіра, які пражыў больш за 80 гадоў.

Аднойчы Ганна з Максімам на Вялікдзень жартам варажылі, хто раней памрэ. Выпала дзяўчыне. Яна хаця і смяялася разам з усімі, але было бачна, як ёй непрыемна. Той жарт апынуўся прароцтвам: Ганна загінула ў дваццацігадовым узросце. Яна толькі паступіла ў Заатэхнічны інстытут у Маскве і везла перадачу арыштаванаму напярэдадні Гаўрылу. Праехала свой прыпынак, выскачыла на наступным, нехта яе штурхануў, яна не ўтрымалася і апынулася пад коламі трамвая. Дзяўчыне пашкодзіла косткі таза і страўнік. Памірала яна доўга, некалькі дзён, пакутвала жудасна. Увесь гэты час з ёю быў Гаўрыла, якога нават адпусцілі з турмы «пад распіску».

Адукацыя

Бацькі ў Гарэцкіх былі неадукаваныя. Бацька працаваў на пана, далёка ад роднай вёскі, таму бываў дома наездамі. Маці займалася гаспадаркай. Яна ведала шмат песень, паданняў, сказаў, і вечарамі дзеці зачаравана слухалі іх. Наогул, як казаў Максім Гарэцкі, маці стала для іх першай і галоўнай настаўніцай роднай мовы.

Нягледзячы на непісьменнасць бацькоў, усе дзеці ў сям’і атрымалі сярэднюю адукацыю. Максім скончыў Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча, якое з цягам часу ператварылася ва ўсім нам добра вядомую Беларускую сельскагаспадарчую акадэмію.

Пасля ранення, у час Першай сусветнай вайны, скончыў Паўлаўскае ваеннае вучылішча ў Петраградзе і зноў пайшоў на фронт, на гэты раз у званні прапаршчыка. Але пасля захварэў на востры гастрыт і быў звольнены з арміі, — расказвае Радзім Гаўрылавіч. — Гаўрыла таксама пачынаў з каморніцка-агранамічнага вучылішча ў Горках. Далей была Пятроўская сельскагаспадарчая акадэмія ў Маскве. Вярнуўшыся ў Беларусь, ён стаў загадчыкам кафедры эканомікі сельскай гаспадаркі Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі, надрукаваў шмат манаграфій і артыкулаў. А ў хуткім часе стаў акадэмікам толькі што створанай Беларускай акадэміі навук.

Рэпрэсіі

Гарэцкіх паглынула ўжо першая хваля сталінскіх рэпрэсій. Абодвух братоў «узялі» амаль адначасова, па сфабрыкаванай справе так званага саюза вызвалення Беларусі. Толькі ў акадэміі навук было арыштавана больш за 30 чалавек, а таксама беларускія пісьменнікі, паэты, літаратуразнаўцы. Дарэчы, гэта былі не першыя «палітычныя справы» Максіма і Гаўрылы Гарэцкіх. Яшчэ ў пачатку 20-х гадоў Гаўрылу арыштавалі ў Маскве па абвінавачанні ў контррэвалюцыйнай дзейнасці і збіраліся выслаць за мяжу. Невядома, як бы склаўся яго лёс у гэтым выпадку, але справа замарудзілася — з-за гібелі сястры Ганны. А пасля і наогул «лягла на паліцу», паколькі доказаў антырэвалюцыйнай дзейнасці так і не знайшлі.

Максім у гэты час выкладаў беларускую мову на настаўніцкіх курсах у Вільні і рэдагаваў газеты «Наша думка» і «Беларускія ведамасці». Польскія ўлады арыштавалі яго, а пасля выслалі ў Літву, адкуль ён перабраўся ў Беларусь.

Падобным шляхам пайшлі і савецкія ўлады ў пачатку 30-х гадоў — Максіма на пяць гадоў саслалі ў Вятку. Адбыўшы тэрмін ссылкі, пісьменнік перабраўся бліжэй да радзімы — на Смаленшчыну, дзе ўладкаваўся настаўнікам рускай мовы.

