Ганна Запартык

Педагагічная дзейнасць Максіма Гарэцкага ў высылцы

Вялікія падзвіжніцы ў справе захавання спадчыны Максіма Гарэцкага, адкрывальніцы таямніц яго творчасці Леаніла Чарняўская-Гарэцкая і Галіна Гарэцкая здзейснілі подзвіг, захаваўшы для гісторыі беларускай літаратуры дакументы, якія дазваляюць заглянуць у самыя глыбіні жыцця пісьменніка. Апошняе паступленне дакументаў з сямейнага архіва, якое адбылося ў 40-ы дзень па смерці светлай памяці Галіны Максімаўны Гарэцкай, яшчэ раз даказвае, што ёсць у жыцці Максіма Беларуса малавывучаныя старонкі. Да такіх можна аднесці яго працу на пасадзе настаўніка рускай мовы і літаратуры ў Кіраўскай сярэдняй савецкай школе.

Пасля высылкі М. Гарэцкага ў Вятку (Кіраў) у 1931 г. пісьменнік уладкаваўся на працу тэхнікам-каштарыснікам на фабрыку навучальных дапаможнікаў. Гэта пацвярджае і даведка, выдадзеная яму для прад’яўлення ў школу імя Тургенева, дзе, згодна з паметкаю Г. Гарэцкай, вучыўся сын Леанід:

«СПРАВКА
Дана настоящая гр. Горецкому М.И. в том, что он действительно работает на Фабрике Учебных Пособий с “4” августа 1931 г. в проектно-конструкторском цехе, в качестве техныка-сметчыка.

Справка выдана для представления в Школу им. Тургенева».

Пасля М. Гарэцкі некаторы час працаваў тэхнікам-калькулятарам трэста Вяткабуд, у маі 1935 г. - перайшоў на працу тэхніка па ўліку і справаздачнасці сектара грамадзянскага будаўніцтва Зямельна-зялёнага трэста г. Кірава. Але на гэтай працы прабыў усяго некалькі месяцаў. 1 верасня 1935 г. атрымаў доўгачаканую пасаду настаўніка рускай мовы і літаратуры V - X класаў у Кіраўскай сярэдняй савецкай школе, на якой працаваў да паўторнага арышту два з невялікім гады. Летам 1937 г., адразу з пачаткам школьных канікул, М. Гарэцкі атрымаў накіраванне ў Смаленскі педагагічны інстытут “для здачы экстэрнам за поўны курс педагагічнага інстытута па факультэце мовы і літаратуры”. Афіцыйнай падставай да гэтага паслужыў загад “ЗапоблОНО” аб атэстацыі настаўнікаў. Але давесці да канца справу здачы экзаменаў М. Гарэцкі не паспеў. 4 лістапада 1937 г. ён быў арыштаваны.

Апошнія два гады свайго кароткага жыцця М. Гарэцкаму было дадзена працаваць настаўнікам. Прафесію гэту ён вельмі цаніў і любіў яшчэ з юначых гадоў. Педагагічная праца давала яму магчымасць шырэй раскрыць свой талент, вастрэй адчуваць настроі грамадства, вывучаць псіхалогію вучняў і іх бацькоў, быць асветнікам у самым шырокім сэнсе гэтага слова. Доўгі перапынак у педагагічнай дзейнасці вымагаў пастаяннай працы над сабой. Максім Гарэцкі вельмі актыўна ўзяўся за вывучэнне прац па педагогіцы, сусветнай і рускай культуры і літаратуры. Пра гэта сведчаць многія канспекты, захаваныя ўяго архіве. Яго працоўныя дніў Кіраўскай школе былі вельмі насычаныя і працаёмкія. Табліца-памятка на адзін з навучальных месяцаў, складзеная М. Гарэцкім для сябе, можа сказаць многае. Урокі рускай мовы і літаратуры ў VIII - X класах былі кожны дзень, па некалькі ўрокаў на тыдзень у кожным класе. Расшыфраваўшы табліцу М. Гарэцкага, прыходзіш да высновы, што расклад яго працоўнага дня быў не вельмі зручны, урокі аднаго дня стаялі, да прыкладу, у 1110, 1205, 1725 1820.

