Радзім Гарэцкі

Расстрэл Максіма Гарэцкага

Як вядома, Максім Гарэцкі 19.VII.1930 г. быў арыштаваны ў Менску, а 10.IV.1931 г. асуджаны па так званай справе “Саюза вызвалення Беларусі” да высылкі на 5 год у Вятку (потым г. Кіраў), дзе адбыў тэрмін пакарання да 1935 г. Затым працаваў настаўнікам рускай мовы і літаратуры ў сярэдняй школе г. Кірава (былая Пясочня) Заходняй (потым Смаленскай, а зараз Калужскай) вобласці. Тут 4 лістапада 1937 г. ён зноў быў арыштаваны, а 5 студзеня 1938 г. асуджаны.

На многія заявы, якія рабіла жонка М. Гарэцкага – Леаніла Чарняўская – у розныя інстанцыі і гарады, нарэшце 1 лістапада 1939 г. (прайшло 2 гады пасля арышту), праз Камендатуру НКУС г. Кірава (раней г. Вятка), быў атрыманы вусны адказ аб тым, што Максім Гарэцкі памёр 20 сакавіка 1939 г. у пас. Важаэль (Комі АССР). На запыт у Важаэль, ад чаго памёр М. Гарэцкі, адказу не было...

Толькі пасля смерці Сталіна, у час так званай “хрушчоўскай адлігі”, паўстала магчымасць узняць пытанне аб рэабілітацыі пісьменніка, бо ў яго невінаватасці ніколі не сумняваліся ні яго родныя, ні большасць знаёмых ды, я думаю, і многія супрацоўнікі НКУСа, якія некалі судзілі вялікую колькасць бязвінных...

3 студзеня 1957 г. дачка М. Гарэцкага – Галіна – паслала заяву ў Пракуратуру СССР з просьбай аб пасмяротнай рэабілітацыі бацькі. 17 лістапада гэтага ж года Вярхоўны Суд БССР перагледзеў справу: “постановление от 10 апреля 1931 г. в отношении Горецкого Максима Ивановича отменено и делопроизводством прекращено за недоказанностью обвинения”. Аб гэтым рашэнні 17 верасня 1958 г. была атрымана адпаведная даведка. Але поўнай рэабілітацыі няма, месца і прычына смерці невядома, таму Галіна Максімаўна зноў і зноў піша заявы... 7 лютага 1959 г. прыйшла даведка: “...постановление Тройки УНКВД по Смоленской области от 5 января 1938 года в отношении Горецкого Максима Ивановича... отменено и дело о нем производством прекращено за отсутствием состава преступления”.

На афіцыйны запыт з г. п. Важаэль было атрымана паведамленне, што ў спісках зняволеных М. Гарэцкага не аказалася. Здавалася, зусім абарвалася апошняя нітачка ў пошуках месца яго смерці. У “Пахавальнай”, якую выдалі Галіне Максімаўне ў 1958 г. у Ленінградзе, сказана толькі, што М. Гарэцкі памёр 20 сакавіка ад кровазліцця ў мозг. Такую дату смерці пісьменніка можна прачытаць ва ўсіх даведніках, энцыклапедыях, падручніках і іншых працах. Але гэтая даведка – яшчэ адзін здзек сістэмы з яе ахвяр, бо такі час і месца смерці былі чарговай хлуснёй...

3 дапамогай Генадзя Лавіцкага і Алеся Вераса (КДБ Беларусі), якім выказваю шчырую падзяку, я меў магчымасць азнаёміцца са справай № 13036. Яна была заведзена на Максіма Гарэцкага ў сувязі з яго арыштам у г. Кіраве у 1937 г., а ў маі 1992 г. па запыту КДБ Беларусі прыслана з г. Калугі Упраўленнем Міністэрства бяспекі Расійскай Федэрацыі па Калужскай вобласці.

Іду ў КДБ Беларусі. Вялікі будынак з магутнымі калонамі па праспекце Францішкі Скарыны. Масіўныя дзверы цяжка адчыняюцца, і ахоплівае трывога і нейкае хваляванне... Але страху няма. Уяўляю, чамусьці кожны раз па–рознаму, але заўсёды з жудасцю і страхаццём, малюнак, як прыводзілі ў падобны суседні будынак майго тату, дзядзьку і тысячы іншых пакутнікаў у тыя гады... Стараюся ўявіць іх стан і пачуцці, і холад прабягае па спіне... Іду па калідорах і думаю, а раптам пачуецца: “Грамадзянін! Тварам да сцяны!” Але, слава Богу, не! Ветлівыя падцягнутыя хлопцы і больш сталыя людзі, большасць у цывільным. Некаторыя вітаюцца, хаця і не ведаюць мяне (як у вёсцы), а гэта так дзіўна і вельмі прыемна. Як добра, што зараз няма той навалы дзяржаўнага гвалту, таго дзікага самадурства і бясконцага страху! Толькі за гэта можна пацярпець усе тыя нягоды, якія прынесла нам перабудова, і дзякаваць за тое, што яна ўсе ж прый шла...

Уважліва праводзілі ў пусты кабінет нейкага начальніка, які павінен быў пайсці з працы, бо цяжкасці сучаснага часу закранулі і КДБ: скарачэнне штатаў і інш. Пакідаюць мяне ў тым кабінеце аднаго. На сценах, як і ў іншых памяшканнях, партрэты Ф. Дзяржынскага і Ю. Андропава, — адзіных (апрача гэкачэпіста Кручкова) кіраўнікоў гэтай службы, якія не былі расстраляны, памерлі сваёй смерцю, і, відаць, засталіся кумірамі не толькі былых, але і сучасных супрацоўнікаў КДБ.

Перада мной справа № 13036 “по обвинению гражданина Горецкого Максима Ивановича по ст. 58 п. 10, ч. 1 УК РСФСР.

Начато 3 декабря 1937 г., окончено 22 декабря 1937 г.” Чаму такія даты пачатку і заканчэння, зусім незразумела, бо пачалася яна значна раней і закончылася пазней. Звычайная папка з кардону шэра–жоўтага колеру з пяццю нумарамі далейшых архіваў і апошні з іх — П–9470. У суправаджальнай паперы адзначана, што ў справе няма лістоў 1—6 і 15—16. I праўда іх няма! Адзін з супрацоўнікаў КДБ Беларусі, які перадаваў мне папку, гэта тлумачыць тым, што такія памылкі могуць быць пры перадачы з аднаго архіва ў другі ці пры згубе некаторых дакументаў. Але Таццяна Процька – гісторык, якая ўжо некалькі гадоў займаецца архіўнымі справамі такога толку і якая прысутнічала пры гамонцы, тут жа вызначыла: “Нехта хоча схаваць сляды!”

У справе 60 лістоў, у тым ліку і 8 згінуўшых. Найбольш стары па часе дакумент (ліст 10) – даведка аб заканчэнні адбыцця ссылкі М. Гарэцкага. Гэта – галоўны дакумент высланага, без якога нікуды... Даведка зроблена на дрэннай паперы са школьнага сшытка і выдадзена М. Гарэцкаму ў Кіраве начальнікам “УО УГБ НКВД по Кировскому краю” 21 ліпеня 1935 г “...В том, что он отбывал меру Социальной защиты в г. Кирове, и освобожден 21–го июля 1935 года по отбытии меры Соцзащиты. Видом на жительство служить не может. При утере не возобновляется”. Гэтым закончылася ссылка ў Вятку (Кіраў), дзе Максім Гарэцкі спачатку працаваў землякопам, потым чарцёжнікам, тэхнікам–каштарыснікам. У Вятцы год жыў адзін, а потым, з чэрвеня 1932 г., разам з сям’ёй (жонка і двое дзетак — Галя і Лёня). Жыццё быдо цяжкае. Каб пракарміць сям’ю, прыходзілася многа працаваць і часта браць працу дамоў. Але не займацца літаратурай ён не мог і аднекуль знаходзіліся час і сілы, каб апрацоўваць “Віленскіх камунараў” (у 1934 г. паслаў рукапіс у выдавецтва ў Менск), пісаў рускі варыянт “Виленские воспоминания”.

Л. Чарняўская ва ўспамінах “Памятка” (“Полымя”, 1990, № 1, с. 170—176) піша: “Жылося цяжка. Працавалі мы абое, многа, а дастатку не было. Стамляліся, нерваваліся... Суседзі па доме (двухпавярховым) адносіліся да нас добра, нават з паважаннем. У Вятцы прызвычаіліся да палітычных ссыльных. Ніхто не забараняў сваім дзецям гуляць і дружыць з Галяй і Лёнем. Такія ж адносіны былі да іх у школе. Але для Максіма становішча ссыльнага было маральна цяжкім. Штотыдзень ён хадзіў на рэгістрацыю ў камендатуру. Балюча калола сваё прозвішча ў спісках лішэнцаў у часе выбараў у мясцовыя Саветы...

Найбольш балела Максіму тое, што колькі ні прасіў, не мог атрымаць дазвол з’ездзіць у наведкі да бацькоў на Беларусь.

...Маці ніяк зразумець не магла: не сядзіць жа сын у вастрозе, ходзіць вольна, жыве з сям’ёй, працуе, нават часам грошы ім пасылае, а ўсё не едзе. Чакала, чакала і не дачакалася. Падняла цяжкі кошык з бульбай, надарвалася і памерла ў пачатку сакавіка 1935 года. Якім вялікім горам была гэтая смерць для Максіма.

...Нарэшце ён атрымаў пашпарт. Можна было падацца бліжэй да бацькаўшчыны, бліжэй да межаў Беларусі. Ехаць у Мінск шукаць там работы ён не адважыўся, бо ведаў адносіны некаторых пісьменнікаў да сябе. Аповесць “Віленскія камунары” ён паслаў у выдавецтва значна раней, але ніякага адказу не меў”.

У канверце (ліст 37 справы) ляжыць гэты пашпарт, выдадзены 22 ліпеня 1935 г. і сапраўдны на тры гады. Тут жа “Личная книжка запасного Рабоче–Крестьянской Красной Армии”, дзе сказана, што М. Гарэцкі – “рядовой, род войск — артиллерия, должностная квалификация – разведчик”.

У жніўні 1935 г. М. Гарэцкі паехаў у Смаленск. Там атрымаў накіраванне (ліст 18 у справе), якое напісана ад рукі на невялікім кавалку паперы ў клетку са школьнага сшытка і датавана 31.VIII.1935 г. “Заведующему Песочинским РОНО. На основании Вашей личной договоренности с тов. Горецким М. И. направляем его в Ваше распоряжение для использования в качестве учителя Песочинской средней школы. Зам. зав. школьным сектором” (подпіс няясны). На накіраванні стаіць рэзалюцыя “Зачислить в среднюю школу с 1.IX.35 г.” Так ён стаў настаўнікам рускай мовы і літаратуры ў сярэдняй школе гар. пасёлка Пясочня (пазней г. Кіраў).

Жонка пісьменніка ўспамінае: “Максім напісаў мне, каб мы рыхтаваліся да пераезду. Я і пачала патрошку збірацца, але, як на тое ліха, цяжка захварэла на дызентэрыю. ...Выклікалі тэлеграмай Максіма... У школе яго чакалі, ён забраў з сабою Лёню... У Маскве на вяземскі цягнік спазніліся. Заначавалі ў Уладзіміра Іванавіча Пічэты. Ён і жонка вельмі гасцінна прынялі Максіма з Лёнем, добра частавалі іх”. Акадэмік Пічэта таксама адбываў ссылку ў Вятцы і сябраваў з М. Гарэцкім. Незадоўга перад ад’ездам апошняга яму дазволілі пераехаць у Маскву.

Як успамінае Галіна Гарэцкая (“Наша сям’я”. Максім Гарэцкі. Успаміны, артыкулы, дакументы. Мінск. “Мастацкая літаратура”. 1984. С.21—58): “Школа была недалёка ад дому, на той жа вуліцы Леніна, бліжэй к цэнтру пасёлка. У самым цэнтры – чыгуналіцейны завод і заводскі клуб. Перад нашым домам раслі ў адзін рад некалькі старых высокіх таполяў. За дваром і агародамі пачынаўся балоцісты лес. З другога боку пасёлка, каля завода, вялікае возера. Навокал лясы. Рынак быў блізенька ад нас, па сцяжынцы ад калодзежа ўлева.

Мама пасля цяжкой хваробы часова не працавала. Бацька меў многа ўрокаў у школе, чытаў лекцыі па літаратуры ў заводскім клубе і чырвонаармейцам у ваенкамаце, вёў заняткі па лікбезу... Як мог не забываўся на выспу Патмос: пісаў “Камароўскую хроніку”... Арганізаваў літаратурны гурток. Сорак два вучні ўваходзілі (спісак захаваўся). Стараўся зацікавіць вучняў гісторыяй іх роднага краю”.