А вось Гаўрылу прыгаварылі да расстрэлу. Жонку Лару звольнілі з працы як члена сям’і «ворага народа», і яна засталася з двума малымі сынамі. Амаль усе знаёмыя адвярнуліся тады ад яе. Вось як піша пра тыя часы Радзім Гарэцкі ў сваёй кнізе «Браты Гарэцкія»: «Многія знаёмыя, нават тыя, якія раней стараліся з імі пасябраваць, цяпер не заўважалі ці пазбягалі. Іншы раз, убачыўшы яе, пераходзілі на другі бок вуліцы. Баяліся. Знаёмства з сям’ёй «ворага народа» было небяспечнае... Без працы, без грошай, без падтрымкі многіх былых сяброў. Іншы раз проста не хацелася жыць. Але жыць трэба… Карміць сям’ю, малых дзетак. Аднак не ўсе пакінулі яе. Дапамагалі Янка Купала і Уладзіслава Францаўна, Якуб Колас і Марыя Дзмітрыеўна».

Выратаванне

А далей здарыўся цуд. Вышэйшую меру замянілі на 10 гадоў на Салаўках. Ёсць меркаванне, што прозвішча маладога таленавітага вучонага выкрэсліў з расстрэльнага спісу сам Сталін — за яго заступілася кіраўніцтва Беларусі, канкрэтна старшыня Прэзідыума ЦВК СССР ад БССР Аляксандр Чарвякоў і старшыня Савета Народных Камісараў БССР Мікалай Галадзед. Дарэчы, абодва ў 1937-1938 гадах скончылі жыццё самагубствам. Першы — пасля рэзкай крытыкі кіраўніцтва СССР «за недастатковую працу па знішчэнні ворагаў народа», другі — у час допыту пасля арышту.

У 1937-м НКУС зноў узяўся за былых вязняў і на гэты раз з яшчэ большай жорсткасцю.

У гэты час Гаўрыла, чакаючы смяротнага пакарання, даведзены да адчаю катаваннямі, з турмы папрасіў жонку перадаць лязо брытвы, каб перарэзаць вены. Не вытрымліваючы здзекаў і болю, многія арыштанты ў тыя часы канчалі жыццё самагубствам.

Жонка плакала, але разумела, што гэта можа быць адзіным выйсцем, вызваленнем ад бясконцых пакут. І выканала гэтую просьбу. На шчасце, Гаўрыла здолеў перамагчы сябе. Жонцы ён напісаў: «Сёння абяцаю Табе, мая Ларута, што ў часіну самае лютае нядолі, калі трэба было б перастаць жыць, я ніколі не скончу самагубствам, я буду жыць для Цябе, для дзяцей, для радасці, хоць праз вузенькую шчылінку бачыць Вас, ведаць, што Вы ёсць на свеце, які ўжо праз адно гэта шчаслівы для мяне, які не варта пакідаць ніколі».

Потым Гаўрылу будзе яшчэ адзін смяротны прысуд і яшчэ адно, такое ж нечаканае, выратаванне. А вось Максіму так не пашчасціла. У лістападзе 1937 года Максіма арыштавалі, а праз тры месяцы расстралялі. Рэабілітуюць знакамітага беларускага пісьменніка толькі ў 1959 годзе.

Радзім Гаўрылавіч не можа памятаць свайго дзядзьку, бо быў паўтарагадовым дзіцём, калі таго не стала. Але бацька шмат расказваў сынам пра яго, як пра клапатлівага брата, лепшага сябра і галоўнага настаўніка, і ў сям’і беражліва захоўваецца памяць пра Максіма Гарэцкага.

Гаўрыла ж, як «вораг народа», адбываў пакаранне ў лагеры на Салаўках, на будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага канала. Там жа ён трапіў у інжынерна-геалагічную экспедыцыю і «захварэў» на геалогію. Самастойна авалодаў гэтай навукай і з цягам часу стаў буйным спецыялістам у гэтай сферы. Спецыялізаваўся на будаўніцтве шматлікіх гідратэхнічных збудаванняў на Каме, Волзе, Доне, Дняпры. І заўсёды за ім пераязджала і яго сям’я.
— Пакуль я скончыў дзесяць класаў, прыйшлося змяніць 12 школ! — узгадвае сваё дзяцінства Радзім Гаўрылавіч.