М. Гарэцкі зрабіў для сябе каляндар на адзін з месяцаў, у якім абазначыў пазакласную нагрузку. Чытаем: “3. Лит-кружок (7 - 8:ю, каб. № 5); 5. Выпуск классной стенгазеты (7 - 9); 7. День воинств[ующего] безбожника (700 - 900); 8. Педагогическое совещание (7-10); 9. Методическая секция (8-10); 10. Собрание родителей; 11. Политзан[ятия]; 13. Профсоюзн[ый[ день; 15. Лит. кружок (7 - 8М); 17. Выпуск классн[ой] стенгазеты (7- 9); 20. Классное собрание уч-ся (7 - 9); 21. Политзан[ятия]; 23. Методическая секцыя (8 - 10); 27. Литкружок (7 - 8І0); 29. Политкружок”. I толькі, як бачым, засталася не занятай меншая палова дзён гэтага календара. А вось дакумент, які сведчыць яшчэ і пра пазашкольную працу М. Гарэцкага: “М. И. Горецкому. Вы выделены для обученыя неграмотных, проживающих на ул. Пушкина 1. Чистякова П. 30 л. домохоз. Д. № 53; 2. Марахова Ал. 37л. домохоз; 3. Кжелёва М. 40 л. домохоз; 4. Кулешова П. 23 г. домохоз. Занятия необходимо начать 19-го окт. 1937 г.в 7 час. вечера. Директор школы (подпись). Председатель МК (подпись)” Навучаць непісьменных М. Гарэцкага абавязвалі з пачаткам кожнага навучальнага года. Прыведзены тут дакумент яшчэ раз нагадвае пра трагічную дату 4 лістапада 1937 г. Усяго два тыдні было адведзена для сустрэч настаўніка са сваімі дарослымі вучнямі.

Многае расказваюць пра М. Гарэцкага як пра настаўніка планы і канспекты ўрокаў. Іх вельмі шанавала і аберагала Галіна Максімаўна. Дапускаю думку, што яна, настаўніца рускай мовы і літаратуры ў школах г. Кірава і г. Ленінграда, выкарыстоўвала ў сваёй практыцы бацькавы распрацоўкі. Падрабязныя запісы ўрокаў па творчасці рускіх пісьменнікаў Аляксандра Грыбаедава, Аляксандра Пушкіна, Льва Талстога, Мікалая Някрасава, Мікалая Чарнышэўскага, ІванаТургенева, Валерыя Брусава, Аляксандра Серафімовіча, Уладзіміра Маякоўскага, класікаў сусветнай літаратуры Жана Батыста Мальера, Уільяма Шэкспіра і інш., спісы тэм сачыненняў, планы працы над тэмамі - усё гэта сведчыць пра вельмі адказную падрыхтоўку Максіма Гарэцкага да кожнай сустрэчы з вучнямі. Запісы М. Гарэцкага фік- суюць і сацьмльньм аспекты, якія маглі ўплываць на будову ўрока. Да прыкладу:
“План работы: вступительная беседа; программные вопросы (дать списать); чтение комедии в классе с разбором (ввиду отсутствия текстов у многих учеников)”. I гэта не адзінкавая заўвага на старонках яго распрацовак.

Вельмі актыўна падтрымліваў і развіваў М. Гарэцкі ў сваіх вучнях творчы пачатак, здольнасці да мастацкай творчасці. Пра гэта сведчыць заданне да пісьмовай работы на тэму “Канікулы”: “Жанр - на выбор рассказ, стихотворение, очерк, корреспонденцыя, статья, заметка в газету, дневник, сцена с натуры, драматические сценки и т. п. Вставки стихотвор[ения], частушки, эпиграфы. Обрамленые. В плане: учёба, общественная жизнь, быт, комсомол, пионеры, физкультура (спорт, катанье), природа”. Вось такое разгорнутае “запрашэнне” да творчасці. Думаю, што многія вучні рэалізоўвалі свае здольнасці паспяхова.

Спрабаваў Максім Гарэцкі ўзбагаціць школу і метадычнымі распрацоўкамі, а ў некаторых момантах быў нават апанентам прызнаным у той час метадыстам. Гэты бок яго дзейнасці ілюструе прачытаны М. Гарэцкім на адным з пасяджэнняў метадычнага савета даклад пад назвай “Красный десант” Фурманова на уроках в V классе». Вось невялікі ўрывак з яго: «На эту тему есть статья А. Д. Гречышникова в журнале “Русский язык и литература в средней школе”(№ 1 за 1935г.). Пры нашей крайней бедности в области методической разработки отдельных художественных произведеный, конечно, и эта статья может оказать большую помощь учителю, хоть и она ограничивается только общими указаниями и советами методического характера.

Мне в этом году пришлось прорабатывать “Красный десант” в трех пятых классах Кировской полной средней школы. Затруднения мои начались с того, что около 30% учащихся не имеют “Литературы” Голубкова и Мирского, причем главным образом, этил то 30% и читали очень плохо, запинаясь даже на ювестных им словах, а “Красный десант” изобилует словами, требующими объяснений со стороны учителя, и не только для учеников 5-х классов Кировской школы. Поэтому мне пришлось отказаться от положения Гречишникова, что “чтение (рассказа) проходит дома”, и прибегнуть к классно-домашнему чтению”. Далей М. Гарэцкі дае падрабязньм метадычныя рэкамендацыі па вядзенні ўрокаў па названым творы.