Л. Чарняўская: “З новага 1936 г. пасёлак Пясочня быў перайменаваны ў раённы горад Кіраў Заходняй вобласці. Так і трапілі мы з Кірава абласнога ў Кіраў раённы. Адчувалі мы сябе тут вельмі адзінока. Максім нават не меў часу заводзіць знаёмства з сем’ямі настаўнікаў, не ведаў, ці захочуць яны знацца з былым ссыльным”.

Улетку 1936 г. М. Гарэцкі разам з дачкою наведаў Багацькаўку.

Г. Гарэцкая: “18 чэрвеня а сёмай гадзіне сонечнай раніцы прыехалі ў Смаленск. Пайшлі ў горад. Падняўшыся на гару, ішлі па роўнай вуліцы, злева ўсцяж тратуара зрэдку зялёныя дрэвы. Насустрач групкамі і па адным чырвонаармейцы. Некаторыя мне падміргваюць: “Гэй, курносая!” Глянула сарамліва на бацьку, а ён ідзе справа побач, стройны, дужы, і ўсміхаецца. У сінім шавіётавым касцюме, белай летняй фуражцы. Вышэй сярэдняга росту быў, вочы карыя, даволі вялікія, хоць і глыбокія. Усмешка прыгожая, добрая. Сорак тры гады было яму, а мне пятнаццаць”.

3 Багацькаўкі М. Гарэцкі на адзін дзень завітаў у Мінск, каб даведацца аб лёсе рукапісу “Віленскіх камунараў”. Але была нядзеля і ён нікога не пабачыў, апрача Алеся Вечара, якога выпадкова сустрэў на вуліцы, і вярнуўся ў Кіраў у прыгнечаным настроі...

Г. Гарэцкая: “22 ці 23 жніўня 1936 года бацька, ужо з Лёнем, зноў прыехаў у Малую Багацькаўку. Мусіць, у тое лета запісаў ён “Камароўскі парад” — пералік усіх трыццаці пяці двароў у вёсцы і кароценькія звесткі аб гаспадарах і сем’ях іх”.

У кастрычніку ў госці на некалькі дзён прыехаў брат Гаўрыла Гарэцкі з жонкай, які к гэтаму часу вызваліўся з ссылкі (Беламорска–Балтыйскі камбінат). Браты не бачыліся больш за 6 гадоў. Гамонкам не было канца. Радасць вялізная! Л. Чарняўская: “Гэта была адзіная радасная падзея ў тагачасным нашым жыцці!”

Г. Гарэцкая: “Увосень 1936 года грыбы добра раслі. Бацька і Лёня прыносілі іх поўнымі кошыкамі, а мама саліла, сушыла, марынавала, смажыла... Дапамагала яна бацьку як магла ў яго працы: правярала вучнёўскія сшыткі, дапамагала рыхтаваць патрэбны матэрыял для ўрокаў. Пераклала маці на беларускую мову яго апавяданне “Дедушка”.

Набліжаўся 1937 год – сумнавядомы як год найбольшага ўздыму сталінскіх рэпрэсій. Раслі страх, недавер адзін да другога, нават да самых блізкіх сяброў, квітнелі даносы... Асабліва цяжкае становішча склалася ў былых ссыльных, бо яны адчувалі, як цёмныя хмары ходзяць над імі. Многія людзі стараліся быць далей ад іх, не ведаць іх (раптам трапіш у ранг тых, хто мае “сувязь з ворагам народа”), некаторыя, наадварот, надта цікавіліся мінулым. Былі створаны так званыя “тройки”, якія надзяляліся асобымі паўнамоцтвамі і выносілі канчатковыя прыгаворы.

У справе (ліст 17) — дакумент пад грыфам “Совершенно секретно” ад 9 студзеня 1937 г., які пасланы са Смаленска ад НКУС па Заходняй вобласці: “Начальнику Кировского РО УНКВД лейтенанту Госбезопасности тов. Карасеву. Предлагаем немедленно исполнить наш № 7524/5 от 16.XII.36 г. о Горецком.
Нач. 4 отдела УГБ ст. лейтенант Гос. безоп. (Малыгин)
Нач. 5 отделения 4 отдела УГБ лейтенант Гос. безоп. (Левинсон)

Ужо ў канцы таго ж месяца (28.1.1937 г.) па тым жа адрасе ад тых жа начальнікаў ідзе папера (ліст 20): “В четвертый раз просим исполнить наш 4524/5 от 16.ХІІ.36 г. о Горецком. Несвоевременный ответ по такому важному делу мы расцениваем, как Вашу оперативную немощь. Если Вы не в состоянии выполнить наше задание в отношении Горецкого, сообщите, мы выделим оперативного работника на место, который это сделает”.

У чым сэнс “нашага 7524/5 от 16.XII.36 г.” (нумар у другой паперы – 4524/5, відаць, памылковы), можна толькі здагадвацца. Таксама застаецца невядомым, чым выкліканы гэтыя загады. Разгадка, можа, у тых знікнуўшых лістах 1—6?

Наступная па часе выканання папера (ліст 7) – гэта пісьмо з рэдакцыі газеты “Правда” ад 19.III.1937 г. пад грыфам “секретно” на адрас Абкома ВКП(б) тав. Румянцаву за подпісам члена– рэдкалегіі Бегавога.

“Пересылая Вам письмо Васильева П. П. “Киров, Западной обл., Ленина, 78), сообщаем, что устно Васильев рассказал следующее.

В средней школе в Кирове, где работал Васильев в качестве преподавателя математики и физики в январе 1937 г. на вечере памяти Ленина докладчик преподаватель литературы Горецкий М. И. назвал троцкистско–зиновьевскую банду оппозицией и сказал, что в нашем обществе еще имеется эксплоатация человека человеком.

Что имеется такая эксплоатация говорил на этом же вечере в вводном слове член ВЛКСМ – преподаватель истории Азаров (члены партии – в том числе парторг школы Якушенко — на вечере не присутствовали).

Таццяна Дасаева

Леаніла Усцінаўна Чарняўская (Гарэцкая) - празаік, перакладчыца, педагог. Нарадзілася 4 (16) лістапада 1893 г. у вёсцы Таргуны Барысаўскага павета Мінскай губерні (цяпер Докшыцкі раён Віцебскай вобл.). Бацька, Усцін Усцінавіч Чарняўскі, арандаваў зямлю ў розных паноў, маці, Аміля Антонаўна, служыла хатняй швачкай. Л. Чарняўская закончыла Марыінскае вышэйшае вучылішча ў Вільні (1910). 3 1911 г. настаўнічала ў вёсцы Залессе Дзісенскага павета. У 1918 г. пераехалаў Вільню, дзе ў 1919 - 1923 гг. працавала выкладчыцай Першай беларускай гімназіі. У 1923-1925 і 1928 -1932 гг. жыла ў Мінску, у 1926 -1928 гг. - у Горках, у сувязі з высылкай мужа - у Расеі. Працавала перакладчыцай у Белдзяржвыдавецтве, у часопісе “Іскра Ільіча”, выхавацелькай у дзіцячым садку. 3 1947 г. жыла ў Ленінградзе, дзе і пахавана на Паўднёвых могілках (памерла 26 верасня 1976 г.). Узнагароджана медалямі.

Першае апавяданне Л. Чарняўскай - “Мікітка” - надрукаванае ў 1921 г. у газеце “Наша думка”. Аўтар кніг прозы “Анавяданні”, “Валуй-камісар часоў Кераншчыны”, “Падарожніца”, “Бяздзетуха”; кніг для дзяцей “Варка”, “Кот Знайдзён”, “Андрэйка”, “Перамога”, “Лявонка”, “Сталёвы конь”, “Жук”; чытанкі “Родны край”. Пераклала на беларускую мову творы Р. Кіплінга, Э. Сэтана-Томпсана, С. Грыгор ’ева, Ш. дэ Кастэра і інш.

"Нялёгкім аказаўся мой лёс"
да 110-годдзя з дня нараджэння Леанілы Чарняўскай

Леаніла Чарняўская...
Сялянка па паходжанні. Арыстакратка па духу. Верная дачка сваёй Бацькаўшчыны. Асветніца. Пісьменніца. А яшчэ - жонка Максіма Гарэцкага.
Уяўляю яе ў розныя перыяды жыцця. Юную, рамантычную, летуценную - падчас вучобы ў Марыінскім вышэйшым вучылішчы, куды яна, дзевяцігадовая дзяўчынка з вёскі Таргуны, што на Віцебшчыне, паступіла ў 1902 г. Не па гадах стрыманую, строгую - калі яна пасля заканчэння вучылішча настаўнічала ў вёсцы Залессе на Віленшчыне. Засяроджаную, мэтанакіраваную, з акрэсленай грамадзянскай пазіцыяй - у Першай віленскай гімназіі, куды была запрошаная на працу ў пачатковых класах з моманту адкрыцця гэтай навучальнай установы - з 1 студзеня 1919 г. Маладая настаўніца пісала апавяданні для дзяцей (якраз у 1919 г. выйшаў яе першы зборнік “Дзіцячыя гульні”) і збіралася выдаць чытанку “Родны край”.

Можа, з гэтай чытанкі ўсё і пачалося... 1919 год. Вільня. Сюды, на пачатку года, разам з рэдакцыяй газеты “Звязда” пераехаў з акупаванага Мінска Максім Гарэцкі, на той час ужо вядомы пісьменнік. Убачыў свет і атрымаў прызнанне яго зборнік апавяданняў “Рунь”. Малады празаік прайшоў франтавымі дарогамі Першай сусветнай вайны, быў паранены, а ў яго рукапісах ляжалі дзённікавыя запісы, зробленыя ў акопах, у перапынках паміж баямі. Запісы, якія будуць пакладзены ў аснову мужнай, праўдзівай кнігі “На імперыялістычнай вайне”. Ужо былі напісаныя і сталі неад’емнай часткай духоўнага жыцця беларускай інтэлігенцыі яго артыкулы “Наш тэатр” і “Развагі і думкі” - праграма беларускага Адраджэння. А яшчэ жыла прага дзейнасці - літаратурнай, грамадскай і педагагічнай. Вялікія спадзяванні М. Гарэцкі ўскладаў на моладзь, да яе і звяртаўся з палымянымі словамі. Пісьменнік, педагог, ён добра разумеў, што грамадзянскія пачуцці трэба выхоўваць у людзей з маленства, каб разам з гукамі матчынай песні, а потым праз кнігу дзеці пранікаліся любоўю да роднага краю. Нядзіўна, чаму так зацікавіла Максіма Гарэцкага вестка пра тое, што настаўніца Леаніла Чарняўская рыхтуе да выдання чытанку “Родны край”, прызначаную для дзяцей 1-4-га гадоў навучання. Ці ведаў ён, калі вырашыў знайсці ўкладальніцу чытанкі, што яна маладая, прыгожая? Можа, і ведаў. Ды, пэўна ж, не ведаў, што будзе яна вернай спадарожніцай яго жыцця, народзіць яму дачку і сына, будзе яго паплечніцай у творчай дзейнасці, а калі напаткае бяда (арышт, выгнанне) - падзеліць з ім усе нягоды. А пасля яго смерці здзейсніць жаночы і грамадзянскі подзвіг: захавае яго літаратурны архіў, а потым разам з дачкой Галінай зробіць усё магчымае і немагчымае, каб творчая спадчына М. Гарэцкага заняла пачэснае месца сярод класікі нацыянальнай літаратуры. Не мог ён такога ведаць!

Уяўляю іх першую сустрэчу. Яна – у закрытай блузцы з высокім каўнерыкам, у доўгай чорнай спадніцы. Стройная. Прыгожая. Строгая. Хвалюецца. Не дзіва! Вядомы пісьменнік сам завітаў да яе. Вось ён перад ёю - малады, натхнёны, апантаны ідэяй нацыянальнага адраджэння. Уяўляю душэўны стан Леанілы Усцінаўны пасля знаёмства. Радасць. Разгубленасць. Прадчуванне чагосьці невядомага. А потым прыйшло каханне... Вайна не перашкодзіла яму. Ва ўспамінах дачка Галіна Максімаўна Гарэцкая згадвае словы маці пра тое, як насіў ёй ружы Максім Гарэцкі, “не зважаючы на тое, што пасвіствалі на вуліцы і ў яе двары кулі”. Неўзабаве “ў той неспакойны час яны абвянчаліся ў віленскім Прачысценскім саборы 16 ліпеня 1919 года”.