Аднойчы бацька вырашыў узяць малодшага сына ў экспедыцыю, і гэта так паўплывала на юнака, што ён вырашыў стаць геолагам.

Бацька Радзіма Гаўрылавіча заўсёды імкнуўся вярнуцца на радзіму, у Беларусь, і прыносіць ёй карысць, удзельнічаючы ў геалагічных вышуках. «Шчасцем здаецца даследаванне роднай зямлі», — казаў ён. Гаўрыла Гарэцкі задоўга да адкрыцця адпаведных радовішчаў сцвярджаў, што ў нетрах Беларусі ёсць нафта, солі, вугаль, жалеза. Аднак яго ссылка працягвалася амаль трыццаць гадоў. Якуб Колас не аднойчы хадайнічаў аб вяртанні Гаўрылы на радзіму, але ўлады не паслухалі нават вялікага народнага паэта. Рэабілітавалі Гарэцкага ў 1958 годзе, а аднавілі ў званні акадэміка толькі ў 1965-м.

Памяць

Але жорсткі лёс працягваў пераследаваць сям’ю. Дачасна абарвалася жыццё не толькі Ганначкі і Максіма, але і ягонага сына Леаніда. Лёня ў званні малодшага лейтэнанта загінуў на фронце 18 лютага 1944 года. Яму ішоў 22-і год.

«Учора прыйшло страшнае паведамленьне: «Лёня загінуў…» О, гора, гора, неадступнае гора, — не пакідаеш ты род Гарэцкіх. Які бязлітасны лёс... І згубленае жыцьцё, такое прыгожае, такое здатнае, поўнае такой вялікай імклівасьці, замілаваньня… Лёня быў мне нібы сынам... Трагічны, катастрафічны лёс сям’і... Німа ні апраўданьня сьмерці, ні прымірэньня з ёю. Адвечнае «За што?» — напісаў тады ў дзённіку Гаўрыла Гарэцкі.

А вось Максімава дачка Галя, якая зрабіла вельмі многа для захавання і папулярызацыі бацькавых твораў, пражыла амаль 86 гадоў. Але замужам яна не была і дзяцей не мела. Таму з яе смерцю лінія Максіма Гарэцкага абарвалася.

Лёс Гаўрылы Гарэцкага і ў гэтым сэнсе больш шчаслівы, чым Максіма. У яго старэйшага сына Усяслава, доктара педагагічных навук, прафесара, члена-карэспандэнта Расійскай акадэміі адукацыі, члена Саюза журналістаў Расіі, былога галоўнага рэдактара часопіса «Начальная школа», які жыў у Маскве і працаваў на ніве асветы, ёсць дачка і сын, унучка і ўнук. Дачка і ўнук і ў Радзіма Гарэцкага, які жыве ў Мінску і, нягледзячы на 85-гадовы ўзрост, працуе ў Інстытуце прыродакарыстання НАН Беларусі, выдае кнігі і манаграфіі, узначальвае Рэспубліканскі фонд імя братоў Гарэцкіх.

…Сёння ў роднай вёсцы Гарэцкіх, Малой Багацькаўцы ў Мсціслаўскім раёне, у іх старой бацькоўскай хаце дзейнічае музей. Звычайная шаляваная хата, пабудаваная яшчэ ў XIX стагоддзі, у якой 120 гадоў таму з’явіўся на свет Максім Гарэцкі, а праз восем год — яго брат Гаўрыла, шмат чаго пабачыла на сваім вяку. Адсюль карані славутага беларускага рода, з якога пайшлі браты Гарэцкія — знакаміты пісьменнік і выдатны вучоны — яркія прадстаўнікі Беларусі. Яны любілі сваю краіну, яе культуру і гісторыю, народ і мову.