У віленскі перыяд жыцця шчасце маладой сям’і было азмрочанае. Дачушцы Галі не споўнілася года, Леаніла Чарняўская чакала нараджэння другога дзіцяці, калі ў ноч з 19 на 20 студзеня 1922 г. яе мужа, Максіма Гарэцкага, арыштавалі польскія ўлады і пасадзілі ў адзіночную камеру Лукішак. Яго абвінавацілі “ў прыналежнасці да партыі камуністаў, у арганізацыі тайных баявых дружын з мэтай замаху на дзяржаўную ўладу”, за што карным польскім кодэксам прадугледжваўся смяротны прысуд ці, у лепшым выпадку, катарга. У ноч з 3 на 4 лютага М. Гарэцкага прывезлі з турмы дамоў развітацца з сям’ёй. Мужна і годна перанесла гэтае выпрабаванне маладая жанчына. Пазней М. Гарэцкі напісаў у “Камароўскай хроніцы”: “Развітанне было балючае, тым болей што Міла была на пятым месяцы цяжарнасці. Трымалася яна добра, каб падбадрыць Кузьму, але ёй мроілася, што яго могуць павесці і расстраляць, і Кузьма потым шмат разоў думаў, як яна перанясе хвіліны гэтых страшных перажыванняў <...> Развітанне было пры паліцыянтах. Аля спала, і Кузьма пацалаваў яе сонненькую, на руках у Мілы: яна яе вынесла ў Кузьмоў пакой, дзе былі паліцыянты” (Міла - Леаніла Чарняўская, Кузьма - Максім Гарэцкі, Аля - іх дачка Галя).

Не магла ведаць тады Леаніла Усцінаўна, што яшчэ двойчы давядзецца ёй перажыць падобныя страшныя імгненні, калі будуць арыштоўваць яе мужа.

На шчасце, суд у той раз не адбыўся, і М. Гарэцкі “без суда, са здзекам, быў выкінуты з Вільні ў нейтральны пас паміж польскім і літоўскім фронтам”.

У кастрычніку 1923 г. сям’я Гарэцкіх пераехала ў Мінск. Максім Гарэцкі актыўна працаваў як выкладчык літаратуры, навуковец, грамадскі дзеяч. Хапала працы і Леаніле Чарняўскай. На ёй ляжаў клопат пра маленькіх дзяцей і дом, у які часта наведваліся госці. Прыязджалі родныя з Малой Багацькаўкі заходзілі суседзі. Любілі бываць у Гарэцкіх пісьменнікі. Ды не толькі домам, сям’ёй жыла Леаніла Чарняўская. Не забывала і пра здзяйсненне ўласных творчых задум.

Яна не толькі працавала над апавяданнямі, але і па-ранейшаму шчыравала над выпускам чытанкі “Родны край”. Перакладала ўрыўкі з твораў рускай, польскай, французскай літаратур на беларускую мову спецыяльна для чытанкі. Шмат дапамагала свайму мужу, падтрымліваючы яго творчыя памкненні. Тут не было суперніцтва. Па сведчанні пісьменніка Алеся Якімовіча, “гэта была сям’я таленавітых літаратараў. I, відаць, не толькі Максім Іванавіч меў уплыў на сваю жонку. Было і наадварот”.

На пачатку 1926 г. сям’я пераехала ў Горкі. Максім Гарэцкі даў згоду папрацаваць у Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, узначаліў кафедру беларускай мовы і літаратуры.

Гэта быў адзін з самых светлых перыядаў у жыцці Гарэцкіх. Шчаслівая сям’я, добрае суседства з калегамі-педагогамі, маляўнічая прырода - усё гэта надавала асаблівае хараство. Максім Іванавіч вадзіў дзяцей у дэндралагічны парк, а Леаніла Усцінаўна любіла хадзіць з імі “да невялікага возера за грачыным гаем”. Відаць, гэтая мясціна нагадвала жанчыне азёрны Віцебскі край, любую сэрцу вёсачку Таргуны.

Дачцэ Гарэцкіх запомніліся Горкі мноствам кветак. I не толькі тымі, што раслі на доследным участку сельскагаспадарчай акадэміі, але і кветкамі, пасаджанымі рукамі матулі. Кветкі былі на вокнах у кожным пакоі, раслі каля дома. Леаніла Усцінаўна любіла ўсё прыгожае, і гэтай прыгажосцю, якую ўмела стварыць сама, яна хацела атуліць сваіх родных. Яна мела добры голас - лірычнае сапрана. У красавіку 1927 г. у Горкі прыехаў Якуб Колас. У акадэмічным клубе наладзілі сустрэчу. Леаніла Усцінаўна спявала ў гонар шаноўнага госця. Песня заўсёды дапамагала ёй пераадольваць цяжкасці, захоўваць чалавечую годнасць.

А яшчэ Леаніла Усцінаўна вельмі добра вышывала. Паводле слоў дачкі, “яна ўмела стварыць на палатне кветкі ці іншае з найпрыгажэйшымі тонкімі адценнямі. Хадзілі ў вышытым ёю адзенні дарослыя і дзеці; яе вышыўкі ўпрыгожвалі кватэру”.

Уяўляю Максіма Гарэцкага ў такой кашулі-вышыванцы. Відаць, вельмі прыемна яму было апранаць кашулю, аздобленую рукамі каханай, хораша думалася ў гэтыя хвіліны пра яе - прыгажуню, разумніцу, пявунню, майстрыху, што ўмее ствараць утульнасць і хараство.

Да 1 верасня 1928 г. Гарэцкія вярнуліся ў Мінск. Яшчэ шмат радаснага і прыемнага адбылося ў іх жыцці, але нарастала трывога. Адчувальна змянілася на горшае грамадска-палітычная атмасфера ў краіне. Пачаліся нападкі ў друку на М. Гарэцкага. Да трагічнага дня заставалася амаль два гады.

У ноч з 18 на 19 ліпеня 1930 г. у кватэру Гарэцкіх зноў пагрукалі. Леаніла Чарняўская ўжо чула такі грук у Вільні. Максіма Гарэцкага арыштавалі. Цяпер ужо прадстаўнікі савецкай улады.

Іх разлучылі, але каханне, калі яно не згасае ў сэрцах дваіх, нельга пасадзіць у турэмную камеру, знішчыць. Яно застаецца жыць - і ў выпрабаваннях становіцца яшчэ больш моцным і прыгожым. У светлыя хвіліны жыцця каханне акрыляе, натхняе, у драматычныя моманты - выратоўвае, дае сілу для жыцця. Так было ў Гарэцкіх.

Да 10 красавіка 1931 г. М. Гарэцкі знаходзіўся ў мінскай турме, потым разам з іншымі асуджанымі яго адправілі па этапе да месца высылкі - у Вятку.

Пачалася перапіска Максіма Гарэцкага (яго лісты да жонкі і родных апублікаваныя ў кнізе: М. Гарэцкі. Творы. Мінск, 1990) і Леанілы Чарняўскай (яе лісты да мужа, на жаль, не захаваліся) - летапіс іх кахання.

Зноў і зноў учытваюся ў радкі лістоў Максіма Гарэцкага да жонкі і дзяцей, і вось ужо здаецца, што я прачытала і лісты Леанілы Чарняўскай да мужа. Між трывог і клопатаў штодзённага жыцця ў расстанні гучыць мелодыя іх кахання - непаўторная, шчымлівая, пяшчотная, чыстая, гаючая...

Мелодыя на два галасы: адзін з іх мужны, стрыманы, клапатлівы; другі - па-жаночы ўсхваляваны, трывожны, часам адчайны... Гэтыя два галасы ідуць з глыбіні душы, цягнуцца праз расстанне, каб падтрымаць адно аднаго ў цяжкія хвіліны, даць апірышча духу і веры ў лепшае. Гэтая мелодыя, напачатку ціхая, ледзь чутная, паступова набірае сілу, запаўняе прастору, і вось ужо два галасы, зліваючыся ў адзін, гучаць як гімн каханню - высакароднаму, узвышанаму, самаахвярнаму.

Кранае форма звароту Максіма Гарэцкага да жонкі. Да імён Лёля, Міла, Ласка дадаецца яшчэ адно: Цярплівая Ласка. Колькі глыбіннага сэнсу ў гэтых словах, колькі павагі і любові, шкадавання, што “па яго віне” выпала столькі бяды ёй і дзецям (“іх парасткам маладым ”, “галубянятам) колькі стрыманай пяшчоты, замілавання і... удзячнасці.

Як толькі Максім Гарэцкі прыбыў у Вятку, Леаніла Чарняўская адразу ж паставіла пытанне пра пераезд разам з дзецьмі да яго і рабіла ўсё магчымае, каб наблізіць гэты час. Летам 1931 г. яна наведала мужа ў Вятцы, а з канца чэрвеня 1932 г. - сям’я Гарэцкіх зноў разам. Нялёгкія былі гады. Жылі ў прахадным пакойчыку, памерам у дзевяць квадратных метраў. Не хапала грошай. Было голадна і холадна. I ўсё ж яны былі шчаслівыя. Максім Гарэцкі і Леаніла Чарняўская стараліся, каб драматычныя абставіны не азмрочвалі жыццё дзяцей.

У ліпені 1935 г. М. Гарэцкі адбыў тэрмін высылкі, атрымаў пашпарт, але ў родныя мясціны не вярнуўся. Сям’я пасялілася ў пасёлку Пясочня Смаленскай вобласці (пазней Кіраў Калужскай вобласці). У ноч з 3 на 4 лістапада 1937 г. М. Гарэцкага зноў арыштавалі.

21 снежня 1937 г. Леаніла Усцінаўна апошні раз бачыла мужа, калі яго разам з іншымі арыштаванымі перапраўлялі ў Вязьму. Праз шмат гадоў яна напісала ўспаміны пад назвай “Памятка”. У стрыманым аповедзе прарвалася трагічная нота, якая дае магчымасць адчуць духоўную моц гэтай жанчыны: “Ён цалаваў мае рукі, прасіў прабачэння за свой нервовы характар. Клапаціўся, што будзе з намі, як будзем жыць далей. Я з выгляду была спакойная. Пацяшала, што абойдзецца добра, павінна так быць. Кароткі зімовы дзень канчаўся... Так і застаўся ў маёй памяці Максім Іванавіч з хатыльком за плячыма, валенцамі пад пахай. Поезд крануўся, пайшоў паволі. І ўсё... Вярнулася да хаты, калі ўжо было цёмна. Дзеці былі дома. Яны не ведалі, што я паехала ў провады, і трывожыліся. А я, стаўшы на парозе, загаласіла, бо столькі трымалася, каб не выказаць перад Максімам сваёй роспачы, бо так гэта мне цяжка давялося”.

8 студзеня яна прыехала ў Вязьму, каб атрымаць дазвол на перадачу мужу. Тады ж атрымала ад яго апошнюю запіску. Як страшна і балюча пісаць гэтыя словы: апошняя сустрэча, апошні поціск рукі, апошнія словы, апошні... 10 лютага 1938 г. у 15 гадзін Максіма Гарэцкага расстралялі.

Пасля апошняй сустрэчы з мужам Леаніла Чарняўская яшчэ пасылала на яго імя пераводы, пасылкі, пісала ў розныя інстанцыі, каб даведацца, дзе знаходзіцца яе муж. I толькі 1 лістапада 1939 г. ёй паведамілі ў камендатуры, што Максім Гарэцкі памёр 20 сакавіка ў Комі АССР, пасёлак Важаэль.

Леаніла Чарняўская так і не даведалася пра сапраўдную дату смерці мужа. З таго трагічнага дня яна пражыла яшчэ 38 гадоў. Засталося жыць іх каханне. Яно дало сілы гэтай мужнай жанчыне, каб выстаяць, каб гадаваць дзяцей, змагацца за чыстае імя Максіма Гарэцкага, захоўваць яго літаратурны архіў, пісаць успаміны, такія неабходныя нам сёння. Ужо без мужа давялося ёй перажыць смерць Лёні, які загінуў на фронце ў дзень нараджэння свайго бацькі - 18 лютага 1944 г.

Некалі, у 1926 г., М. Гарэцкі падчас падарожжа ў Сібір сустрэў жанчыну-перасяленку з Беларусі, якая ўразіла яго сваёй мужнасцю, сілай духу. У абразку пад назвай “Хоцімка” ён напісаў словы, якія можна цалкам адрасаваць і Леаніле Чарняўскай, бо яна ўвасобіла найлепшыя рысы беларускай жанчыны: “Шкадую, чаму я не скульптар, каб зляпіць яе вобраз ці выразаць яго - так, як некалі, быўшы малым, ляпіў з гліны ці выразаў з дрэва розныя прыемныя фігуркі.

Толькі цяпер зляпіў бы ці выразаў бы не маленькую фігурку, а вялікую і гордую постаць жанчыны, што не схіляючы галавы ідзе сваім шляхам жыцця”.

I зноў мне чуецца мелодыя кахання на два галасы. Максім Гарэцкі сказаў аднойчы дачцэ пра Леанілу Усцінаўну: “Запомні: яна святая!” I паўтарыў: “Святая!” Незадоўга да смерці Леаніла Усцінаўна прызналася Галіне: “Ніколі, ні разу не пашкадавала, што выйшла замуж за Максіма, хоць і нялёгкім аказаўся мой лёс... ”

Таццяна Дасаева

Максім Гарэцкі і Леаніла Чарняўская.
Гісторыя кахання

Каханне... Вечная таямніца, Божы дар, цуд.
Мы прывыкаем да гэтага цуду, паўтараем імёны тых, хто з’яўляецца сімвалам кахання для ўсяго свету: Трыстан і Ізольда, Дантэ і Беатрычэ, Петрарка і Лаура, Жыгімонт Аўгуст і Барбара Радзівіл... У адзін шэраг з імі можна паставіць імёны Максіма Гарэцкага і Леанілы Чарняўскай.

Мне даўно хацелася напісаць пра іх каханне. Яшчэ тады, калі пачала работу па складанні «Летапісу жыцця і творчасці Максіма Гарэцкага» і з дазволу дачкі пісьменніка, - Галіны Максімаўны Гарэцкай, у аддзеле рэдкай кнігі і рукапісаў Фундаментальней бібліятэкі імя Якуба Коласа Акадэміі навук БССР упершыню прачытала лісты М. Гарэцкага да жонкі і дзяцей, дасланыя ім з Вяткі, куды ён пасля арышту і беспадстаўнага абвінавачання быў высланы ў 30-я гады. Да публікацыі гэтых лістоў затавался яшчэ добры дзесятак гадоў. Я перажыла тады сапраўднае ўзрушэнне: не магла прачытаць без слёз ніводнага радка.

Пра іх каханне амаль нічога не напісана. Лісты Леанілы Усцінаўны да мужа не захаваліся. Асобныя звесткі пра іх узаемаадносіны ёсць у «Камароўскай хроніцы» М. Гарэцкага. І хоць гэта твор аўтабіяграфічны, тым не менш, як і належыць жанру хронікі, — тут зафіксаваны найперш факты. Ёсць яшчэ ўспаміны Леанілы Усцінаўны, Галіны Максімаўны, Лёні Гарэцкага, артыкулы Гаўрылы Іванавіча і Радзіма Гаўрылавіча Гарэцкіх, але ў іх няма адкрытых выказванняў пра пачуцці Максіма Гарэцкага і Леанілы Чарняўскай. А калі нешта і згадваецца, то вельмі стрымана, лаканічна, далікатна.

...Сам Лёс некалі звёў іх. 1919 год. Вільня. Сюды, на пачатку года, разам з рэдакцыяй газеты «Звязда» пераехаў з акупіраванага Мінска М. Гарэцкі. На той час быў ён ужо вядомым пісьменнікам. Пабачыў свет і атрымаў прызнанне зборнік яго апавяданняў «Рунь». Малады пісьменнік прайшоў франтавымі дарогамі першай сусветнай вайны, быў паранены, а ў яго рукапісах ляжалі дзённікавыя запісы, зробленыя ў акопах, у перапынках паміж баямі. Запісы, якія будуць пакладзены ў аснову мужнай, праўдзівай кнігі «На імперыялістычнай вайне». Ужо былі напісаны і сталі неад’емнай часткай духоўнага жыцця беларускай інтэлігенцыі артыкулы М. Гарэцкага «Наш тэатр» і «Развагі і думкі» — праграма беларускага Адраджэння. А яшчэ жыла прага дзейнасці: літаратурнай, грамадскай і педагагічнай. Вялікія спадзяванні М. Гарэцкі ўскладаў на моладзь, да яе і звяртаўся ён з палымянымі словамі. Пісьменнік, педагог, ён добра разумеў, што грамадзянскія пачуцці трэба выхоўваць у людзей з маленства, каб разам з гукамі матчынай песні, а потым праз кнігу пранікаліся яны любоўю да роднага краю.

Не дзіўна, чаму так зацікавіла М. Гарэцкага вестка аб тым, што настаўніца Л. Чарняўская рыхтуе да выдання чытанку «Родны край», якая прызначалася для дзяцей 1-4-га гадоў навучання. Ці ведаў ён, калі вырашыў знайсці ўкладальніцу чытанкі, што яна маладая, прыгожая? Можа і ведаў. Ды, пэўна ж, не ведаў, што яна будзе вернай спадарожніцай яго жыцця, падорыць яму дачку і сына, будзе яго паплечніцай у творчай дзейнасці, а калі напаткае бяда (арышт, выгнанне) — падзеліць з ім усе нягоды. А пасля яго смерці здзейсніць жаночы і грамадзянскі подзвіг: захавае яго літаратурны архіў, а потым разам з дачкой Галінай зробіць усё магчымае і немагчымае, каб творчая спадчына М. Гарэцкага заняла пачэснае месца сярод класікаў нацыянальнай літаратуры. Не мог ён гэтага ведаць!

Леаніла Чарняўская. Сялянка па паходжанні, арыстакратка па духу, верная дачка сваёй Бацькаўшчыны. Асветніца. Пісьменніца. Уяўляю яе ў розныя перыяды жыцця. Юнаю, рамантычнаю, летуценнаю — у час вучобы ў Вышэйшым Марыінскім вучылішчы, куды яна, дзевяцігадовая дзяўчынка з вёскі Таргуны, што на Віцебшчыне, паступіла ў 1902 г. Не па гадах стрыманую, строгую ў час яе работы настаўніцай у вёсцы Залессе на Віленшчыне, дзе яна працавала пасля заканчэння вучылішча ў 1910 г. Засяроджаную, мэтанакіраваную, з акрэсленай грамадзянскай пазіцыяй — у Першай Віленскай гімназіі, куды Леанілу Чарняўскую запрасілі на работу ў пачатковых класах з моманту адкрыцця гэтай навучальнай установы, з 1 студзеня 1919 г. Маладая настаўніца пісала апавяданні для дзяцей (якраз у 1919 г. выйшаў яе першы зборнік «Дзяціныя гульні») і, як ужо згадвалася, збіралася выпусціць чытанку «Родны край».

Уяўляю іх першую сустрэчу. Яна ў закрытай блузцы з высокім каўнерыкам, у чорнай доўгай спадніцы. Стройная. Прыгожая. Строгая. Хвалюецца. Не дзіва! Вядомы пісьменнік сам завітаў да яе. Вось ён перад ёю — малады, натхнёны, апантаны ідэяй нацыянальнага адраджэння. Уяўляю душэўны стан Леанілы Усцінаўны пасля знаёмства з Гарэцкім. Радасць. Разгубленасць. Прадчуванне чагосьці невядомага. А потым прыйшло каханне. Вайна не перашкодзіла яму. У сваіх успамінах Галіна Максімаўна згадвае словы маці аб тым, як насіў ёй ружы Максім Гарэцкі, «не зважаючы на тое, што пасвіствалі на вуліцы і ў яе двары кулі». Неўзабаве «ў той неспакойны час яны абвянчаліся ў Віленскім Прачысцінскім саборы 16 ліпеня 1919 года».

У віленскі перыяд жыцця шчасце маладой сям’і было азмрочана. Дачушцы Галі яшчэ не споўнілася года, Леаніла Усцінаўна чакала нараджэння другога дзіцяці — але ў ноч з 19 на 20 студзеня 1922 года яе мужа, М. Гарэцкага, арыштавалі польскія ўлады і пасадзілі ў адзіночную камеру Лукішак, абвінаваціўшы «ў прыналежнасці да партыі камуністаў, у арганізацыі тайных баявых дружын з мэтай замаху на дзяржаўную ўладу», за што польскім Карным кодэксам прадугледжваўся смяротны прысуд ці, у лепшым выпадку, катарга. У ноч з 3 на 4 лютага М. Гарэцкага прывезлі з турмы дамоў для развітання з сям’ёй. Мужна і годна перанесла гэта выпрабаванне маладая жанчына. Аб гэтым напіша ў «Камароўскай хроніцы» М. Гарэцкі: «Развітанне было балючае, тым болей, што Міла была на пятым месяцы цяжарнасці. Трымалася яна добра, каб падтрымаць Кузьму, але ёй мроілася, што яго могуць павесці і расстраляць, і Кузьма потым шмат разоў думаў, як яна перанясе хвіліны гэтых страшных перажыванняў...». Не магла ведаць тады Леаніла Усцінаўна, што яшчэ двойчы давядзецца ёй перажыць страшныя імгненні, калі будуць арыштоўваць яе мужа.

На шчасце, суд тады не адбыўся...
У кастрычніку 1923 г. сям’я Гарэцкіх пераехала ў Мінск.

М. Гарэцкі актыўна працуе як выкладчык літаратуры, навуковец. Ён так ірваўся сюды, у Савецкую Беларусь. Бачыліся тут вялікія перспектывы ў творчай дзейнасці ў імя святога Адраджэння Бацькаўшчыны.

Хапала працы і Леаніле Усцінаўне. На ёй ляжаў клопат пра маленькіх дзяцей, дом, у які вельмі часта наведваліся госці. Прыязджалі родныя з Малой Багацькаўкі, заходзілі суседзі. Ды не толькі домам, сям’ёй жыла Леаніла Усцінаўна. Не забывала яна і пра здзяйсненне ўласных творчых задум.

Акрамя працы над апавяданнямі, яна па-ранейшаму шчыравала над выпускам чытанкі «Родны край». Перакладала ўрыўкі з твораў рускай, польскай, французскай літаратуры на беларускую мову спецыяльна для чытанкі. Шмат дапамагала свайму мужу, падтрымліваючы яго творчыя памкненні. Тут не было саперніцтва. Па сведчанню пісьменніка А. Якімовіча, «гэта была сям’я таленавітых літаратараў. I, відаць, не толькі Максім Іванавіч меў уплыў на сваю жонку. Было і наадварот». Гэта пацвярджае той факт, што М. Гарэцкі напісаў шмат апавяданняў і нарысаў для дзяцей, змешчаных у «Родным краі».

На пачатку 1926 г. сям’я Гарэціх пераехала ў Горкі. М. Гарэцкі даў згоду папрацаваць у Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, узначаліў кафедру беларускай мовы і літаратуры.

Гэта быў адзін з самых светлых перыядаў у жыцці Гарэцкіх. Шчаслівая сям’я, добрае суседства з калегамі-педагогамі, прыгожая прырода — усё гэта надавала жыццю асаблівае хараство. Максім Іванавіч вадзіў дзяцей у дэндралагічны парк, а Леаніла Усцінаўна любіла хадзіць з імі «да невялікага возера за грачыным гаем». Відаць, гэта мясціна нагадвала жанчыне азёрны Віцебскі край, любую сэрцу вёсачку Таргуны.

Дачцэ Гарэцкіх запомніліся Горкі мноствам кветак. I не толькі тымі, што раслі на доследным участку сельскагаспадарчай акадэміі, але і кветкамі, пасаджанымі мамінымі рукамі.

Кветкі былі на вокнах у кожным пакоі, раслі каля дома. Леаніла Усцінаўна любіла ўсё прыгожае, і гэтай прыгажосцю, якую ўмела ствараць сама, яна хацела атуліць сваіх родных. Яна ўмела прыгожа спяваць, мела добры голас — лірычнае сапрана. У красавіку 1927 г. у Горкі прыехаў Якуб Колас. У акадэмічным клубе была наладжана яго сустрэча. У гонар шаноўнага госця спявала Леаніла Усцінаўна. У гады выпрабаванняў, якія яна раздзеліць са сваім мужам, песня будзе дапамагаць пераадольваць цяжкасці, захоўваць чалавечую годнасць, паказваць узор мужнасці сваім дзецям.

А яшчэ Леаніла Усцінаўна вельмі добра вышывала. Паводле слоў дачкі Гарэцкіх, яна «ўмела стварыць на палатне кветкі ці іншае з найпрыгажэйшымі тонкімі адценнямі. Хадзілі ў вышытым ёю адзенні дарослыя і дзеці; яе вышыўкі ўпрыгожвалі кватэру».

Уяўляю Максіма Гарэцкага ў такой рубашцы-вышыванцы. Відаць, вельмі прыемна яму было апранаць гэтую рэч, вышытую рукамі каханай, хораша думалася ў гэтыя хвіліны пра яе — прыгажуню, разумніцу, пяюху, майстрыху, што ўмела ствараць утульнасць, прыгажосць.

К 1 верасня 1928 г. Гарэцкія вярнуліся ў Мінск. Яшчэ шмат радаснага і прыемнага адбылося ў іх жыцці, але нарастала трывога. Адчувальна змянілася на горшае грамадска-палітычная атмасфера ў краіне. Пачаліся нападкі ў друку на М. Гарэцкага. Да трагічнага дня заставалася амаль два гады...

У ноч з 18 на 19 ліпеня 1930 г. у кватэру Гарэцкіх зноў пастукалі. Леаніла Усцінаўна ўжо чула такі стук у Вільні. Максіма Гарэцкага арыштавалі.

Іх разлучылі, але каханне, калі яно не згасае ў сэрцах дваіх, нельга, як чалавека, пасадзіць у турэмную камеру, знішчыць. Яно застаецца жыць — і ў выпрабаваннях становіцца яшчэ больш моцным і прыгожым. У светлыя хвіліны жыцця каханне акрыляе, натхняе, у драматычныя моманты — яно выратоўвае, дае сілу для жыцця. Так было ў Гарэцкіх.

Да 10 красавіка 1931 г. М. Гарэцкі знаходзіцца ў Мінскай турме, потым па этапу яго разам з іншымі асуджанымі адпраўляюць да месца высылкі — у Вятку.

Пачынаецца перапіска — летапіс іх кахання (лісты М. Гарэцкага да жонкі апублікаваныя ў кнізе: М. Гарэцкі «Творы», Мн., 1990). Зноў і зноў учытваюся ў радкі лістоў Максіма Гарэцкага да жонкі і дзяцей, і вось ужо здаецца, што я прачытала і лісты Леанілы Усцінаўны да мужа. Я трапляю ў свет іх пачуццяў, дзе між трывог і клопатаў штодзённага нялёгкага жыцця ў расстанні гучыць мелодыя іх кахання — непаўторная, шчымлівая, пяшчотная, чыстая, гаючая...

Мелодыя на два галасы: адзін з іх — мужны, стрыманы, кпапатлівы; другі — па-жаночы ўсхваляваны, трывожны, часам адчайны... Гэтыя два галасы, што ідуць з глыбіняў душы, нібы рукі закаханых, цягнуцца праз расстанне, каб злучыцца ў абдымках, каб падтрымаць адно аднаго ў цяжкую хвіліну, даць апірышча духу і веры ў лепшае. Гэта мелодыя на два галасы, напачатку ціхая, ледзь чутная, паступова набірае сілу, запаўняе прастору, і вось ужо два галасы, зліваючыся ў адзін, гучаць як гімн каханню — высакароднаму, узвышанаму, самаахвярнаму.

Кранае форма звароту Максіма Гарэцкага да жонкі. Да імён Лёля, Міла, Ласка дадаецца яшчэ адно: Цярплівая Ласка. Колькі глыбіннага сэнсу ў гэтых словах, колькі павагі і любові, шкадавання, што «па яго віне» выпала ёй і дзецям (іх «парасткам маладым», «галубянятам») столькі бяды; колькі стрыманай пяшчоты, замілавання і... удзячнасці!

3 лістоў М. Гарэцкага бачна, што, як толькі ён прыбыў у Вятку, Леаніла Усцінаўна адразу ж паставіла пытанне аб пераездзе разам з дзецьмі да мужа. Летам 1931 г. яна наведвае Максіма Гарэцкага ў Вятцы, а ў канцы чэрвеня 1932 г. сям’я Гарэцкіх зноў разам. Нялёгкія гэта былі гады. Жылі ў прахадным пакойчыку, памерам у дзевяць квадратных метраў, не хапала грошай. Было і голадна, і холадна. I ўсё ж яны былі шчаслівыя. Максім Гарэцкі Леаніла Чарняўская вельмі стараліся, каб драматычныя абставіны, у якіх апынулася іх сям’я, не азмрочвала жыццё дзяцей.

Бацька хадзіў з дзецьмі ў скверык ля сабора Аляксандра Неўскага, дома іграў на балалайцы ці расказваў цікавыя гісторыі, у марозныя вечары паказваў дзецям сузор’і і зоркі; майстраваў з сынам Лёнем з бамбуку і паперы авіямадэлі, ведаючы, што сын захапляецца маляваннем, авіямадэлізмам; вучыў дзяцей ляпіць з гліны розныя фігуркі людзей, жывёл; заахвочваў дачку пісаць дзённік, вучыў пісаць сачыненні, падтрымліваў яе захапленне гімнастыкай. Аб усім гэтым і многім іншым згадвае ва ўспамінах Галіна Максімаўна.

3 хваляваннем успамінае гэты перыяд жыцця і Лёня ў лістах да родных, калі таты ўжо не было ў жывых. У ліпені 1935 г. М. Гарэцкі адбыў тэрмін высылкі, атрымаў пашпарт, але ў родныя мясціны не вярнуўся. Сям’я Гарэцкіх пасялілася ў Пясочні (потым перайменаванай у г. Кіраў). У ноч з 3 на 4 лістапада 1937 г. Гарэцкага зноў арыштавалі.

21 снежня 1937 г. Леаніла Усцінаўна апошні раз бачыла свайго мужа, калі яго разам з іншымі арыштаванымі з Кірава-Пясочні перапраўлялі ў Вязьму. 8 студзеня яна прыехала ў Вязьму, каб атрымаць дазвол на перадачу мужу. Тады ж атрымала яна апошнюю запіску ад М. Гарэцкага. Як страшна пісаць гэтыя словы: апошняя сустрэча, апошні поціск рукі, апошнія словы, апошні развітальны позірк, апошняя запіска...

М. Гарэцкага расстралялі ў Вязьме 10 лютага 1938 г. у 15 гадзін. 3 таго страшнага дня прайшло 65 гадоў.

Пасля апошняй сустрэчы з мужам Леаніла Усцінаўна яшчэ пасылала на яго імя грашовыя пераводы, пасылкі, пісала ў розныя інстанцыі, каб даведацца, дзе знаходзіцца яе муж. I толькі 1 лістапада 1939 г. ёй паведамілі ў камендатуры, што муж яе памер 20 сакавіка ў Комі АССР, пасёлак Важаэль. Леаніла Усцінаўна так і не даведалася сапраўдную дату смерці мужа. Гэта дата стала вядомая толькі тады, калі пляменнік Максіма Гарэцкага Радзім Гарэцкі, азнаёміўшыся з дакументамі па справе М. Гарэцкага, надрукаваў у газеце «Літаратура і мастацтва» (9, 16 кастрычніка 1992 г.) артыкул «Расстрэл Максіма Гарэцкага».

Максім Гарэцкі і Леаніла Чарняўская. Разам яны былі 18 гадоў. У вечнай ростані са сваім каханым Леаніла Усцінаўна пражыла 34 гады. Яе мужа забілі, але засталося жыць іх каханне. Яно дало сілы гэтай мужнай жанчыне, каб выстаяць, каб гадаваць дзяцей, змагацца за чыстае імя Максіма Гарэцкага, захоўваць яго літаратурны архіў. Ужо без мужа, адной, давялося ёй перажыць смерць сына Лёні, які загінуў на фронце ў дзень нараджэння бацькі 18 лютага 1944 г.

I зноў мне чуецца мелодыя кахання на два галасы. Максім Гарэцкі сказаў аднойчы дачцэ пра Леанілу Усцінаўну: «Запомні: яна святая!». I паўтарыў: «Святая!». Незадоўга перад смерцю (1976 год) Леаніла Усцінаўна сказала дачцэ: «Ніколі, ні разу не пашкадавала, што выйшла замуж за Максіма, хоць і нялёгкім аказаўся мой лёс...».

Таццяна Дасаева

Якуб Колас i Максім Гарэцкі

Якуб Колас і Максім Гарэцкі – шматгранныя творчыя асобы. Яны ўвайшлі ў гісторыю нацыянальнай культуры і як літаратары (класікі прыгожага пісьменства), і як навукоўцы, грамадскія дзеячы. Асаблівай увагі заслугоўваюць іх педагагічныя і навуковыя набыткі, а таксама чалавечыя ўзаемаадносіны.

Пасля заканчэння ў 1902 г. Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі К. Міцкевіч працаваў школьным настаўнікам на Палессі. Малады педагог адчуваў патрэбу ў стварэнні беларускіх школ і забеспячэнні іх падручнікамі. За ўдзел у настаўніцкім з’ездзе і рэвалюцыйнай барацье К. Міцкевіча пазбавілі права працаваць настаўнікам. 1 верасня 1906 г. газета “Наша Доля” змясціла верш “Наш край” - першы друкаваны твор Я. Коласа. Зімой 1906 - 1907 гг. ён жыў у леснічоўцы Смольня, дзе нелегальна адкрыў прыватную школу. Тут ён рыхтаваў “Другое чытанне для дзяцей беларусаў” (выйшла ў 1907 г. у Пецярбургу).

3 1907 да 1908 г. Я. Колас працаваў у газеце “Наша Ніва” ў Вільні, загадваў літаратурным аддзелам, змяшчаў і ўласныя творы (вершы, публіцыстыку). У допісе “Беларуская мова ў казённай школе” Я. Колас ставіў пытанне: “...як беларусам далі права гаварыць і пісаць на сваёй мове і як паявілася першае беларускае пісанае слова, багата знайшлося праціўнікаў беларускай мовы. ...Адкуль жа гэтакія нападкі на беларускую мову? Што іх парадзіла? Чаму беларуская мова “мёртвая” мова? Чаму рэжа яна вушы нават таму ж самаму беларусу, каторы выйшаў з простага народа, інтэлігенту-беларусу?”. Я. Колас шукае адказ, выяўляе вытокі з’явы: “Маленькі хлопчык-беларус вучыцца ў школе... Ці чуе ж ён там сваё роднае слова? Не, ён чуе адну толькі насмешку над сваёю моваю; а забудзецца часта, вырвецца ў яго сваё роднае слова, тое слова, каторым прывык ён ад пялёнак гаварыць з таткаю і з маткаю, - вучыцель, а за ім і ўсе вучні, падымаюць яго на смех”.

Турэмнае зняволенне, Першая сусветная вайна, служба ў арміі, Аляксандраўскае вайсковае вучылішча, удзел у ваенных дзеяннях на Румынскім фронце надоўга адарвалі Я. Коласа ад творчай і педагагічнай дзейнасці, разлучылі з Беларуссю.

У 1921 г. Я. Колас вярнуўся на Радзіму, выкладаў у Беларускім педагагічным тэхнікуме і БДУ. У 1923 г. па даручэнні Наркамасветы БССР чытаў лекцыі па граматыцы і методыцы выкладання беларускай мовы на настаўніцкіх курсах у Слуцку. Неўзабаве падрыхтаваў і апублікаваў падручнік “Методыка роднай мовы” (1926) для настаўнікаў пачатковых і педагагічных тэхнікумаў. У прадмове чытаем: “У той час, калі наша беларуская школа пераходзіць на выкладанне ў роднай мове і пробуе стаць на свае ўласныя ногі, паяўленне кожнага падручніка для школы, кожнай кнігі для школьнага ўжытку, - адным словам, кожная новая педагагічная літаратура як для вучняў, так і для настаўніка набывае асаблівае значэнне”. Я. Колас раскрывае велізарныя магчымасці, якія дае навучанне дзяцей на роднай мове: “Гэтае навучанне робіцца крыніцай новых і глыбокіх выхавальных уплываў на ўвесь псіхічны стан вучняў: чытанне пашырае кругагляд дзіцяці, узбагачае ўспрымальную душу яго яркімі вобразамі і малюнкамі незнаёмага яму дагэтуль жыцця. Цераз кнігу дзіця набывае многа розных ведаў з розных навук. Скрозь адчыненыя дзверы роднай мовы льецца ў школу шырокая, магутная плынь, плынь асветы, людкуючы розум і пачуцці дзяцей”.

10 лютага 1921 г. утварылася Навукова-тэрміналагічная камісія, дзе пачаў працаваць Я. Колас. 20 лютага 1922 г. на яе базе адчынілі Інстытут беларускай культуры. Я. Колас непасрэдна ўдзельнічаў у гэтым працэсе. У лісце да Я. Карскага ад 24/ХІ 1921 г. ён пісаў: “У нас открывается Институт белорусской культуры, составляется штат, вырабатывается устав, подыскывается помещение...”. А 13 кастрычніка 1928 г. пастановаю Савета Народных Камісараў БССР Інбелкульт быў рэарганізаваны ў Беларускую акадэмію навук. 3 1928 г. Я. Колас - акадэмік АН БССР, з 1929 г. - член Прэзідыума і віцэ-прэзідэнт АН БССР. У 1944 г. Я. Коласу прысвоена ганаровае званне заслужанага дзеяча навукі.

Максім Гарэцкі прыйшоў у літаратуру пазней за Я. Коласа. Друкавацца пачаў з 1912 г. Праз два гады ўжо меў зборнік апавяданняў “Рунь”. Бурныя падзеі пачатку XX ст. уварваліся і ў яго жыццё. У 1914 г. пайшоў “вольнапісаным” у армію. У хуткім часе пачалася Першая сусветная вайна. У кастрычніку 1914 г. М. Гарэцкі атрымаў цяжкае раненне. Доўга лячыўся ў шпіталях. Пасля заканчэння Паўлаўскага вайсковага вучылішча ў Петраградзе адправіўся ў Іркуцк, потым у Гжацк. Зноў трапіў на фронт. Потым лячыўся ў Маскве і Жалезнаводску. Услед за рэдакцыяй газеты “Звезда” пераехаў на пачатку 1919 г. у Мінск, потым у Вільню.

У кастрычніку 1923 г. М. Гарэцкі вярнуўся з сям’ёй у Мінск. Паводле сведчання Галіны Гарэцкай, дачкі пісьменніка, “у лістападаўскі вечар 1923 г. прыйшоў да нас упершыню Якуб Колас, пазнаёміўся з мамай, запрасіў яе і бацьку ў тэатр на “Машэку” Я. Міровіча”. “Бацькі і Якуб Колас, - успамінала Г. Гарэцкая, - былі ў шчырых адносінах, хадзілі адзін да другога ў госці, чыталі свае творы, даравалі свае кніжкі”. У 1924 г. М. Гарэцкі пазнаёміў з Я. Коласам і брата Гаўрылу, які толькі што закончыў у Маскве Ціміразеўскую акадэмію.

Асветніцкія ідэі, цікавасць да фальклору, клопат пра лёс беларускай мовы Я. Коласа былі блізкімі М. Гарэцкаму, які захапляўся яго творчасцю з юнацтва. У ранніх артыкулах “Наш тэатр” (1913), “Развагі і думкі” (1914) пры абмеркаванні важных пытанняў, звязаных з нацыянальным адраджэннем, М. Гарэцкі ўздымаў і праблемы развіцця беларускай літаратурнай мовы. Ён пісаў: “У нас жа так многа нарэчый, гутарак, асаблівасцей фанетыкі, што калі з часам з усяго гэтага паднімаецца нешта суцэльна-стройнае, то што гэта будзе за хараство, што гэта будзе за багацце, што гэта будзе за цікавасць, ой!”. М. Гарэцкі выказваў меркаванне, што беларусы забылі сваю старажытную мову, яго хвалявала, што “шмат дзе цяпер беларусы гавораць прыкрай мешанкай слоў беларуска-польска-рускіх”. Ён заклікаў дзеячаў тэатраў, настаўнікаў, літаратараў “дбаць аб гучнасці і чыстаце сваёй мовы”. “Сумна, калі ўсенародна калечыцца наша мова, сэрца весяліцца, калі чуем мову слаўную, правільную”,- пісаў М. Гарэцкі.

Гаўрыла Гарэцкі ў артыкуле “У вянок памяці Максіма Гарэцкага” напісаў: “Мой брат рупіўся аб пашырэнні беларускай мовы ў практычным ужыванні і выдаў некалькі кароткіх слоўнічкаў руска-беларускіх і беларуска-рускіх”. “Руска-беларускі слоўнік” (1918, Смаленск) Максім Гарэцкі падрыхтаваў разам з братам Гаўрылам.

3 1918 да 1926 г. М. Гарэцкі выдаў сем слоўнікаў. Ён шмат зрабіў для выпрацоўкі нормаў беларускай літаратурнай мовы, узбагачэння яе лексічнага складу, удасканалення стылістыкі, станаўлення і развіцця апавядальнай культуры нацыянальнай прозы, выпрацоўкі сістэмы вобразных сродкаў айчыннай публіцыстыкі.

Як і Я. Колас, М. Гарэцкі ўсведамляў пільную патрэбу беларускіх школ у стварэнні падручніка па гісторыі беларускай літаратуры. Ён склаў першы падручнік “Гісторыя беларускай літаратуры” (чатыры перавыданні, кожнае дапоўнена новым матэрыялам: 1920, 1921, 1924, 1926 гг.), падрыхтаваў і выдаў “Хрэстаматыю беларускай літаратуры. XI век - 1905 год” (1922).

Займаўся М. Гарэцкі і педагагічнай дзейнасцю. Працаваў выкладчыкам беларускіх настаўніцкіх курсаў у Вільні і адначасова ў 1-й Віленскай беларускай гімназіі. Выкладаў беларускую мову і літаратуру на рабфаку БДУ, у Камуністычным універсітэце БССР (1923 - 1926), Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі ў Горках (1926 - 1928).

16 студзеня 1925 г. пастановай Наркамасветы БССР быў зацверджаны новы склад правадзейных членаў Інбелкульта, у які ўвайшлі Я. Купала, Я. Колас, Ц. Гартны, 3. Бядуля, М. Чарот, М. Гарэцкі і інш.

Уваходзячы ў склад правапісна-тэрміналагічнай камісіі, дзе працавалі К. Міцкевіч (Я. Колас), Я. Лёсік, М. Азбукін, потым узначальваючы слоўнікавую (разам з М. Байковым), мовазнаўчую і літаратуразнаўчую камісіі, М. Гарэцкі часта перасякаўся па службовых справах з Я. Коласам. Пра гэта сведчаць пратаколы пасяджэнняў Прэзідыума Інбелкульта, Навуковай рады, агульных сходаў і секцый.

28 мая 1925 г. адбылося ўрачыстае пасяджэнне літаратурнай секцыі Інбелкульта, прысвечанае 20-годдзю літаратурнай дзейнасці Янкі Купалы. 3 дакладам пра ролю Янкі Купалы ў беларускім нацыянальна-культурным адраджэнні выступіў М. Гарэцкі. Я. Колас прачытаў казку “Ноч, калі цвіце папараць”. М. Гарэцкі, як і Я. Колас, сябраваў з Я. Купалам.

Навуковае супрацоўніцтва Я. Коласа і М. Гарэцкага дапаўнялася сумеснай педагагічнай дзейнасцю. Летам 1925 г. яны некаторы час у Мсціслаўскім педагагічным тэхнікуме чыталі лекцыі па граматыцы і методыцы выкладання беларускай мовы на курсах павышэння кваліфікацыі настаўнікаў.

Калі ў 1926 - 1928 гг. М. Гарэцкі два гады жыў у Горках, дзе ўзначальваў кафедру беларускай мовы і літаратуры Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі, ён перапісваўся з Я. Коласам, часам бачыўся. У лісце ад 14 верасня 1926 г. Марыя Міцкевіч (жонка Я. Коласа) паведамляла мужу, які адпачываў у Есентуках: «3 тыдзень таму назад захадзіў Максім Гарэцкі і пакінуў табе на памяць “На імперыялістычнай вайне”, толькі што выйшаўшую з друку”.

У 1927 г. Я. Колас пабываў у Горках. Наконт прыезду ён паведаміў жонцы М. Гарэцкага Л. Чарняўскай у лісце ад 17.04.1927 г.: “Глыбока-паважаная Ляонія Вусцінаўна! ...Я думаю прыехаць у Горкі 24.04., бо іншага часу выбраць мне трудна. Выеду ў суботу 23.04. у 10 г. 50 м., а ў Горках буду 24 раніцаю. Прывітанне дзядзьку Максіму і мілым жанчынам-беларускам”.

Галіна Гарэцкая ўспамінала: “У красавіку 1927 наведаў Горкі Якуб Колас. У акадэмічным клубе была яму добрая сустрэча. На адной з вечарын спяяла мама Якубу Коласу дзве песні: “Не жаніўся я” і “Зара мая вячэрняя”. Прыемна было ёй успомніць праз многа год аб гэтым”. 3 задавальненнем успамінаў пра сустрэчу і сам Я. Колас у лісце да Л. Чарняўскай ад 09.11.1927 г.

З верася 1928 г. сям’я М. Гарэцкага зноў жыве у Мінску. 2 кастрычніка М. Гарэцкі “прызнавачан вучоным спецыялістам Інстытута навуковае мовы Інстытута беларускае культуры. Пратакол ІБК № 44 ад 2.10.1928. У студзені 1929 г. з рэарганізацыяй Інстытута беларускай культуры ў Беларускую акадэмію навук застаўлены на той жа самай пасадзе пры Беларускай акадэміі навук”

Цесныя творчыя і чалавечыя стасункі Якуб Колас да апошніх дзён жыцця меў з Гаўрылам Гарэцкім. Асабліва часта яны сустракаліся ў час працы ў Інбелкульце і ў Беларускай акадэміі навук. Г. Гарэцкі, як і яго брат Максім, у 1925 г. быў абраны правадзейным членам Інбелкульта (толькі па прыродазнаўчых навуках), з’яўляўся членам Управы і Навуковай рады гэтай установы (1927-1928). Паводле слоў яго сына Радзіма Гарэцкага, шмат асабістых намаганняў прыклаў Г. Гарэцкі і пры стварэнні Беларускай акадэміі навук. Дастаткова сказаць, што менавіта ім быў напісаны праект яе структуры... Ужо ў 28 гадоў Г. Гарэцкі - у ліку першых - зацверджаны акадэмікам Беларускай акадэміі навук. Ён стаў самым маладым акадэмікам за ўвесь час яе існавання!

У 1930 г. па сфабрыкаванай справе СВБ (Саюз вызвалення Беларусі) была арыштавана вялікая колькасць беларускіх інтэлігентаў. Не абмінула гэта і братоў Гарэцкіх, а таксама многіх з тых, з кім яны працавалі, сябравалі. М. Гарэцка арыштавалі ў Мінску ў ноч з 18 на 19 ліпеня, Г. Гарэцкага - 24 ліпеня ў Хосце. Пры арышце Г. Гарэцкага на яго кватэры быў праведзены вобшук, канфіскавана перапіска, шэраг кніг. Сярод іх падораныя М. Гарэцкаму Я. Коласам “Сымон-музыка” з надпісам “Дарагому другу Максіму Гарэцкаму ад аўтара. Мінск. 12.09.1925 г”,“Казкі жыцця” з надпісам “Міламу Максіму Гарэцкаму ад Якуба Коласа. Мінск. 15.11.1928 г.” іінш.

Якуб Колас застаўся на волі, але і яму як віцэ-прэзіденту Беларускай акадэміі навук, народнаму пімьменніку і проста грамадзяніну, чалавеку давялося перажыць нямала. Сярод арыштаваных яго калегі, адзінадумцы, сябры, сваякі.

Як віцэ-прэзідэнт Я. Колас прысутнічаў на пасяджэннях Прэзідыума Беларускай акадэміі навук, а яны ўсё больш нагадвалі разгляд судовых спраў. Так, напрыклад, 13 жніўня 1930 г. слухалася пытанне пра “заарыштаваных” навуковых спецыялістаў У. Бялькевіча і М. Грамыку (пратакол № 20) і пра зняцце з адказных пасад у БАН акадэмікаў С. Некрашэвіча, Я. Лёсіка, В. Ластоўскага (пратакол № 21).

А 19 кастрычніка 1930 г. адным з пытанняў чарговага пасяджэння Прэзідыума БАН было: “Аб пераводзе аспіранта т. Бэндэ ў навуковыя супрацоўнікі”. Пастанавілі: “Прымаючы пад ува- гу, што т. Бэндэ да самастойнай навуковай працы падрыхтаваны, перавесці т. Бэндэ з 1 лістапада ў навуковыя працаўнікі па кафедры літаратуры без існуючага ў Акадэміі парадку пераводу” (пратакол № 28).

Як бачым, навукоўцы павінны былі прымаць рашэнні пра звальненне акадэмікаў і прыняцце на працу ў Беларускую акадэмію навук такіх, як Л. Бэндэ, чые артыкулы пра многіх беларускіх пісьменнікаў паслужылі падставай для іх арышту.

Самога Я. Коласа ў 1930-я гг. прадстаўнікі вульгарна-сацыялагічнай крытыкі (у тым ліку і Л. Бэндэ) беспадстаўна абвінавацілі ў нацдэмаўшчыне, ідэалагізацыі кулацтва, хутарской гаспадаркі, апяванні месіянскай ролі інтэлігенцыі. Сваякі Я. Коласа Я. Лёсік (дзядзька па мацярынскай лініі), А. Каменскі (родны брат жонкі Марыі Дзмітрыеўны) былі арыштаваны. Пагроза арышту вісела і над Я. Коласам.

Пасля арышту братоў Гарэцкіх Я. Колас падтрымліваў адносіны з іх сем’ямі, дапамагаў маральна і матэрыяльна, нягледзячы на тое, што гэта было небяспечна.

Дачка М. Гарэцкага з удзячнасцю ўспамінала: “Якуб Колас, даведаўшыся ад мамы ў 1931 годзе, што бацька наш паедзе на пяць гадоў у горад Вятку, стараўся суцяшаць, наведваў нас. Прыходзілі жонка яго Марыя Дзмітрыеўна і брат яе Аляксандр Дзмітрыевіч, Ванда Лёсік (Лявіцкая)”.

Галіна Гарэцкая таксама засведчыла, што Леаніла Усцінаўна пісала ў Вятку мужу: “Кланяецца табе Жыта і ўсе краскі палявыя” (Жыта - Якуб Колас). Канстанцін Міхайлавіч прыносіў яблыкі з свайго саду, чытаў маме “Адшчапенца”.

Калі Леаніла Усцінаўна прыняла рашэнне пераехаць разам з дзецьмі да мужа ў Вятку, сярод тых, хто праводзіў яе ў далёкі шлях, была і жонка Я. Коласа Марыя Дзмітрыеўна. Вядома, што Л. Чарняўская перапісвалася з сям’ёй Я. Коласа. Пра гэта сведчыць ліст Марыі Міцкевіч ад 24.11.1932 г.: “Дарагая Леаніла Юстынаўна! Вельмі прыемна было атрымаць ад вас ліст якраз 4-га лістапада, усё роўна як бы мы ў гэты дзень былі разам з вамі... Дзякуем за памяць і шчырыя пажаданні... Шкада, што Максім Іванавіч не надта здаровы, неяк гэтым часам усе падаліся здароўем. Колас улетку зусім было заняпаў... толькі цяпер пачынае прыходзіць да нормы...

Пакуль што пажадаю вам з найменшымі цяжкасцямі перажыць вяцкую зіму. Прывітанне і шчырае дзякуй ад Коласа, ад брата і дзяцей. Хочацца ўбачыць Максіма Іванавіча здаровым і бадзёрым”.

Відавочна, Леаніла Усцінаўна ад імя сям’і павіншавала Я. Коласа з днём нараджэння.

Надзвычай ярка адметныя чалавечыя якасці Я. Коласа і М. Гарэцкага раскрыліся ў асабістым жыцці: яны стварылі трывалыя сем’і, выхавалі цудоўных дзяцей.

Высокая культура пачуццяў, узвышанае стаўленне да жанчыны ўласцівы былі сапраўдным беларускім інтэлігентам. Іх дзеці раслі ў атмасферы любові. Бацькі развівалі іх творчыя здольнасці, закладвалі маральна-этычныя асновы. Пра гэта можна даведацца з лістоў Я. Коласа і М. Гарэцкага, адрасаваных сем’ям.

Знаходзячыся на настаўніцкіх курсах у Слуцку, Я. Колас у лісце ад 23.07.1923 г. пісаў: “Мілая, слаўная Марусечка і сыны! Цяпер я больш-менш з дакладнаю пэўнасцю магу сказаць табе, калі я прыеду ў Мінск да вас, мілыя дзеткі і слаўная жонка...

Юрачкін подпіс чытаў з прыемнасцю. Ах, Юрачка! Як ты хораша пішаш! Сёння твае літары пакажу ўсяму Слуцку - няхай ведаюць, як хораша піша наш Юрка. Вось што, брат Юрка: еш ты болей і меней балей. Я хачу, каб ты паправіўся за гэты час, бо калі не паправішся, то не будзе як узяць цябе ў лес грыбы збіраць. А Данілачка мой - гаспадар. Я чуў, што ты, Данілка, гатуеш козам корм на зіму. Вось малайчына!”.

Лісты М. Гарэцкага да жонкі і дзяцей, дасланыя з Вяткі, месца высылкі, прасякнуты любоўю, пяшчотай і глыбокай трывогай, адчуваннем віны, што ён па волі жорсткага лёсу не разам з імі, а таму не можа дапамагчы ім пераадолець цяжкія абставіны. Жонку ён называў Цярплівай Ласкай, а дзяцей - парасткамі малымі.

У лісце ад 26 лютага 1932 г. М. Гарэцкі пісаў: “Галінка, дачушка мая любая! Што ж гэта ў цябе плечыкі няроўныя? Можа, мы вінаваты, а можа, ты сядзіш у школе няправільна. Старайся сядзець, пішучы і чытаючы, роўна. Але нічога, не клапаці. У мяне правае плячо вышэйшае - жыву. Што ты зробіш... I ты, Лёня, галубок, старайся сядзець роўненька. Сумна мне, падумаўшы, што не магу памагчы вам нічым. Калі вам гаворыць хто што-небудзь брыдкае, благому навучае, - вы не слухайце і пра ўсё маме расказвайце. Не бойцеся і не саромцеся, мама заўсёды зразумее вас і зробіць тое, што трэба для вас, для вашага ўзгадавання”.

Пасля адбыцця тэрміну высылкі 21 ліпеня 1935 г. М. Гарэцкі быў вызвалены. 3 верасня ён працаваў выкладчыкам мовы і літаратуры ў поўнай сярэдняй школе г. Пясочні (з 1936 г. Кіраў Смаленскай, цяпер Калужскай вобласці). У ноч з 3 на 4 лістапада 1937 г. М. Гарэцкага зноў арыштавалі і асудзілі, а 10 лютага 1938 г. расстралялі ў Вязьме.

Вялікае гора аб’яднала сем’і Я. Коласа і М. Гарэцкага. На пачатку вайны прапаў без вестак сын Я. Коласа Юрый. Апошні ліст з фронту прыйшоў ад яго 20 верасня 1941 г. Леанід Гарэцкі загінуў у 1944 г. Пра гэтую страшную страту Я. Коласу напісаў Гаўрыла Гарэцкі (ліст ад 11 чэрвеня 1944 г.): “Дарагі Кастусь Міхайлавіч! Злы лёс не пакідае сям’ю Максіма. Адзіны сын яго, Леанід, 17 лютага 1944 г. забіты на Ленінградскім фронце, каля в. Косткава Шымскага раёна. Лёня загінуў ад кулі снайпера. Пахавалі яго ў лесе, у брацкай магіле на высокім беразе ракі Шалоні. Меў ён толькі 21 год. Скончыў вайсковую школу, быў лейтэнантам. Увесь час імкнуўся Лёня на перадавыя пазіцыі, загінуў на 4-ты дзень побыту на фронце”.

Якуб Колас да канца дзён падтрымліваў цесную сувязь з Гаўрылам Гарэцкім. Вёў перапіску, сустракаўся, дапамагаў яго сям’і, а таксама дачцэ і жонцы Максіма Гарэцкага.

Архіўныя матэрыялы, эпісталярная спадчына нашых класікаў і іх родных узбагачаюць наша ўяўленне пра Якуба Коласа і братоў Гарэцкіх, а таксама пра той няпросты час, у якім ім давялося жыць.

Віталь Падстаўленка

"Не забі ў сабе добрае карэнне!"
жанрава-стылевы аспект гумарыстычна-сатырычных апавяданняў
Максіма Гарэцкага 1920-х гг.

Цікававай старонкай у беларускім літаратурным працэсе ХХ ст. стала развіццё і папулярызацыя жанраў гумару і сатыры ў першыя гады станаўлення савецкай дзяржаўнасці. Ёсць абгрунтаванне гэтай акалічнасці: на зломе эпох адбываеццв не толькі выразная дыферэнцыяцыя соцыуму па новых класавах прынцыпах і па ступені прыхільнасці да новай грамадскай маралі, але і ацэнка асобы на больш высокім — ўзроўні духоўнасці і маральнай чысціні. Таму ў мастацкім свеце як своеасаблівы вынік ідэйна-класавай канфрантацыі з’яўляюцца творы рознаўзроўневага плана: ад крытычных артыкулаў і “плакатнай” сатыры да высокамастацкай літаратурнай творчасці камічнага характару. Узоры першай групы (так званыя аднадзёнкі) не вымагаюць пільнай увагі літаратуразнаўцаў. А мастацкае спасціжэнне глыбіні праблематыкі і сутнасці канфліктаў найлепшых узораў камічнай прозы Якуба Коласа, Максіма Гарэцкага, Кандрата Крапівы і іншых майстроў прыгожага пісьменства магчыма толькі пры ўмове аб’ектыўнага аналізу і актуалізацыі іх у сучасны момант гісторыі.

Гумарыстычна-сатырычная проза Максіма Гарэцкага самабытная па жанрава-стылёвых прыкметах і па-філасофску глыбінная, застаецца прыярытэтным кірункам даследчых пошукаў у рэчышчы канцэптуальнага вывучэння творчай спадчыны пісьменніка.

Аналітычны характар мастацкага засваення рэчаіснасці паслужыў, відаць, перадумовай для сінкрэтызму як базавай платформы аўтарскага стылю М. Гарэцкага. Нават у межах акрэсленай намі тэмы даследавання (гумарыстычна-сатырычная проза малой эпічнай формы 1920-х гг.) заўважаецца маштабнасць стылёвых рашэнняў:
праявы аналітычнага рэалізму (“Памылка”, “Апостал”, “Незадача”);
кантраставае спалучэнне звышэмацыйнасці, негатыўнай душэўнай узрушанасці і філасофскай сузіральнасціі (“Нявесткі сварацца”);
сінтэз рамантызму з прыпавесційнасцю і трагікамізмам (“Смачны заяц”);
сказавасць як галоўны прыём пры мастацкім узнаўленні аповеду (“Дурная галава”);
мемуарна-дакументальны характар апавядання ("Пабожны мешчанін”);
сумарнае аб’яднанне публіцыстычнасці з рэалізмам моцным камізмам саркастычнага гучання (“Ашуканы палітрэдактар”, “Прастуда містэра Рамзая”).

Адносна жанравай арганізацыі твораў заўважым, што ў гэты перыяд у гумарыстычна-сатырычнай прозе М. Гарэцкага назіраецца пераважная колькасць апавяданняў навелістычнай будовы, а творчыя эксперыменты прывялі да непаўторных здабыткаў у кірунку апавядальнай гісторыі, сказа і мастацкай публіцыстыкі (адпаведна “Пабожны мешчанін”, “Дурная галава”, “Прастуда містэра Рамзая”). Да камічнай плыні мэтазгодна аднесці і апавяданні “Смачны заяц”, “Апостал”. Іх праблемнае поле, асаблівасці падачы персанажаў і большасць мастацкіх сродкаў раскрыцця канфліктаў знаходзяцца за межамі ўласна гумарыстычна-сатырычнай прозы, між тым выразны камічны падтэкст выступае тут натуральным кампанентам стылю.

Працягваючы размову пра крытэрыі высокамастацкай сатыры, варта ўзгадаць думку расейскага тэарэтыка па пытаннях камізму Л. Яршова: “у сатыры вычварна спалучаюцца з’едлівая іронія і пачуццё чалавечай спагады, насмешка і глыбокае пранікненне ў тайнікі чалавечага сэрца, весялосць і смутак, тэндэнцыйнасць і строгая аб’ектыўнасць, лірычны пафас і навуковы аналіз”. Дэтэрмінізм гэтых пачаткаў і стварае непаўторнасць стылю пісьменніка.

Адметнасць камічнай прозы Максіма Гарэцкага — свядомае пашырэнне маштабу канфлікту ў апавяданнях. Творчы эмпірызм вёў празаіка ад раскрыцця інтравертнага (заглыблена-асобаснага) супярэчання ў душы герояў (“Памылка”, “Смачны заяц”, “Сон”) праз адлюстраванне ўнутрысямейнага, сваяцкага неразумення (“Нявесткі сварацца”) да аналізу вонкавага, класавага сутыкнення (“Апостал”) і да апісання знешнепалітычнай, міждзяржаўнай канфрантацыі (“Праўда містэра Рамзая”). Пры гэтым, нягледзячы на фармальнае сугучча з агульнай тэндэнцыйнасцю ў адборы канфлікту (асабліва ў двух апошніх варыянтах), пісьменнік здолеў захаваць нязменную аб’ектыўнасць і філасофска-духоўную напаўняльнасць вобразаў. На жаль, трэба канстатаваць, што на пачатку 1930-х гг. М. Гарэцкі напісаў твор - навелу-памфлет “Прастуда містэра Рамзая”, у якім пад націскам дзяржаўнай літаратурнай палітыкі з’явіліся рысы стылёвай непрапарцыйнасці, вымушанай арыентацыі на ідэалагічныя ўстаноўкі. Праілюструем на прыкладах жанрава-стылёвыя адметнасці мастацкай спадчыны празаіка.

Гумарыстычная навела “Нявесткі сварацца” пабудаваная на побытавым матэрыяле, што выяўляецца ў назве. Дынамізму фабулы спрыяе градацыйны рост эмацыйнасці аповеду. Майстэрства творцы дазволіла не толькі “пагасіць” негатыўнасць выпадаў персанажаў-антаганістаў, але і зрушыць адмоўны эмацыйны фон апавядання ў сферу камічнага. Элементы народнай смехавай культуры (інвектыўнага характару праклёны, абразы, параўнанні) надаюць поліфанічнасць стылю гэтай навелы. Твор прываблівае і адметным кампазіцыйным прыёмам, які грунтуецца на кантраставым адборы эпізодаў. Так, у прыватнасці, экспрэсія кульмінацыйнай сцэны змяняецца ў фінале твора філасофскай элегіяй - пейзажнай замалёўкай. I гэта невыпадкова, бо ў навеле прырода падаецца як вобраз-антыпод адносна свету людзей, што праз усведамленне хараства і гармоніі ў ёй набліжае да асэнсавання светапогляднай пазіцыі аўтара і павышае ступень эстэтычнасці апавядання.

Прыпавесційнасць, экзістэнцыйны аспект праблемы выбару ўласцівы маральна-побытавай навеле трагікамічнага характару “Смачны заяц”. (Твор датаваны 1921 годам, менавіта тады ў газеце “Беларускія ведамасці” пад назвай “Паншчына” ён упершыню ўбачыў свет.) Паводле ўспамінаў самога аўтара, апавяданне з’яўляецца літаратурнай апрацоўкай рэальнай гісторыі, што адбылася ў часы прыгону. Празаік ператварыў плён гістарычнай памяці ў абагульнена-мастацкую карціну з тыповымі абставінамі і персанажамі.

Пранікненне ў лабірынты душы, “цёмнае шуканне вечнага пачатку” паміж двума полюсамі Быцця - Дабром і Ліхам - стала пафасам многіх твораў пісьменніка. Вельмі добра на гэты конт выказаўся літаратуразнаўца Уладзімір Конан: “Прыкмета спецыфічнага для М. Гарэцкага мастацкага метаду - выяўленне палярызацыі і ўзаемапранікнення гарманічных, райскіх і дысгарманічных, пякельных пачаткаў у жыцці”. У навеле “Смачны заяц” праблема спасціжэння ментальнай існасці чалавека ў гранічна-абвостранай сітуацыі стала апірышчам для раскрыцця канцэптуальна-антрапалагічнага кола пытанняў па вызначэнні крытэрыяў маральнасці і сапраўднага гуманізму.

Рамантычны стыль твора характарызуецца дынамізмам, лапідарнасцю і максімальна скандэнсаваным эмацыйна-пачуццёвым фонам аповеду. Дыспрапарцыйнасць успрымання рэчаіснасці, звядзенне трагізму і камізму (праўда, з перавагай першага) у адзін клубок лагічна суадносяцца з яшчэ адным прыёмам, характэрным для рамантызму, - генералізацыяй як дамінантным прынцыпам пры абмалёўцы персанажаў. Падача вобразаў адбываецца ў двух планах:
— статычна: з паступовым раскрыццём герояў праз акцэнтаванне ўвагі на адной характаралагічнай лініі (Янучок, князь, служкі);
— дынамічна (супярэчліва): праз апісанне асобы, якая знаходзіцца паміж двума драматычнымі варыянтамі выбару (кухар).

Творчыя эксперыменты з мастацкім часам прывялі да ўмацавання ідэйнага стрыжня твора: экспрэсія першых частак навелы цэнтрабежна ўзрастае паралельна з асноўнай інтрыгай, а пачынаючы ад кульмінацыі дзеяння і да фінальнай сцэны рух часу запавольваецца, месцамі нібы замірае. Такім чынам рэалізуецца свядомая ўстаноўка пісьменніка на сутворчасць рэцыпіента па аналізаванні матывацыі дзеянняў персанажаў у трагікамічных абставінах. Сатырычна вырашаная асноўная калізія твора (прыгатаванне незвычайнай стравы) у адпаведнасці не толькі з законамі жыцця, але і з мастацкімі прынцыпамі трансфармуецца ў звышіранічны альбо звыштрагічны пафас апошняга эпізоду, у якім даводзіцца думка пра немагчымасць бязболевага рассякання гордзіева вузла, дзе перапляліся шчасце з няшчасцем.

Навацыяй стаў для М. Гарэцкага жанр сатырычнага сказа, які вяртае чытача ў мінулае, - “Дурная галава” (1922). Але асноўная мэта гістарычнага экскурсу - пашырэнне даследавання праблемы крытэрыяў маральнасці, узнятай яшчэ ў папярэдніх творах.

Герой-апавядальнік селянін Трахім - асоба неардынарная. За яго змрочнай арыгінальнасцю хаваецца непрыманне традыцыйнага ўкладу жыцця, амаральнасць, дэструктыўны характар дзейнасці і жаданне паказаць сябе мужным воінам. Апошняя рыса патрабуе расшыфроўкі. Цэнтральная падзея твора, звязаная з уціхамірваннем сялянскага паўстання, узнаўляецца суб’ектыўна, праз аповед героя, які меў на мэце зацікавіць суразмоўцаў, набыць дадатковую папулярнасць. Дзеля павышэння “забаўляльнасці” апавядальнік у працэсе маўлення ўносіць элемент эксцэнтрыкі: “смяяўся ён, пакручваючы наўкола галавы сваёй булдавешкай ”, “дзеля жарту з усяе бэхау... [ёю] па плоце”. Такога кшталту дапаўненні прыўносяць у сказ матыў найгрышу як жанравую прыкмету і сегмент характарыстыкі персанажа. У адпаведнасці з класіфікацыяй Б. Эйхенбаўма твор адносіцца да “ўзнаўленчага сказа”, бо адзнакай яго стала тэндэнцыя “мімічна і артыкуляцыйна ўзнаўляць словы”.

Вобраз Трахіма унікальны і тыповы адначасова, да таго ж пэўнае месца ў яго стварэнні, думаецца, мелі рэмінісцэнцыі, што бяруць вытокі яшчэ з усходнеславянскага фальклору (вобраз Анікі-воіна), або ён з’яўляецца нацыянальнай мадыфікацыяй гратэскава-сімвалічнага вобраза Асілка з аднайменнай казкі Міхаіла Салтыкова-Шчадрына.

У творчасці М. Гарэцкага заўважаецца свайго роду спадкаванне класікам рускай літаратуры (М. Гогалю, М. Салтыкову-Шчадрыну), але толькі ў плане засваення агульных мастацкіх прынцыпаў, у прыватнасці, у адборы відаў камізму. Так, напрыклад, беларускі празаік надаў гратэскавасць асобным назвам сваіх твораў (“Дурная галава”, “Дурны настаўнік”, “Пабожны мешчанін”), а гэта было пашыранай з’явай у згаданых пісьменнікаў (“Мёртвыя душы”, “Нос” М. Гогаля; “Дзікі памешчык”, “Арол-мецэнат”, “Самаадданы заяц” М. Салтыкова-Шчадрына).

Далейшыя творчыя доследы антрапалагічнага характару М. Гарэцкі працягнуў на матэрыяле савецкай рэчаіснасці. Выяўленню чалавечай сутнасці ў варунках сацыяльна-іерархічных адносінаў прысвечаны навелы “Незадача”, “Апостал” (абедзве 1921). Асоба і ўлада, стаўленне народа да новай улады - гэтыя мастацкія праблемы аўтар вырашаў аб’ектыўна, без апалагетыкі і сервілізму. Сатырычныя вобразы Батрачонка і Жабіна перадаюць крытычную пазіцыю пісьменніка да выяўлення ў кіраўніках новай эпохі двурушніцтва, фармалізму ў справах, прагі кардынальна-рэвалюцыйных метамарфоз, што ў выніку прыводзяць да знішчэння спаконвечных асноваў жыцця. Пяшчотна-спачувальны характар аповеду (асабліва ў “Апостале”) з’яўляецца душэўным адбіткам тугі празаіка з прычыны прадчування нацыянальнай катастрофы пасля няўдалага “крыжовага паходу ваяўнічага місіянерства”. Незвычайным момантам для ідэалагічна выхаванай літаратуры 1920 – 1930 гг. стала канстатацыя народнага погляду на савецкую ўладу як на д’ябальскую, дэструктыўную, чорную сілу. У гэтым ракурсе становяцца больш зразумелым непрыманне, ігнараванне кантакту: “Вёска не праяўляла ніякіх знакаў жыцця. Яна, яе драўляныя, нізкія, пад саламянымі стрэхамі будынкі, таксама як і поле, былі ціха-задуманыя ці нават бяздумныя, маўклівыя, шэрыя ”. Лёгка заўважыць, што апісанне вёскі пабудаванае на мастацкім прыёме антрапамарфізму, а гэта робіць больш празрыстай ідэю непадзельнасці чалавека і яго радзімы.

Горкая іронія саркастычнага гучання як асноўны сродак падкрэслівання сатырычнасці вобразаў “паноў у чорным” значна змяншае маштабнасць, аўтарытэтнасць негатыву і пераводзіць яго ў плоскасць камізму. Аўтар паспяхова выкарыстоўваў “гаваркія” прозвішчы для персанажаў:
у прозвішчы Батрачонак словаўтваральная аснова фігуральна паказвае на “пралетарскае паходжанне”, а суфікс выяўляе не толькі непрыхільнасць аўтара да персанажа але і іманентна характэрную несамавітасць, маральна-разумовую нявартаснасць вобраза;
прозвішча Курапа (як і "партыйная клічка Жабін") таксама выдае аўтарскую непрыязнасць і адчужальна-насмешлівы тон апісання героя.

Агульныя для персанажаў - матыў прыкідвання і жаданне выглядаць у вачах іншых носьбітамі дабрачыннасці.

У 1920-я гг. М. Гарэцкі напісаў міні-цыкл гумачна-сатырычных навел (“Неразгаданыя людзі”, “Сон”, “Чыстка”), які пры яго жыцці так і не быў надрукаваны, хоць планавалася ўключыць яго ў зборнік “Люстрадзён” (1929). Праблемнае кола гэтай групы апавяданняў застаецца традыцыйна шырокім: загадкавасць прычынаў трансфармацыі асобы пад уллывам вонкавых абставінаў.

Пратаганістам у гумарыстычнай навеле “Неразгаданыя людзі” выступае Адам Скарына - чалавек па-за грамадствам і над грамадствам. Менавіта яму адводзіцца роля аналітыка-псіхолага, што эмпірычным шляхам даследуе філасофію быцця і нечаканыя ракурсы чалавечай натуры. Перад яго вачыма праходзіць галерэя вобразаў-тыпаў. Паступова побытавая сітуацыя набывае маштаб эксперыменту глабальнай значнасці. У выніку гучыць папярэджанне чалавецтву са змененым цэнзам аксіялагічных крэтэрыяў, думка пра тое, шго людзі праходзяць па зямлі "як сляпыя, не бачачы свету’’.

Увесь цыкл вызначаецца агульнасцю кампазіцыйных рашэнняў:
хранікальная акрэсленасць узноўленых падзей (нават з дакладнай датай і часам);
падача пейзажнай замалёўкі, што павышае эмацыйна-экспрэсіўную насычанасць твора і з’яўляецца лагічным працягам асноўнай сюжэтнай калізіі;
дамінантнае месца ў архітэктоніцы навел адводзіцца яскравай характэрнай сцэне;
фіналу ўласцівыя недагаворанасць, адсутнасць дыдактыкі.

Мастацкая адметнасць камічнай прозы М. Гарэцкага - варыянтнасць тэмы “апостальства”. Так, у творах “Памылка” (1921) і “Пабожны мешчанін” (1928) сатырычна падсвечаная прага да святасці выдае натуры злачынцаў.

Безумоўна, самабытная з’ява ў літаратуры - навела-памфлет “Ашуканы палітрэдактар” (1929). Яна, па сведчанні крытыкаў, застаецца адным “з самых вострых, смелых і баявітых твораў той пары” (Дз. Бугаёў) і адначасова адным “з самых жартаўлівых” (Л. Корань). Такая высокая ацэнка правамерная і аб’ектыўная. Празаік, абапіраючыся на авантурны сюжэт, звязаны з прыгодамі паэта Трышкі Ласага, узняў глыбінны пласт ідэйна-грамадскіх супярэчнасцяў. На фоне агульнай праблемы суадносінаў мастака і часу заўважаецца занепакоенасць аўтара станам свабоды ў грамадстве, ідэйным кірункам палітыкі ў дзяржаве, лёсам нацыі, маральнай дэградацыяй, бюракратызмам і, урэшце, агульнай падпарадкаванасцю жыцця разумовай абмежаванасці і ідэалагічнаму ўціску. Кантраставае спалучэнне ўрачыста-афіцыйнай танальнасці аповеду з дэталёвым апісаннем побытавых сцэн робіць непаўторным стыль гэтага твора.

Пра вобразную сістэму навелы адзначым, што ўсе дзейныя асобы намаляваны камічнымі фарбамі. Трышка Ласы пададзены як гумарыстычны персанаж: пры агульнай станоўчасці героя аўтар падкрэсліў яго ліслівасць і авантурнасць. Астатнія вобразы сатырычныя. Для поўнага выкрыцця іх негатыўнай сутнасці М. Гарэцкі выкарыстаў маляўнічыя камічныя антрапонімы (Двубокі, Затыкевіч, Крыўляка, Гурочак-Сысуцкі, Тарабаркіна, Бязбожнікаў, Паніка, Правіцкі і інш.), у выніку чаго персанажы ўяўляюць з сябе вобразы-маскі. Ступень сатырычнасці навелы павышае майстэрскае ўжыванне моўных сродкаў: параўнанняў, каламбураў, алагізмаў, фразавай іранічнай двухсэнсавасці.

Як бачым, гумарыстычна-сатырычная проза малой формы Максіма Гарэцкага - з’ява адметная ў літаратурнай прасторы 1920-х гг. Філасофская глыбіня і злабадзённасць вызначылі праблематыку яго творчасці. Разнастайнасць жанравых мадыфікацый і стылёвае эксперыментатарства вылучаюць прозу пісьменніка ў найлепшыя здабыткі нацыянальнай літаратуры.