У педагагічнай частцы архіва М. Гарэцкага захаваліся планы заняткаў па сусветнай літаратуры, складзеныя і запісаныя самім выкладчыкам. Пакуль не ўстаноўлена - былі гэта тэмы школьнага літаратурнага гуртка ці школьных факультатываў, якія вёў М. Гарэцкі. У такія планы абавязкова ўключаўся пункт “Беларуская літаратура”, а ў дужках стаялі прозвішчы Янкі Купалы і Якуба Коласа. I ці ведалі ў той час вучні Кіраўскай школы, што іхнім настаўнікам з’яўляецца выгнаны з Беларусі яшчэ адзін класік беларускай літаратуры сусветнага ўзроўню?!

Працу з вучнямі Максім Гарэцкі не абмяжоўваў толькі школьнай праграмай. Вучняў старэйшых класаў ён захапіў краязнаўчай працай. Яны запісвалі цікавьм ўспаміны, пісалі сачыненні-даследаванні па гісторыі свайго рэгіёну. Пачаў складацца слоўнік вяцкіх гаворак, запісаных вучнямі М. Гарэцкага, збірацца фальклор. Сярод дакументаў таго перыяду сустрэлася выразка з мясцовай газеты “Социалистическое наступленне” [№ 16 (536) от 10.02.1937] з артыкулам “Был лм А. С. Пушкин в нашем городе?” падпісаным ініцыялам “Н”. У гэтым артыкуле аўтар, разважаючы пра верагодньм прыезды знакамітага рускага паэта ў Кіраў, робіць спасылкі на пошукавым аповеды вучняў X класа Н. Зароўскага і VIII класа А. Шылава. Імёны гэтых вучняў сустрэліся і ў школьных раскладах М. Гарэцкага. Гэтая акалічнасць дае падставу меркаваць, што аўтарам названага артыкулу з’яўляецца М. Гарэцкі, а ў ініцыяле “Н” схавана кранальна дарагое беларускае - “Настаўнік”. Гэтьм вучнёўскія працы і запісы настаўнік М. Гарэцкі пакінуў у сваім архіве. Сабранае вучнямі і ў будучым апрацаванае іх настаўнікам магло стаць музейнымі экскурсіямі, зборнікамі, асновай навуковых даследаванняў, сюжэтамі мастацкіх твораў.

Талент педагога М. Гарэцкага раскрыўся ва ўсёй яго шматграннасці. Яго патэнцыял быў разлічаны на вялікую перспектыву. Але ўсё абарвалася імгненна і трагічна. Адна з сябровак Галіны Максімаўны ў лісце да яе ў красавіку 1993 г. напісала: “Максим Горецкий проложил дорогу к народной душе, восторжествовала справедливость: мир обрёл не просто ещё одного классика, мир стал (станет) духовнее, получив такой яркий, такой неповторимый талант...”. Яна напісала так пра М. Гарэцкага-пісьменніка. Гэтыя ж словы можна цалкам аднесці і да М. Гарэцкага-педагога.

Вольга Губская

Творчыя пошукі Максіма Гарэцкага на шляху фарміравання беларускай літаратуры

Максім Гарэцкі ў айчыннай культуры з’яўляецца сімвалам самаадданай працы на шляху беларускага адраджэння. Яго дзейнасць, што прыпала на перыяд станаўлення роднай мовы і літаратуры, спрыяла захаванню спадчыны і напісанню новай гісторыі нашай культуры.

Імя пісьменніка стаіць не толькі побач з імёнамі беларускіх мастакоў слова Якуба Коласа і Янкі Купалы, дарэчы, аднадумцаў і сяброў. Творчасць Максіма Гарэцкага разглядаецца сучаснымі літаратуразнаўцамі і праз прызму рускай культуры, а больш дакладна - праз прызму творчасці класікаў рускай літаратуры: Антона Чэхава, Фёдара Дастаеўскага, Мікалая Гогаля, Івана Буніна, Льва Талстога, Уладзіміра Караленкі, Аляксандра Купрына, Максіма Горкага. I невыпадкова - М. Гарэцкі ўсімі сіламі імкнуўся ўзбагаціць родную літаратуру, спасылаючыся на творчыя здабыткі суседзяў, якія ўжо больш упэўнена стаялі на ўласным літаратурным грунце.

Аднак гэта не азначае, што Максім Гарэцкі жадаў, каб беларуская літаратура прыпадабнялася да рускай. У артыкуле “Развагі і думкі”, наадварот, назіраецца жаданне вылучыць беларускі народ як самабытны, а значыць, і самастойны, жаданне пазіцыяніраваць сваю культуру на фоне расійскай. “Навука сказала, а мы ўспамінаем вам па-людску, што мы - нешта асобна-самабытнае, што псіхіка наша не хоча нават і звацца псіхікай маскоўцаў, каторая ёй незразумела.

Дзе наш бытапісец сярод расійскіх пісьменнікаў з велікаросаў? Дзе наша душа ў расійскай літаратуры?

Ждуць людзі беларускага Гогаля... Не прыйшоў яшчэ. А можа, прыйдзе? Можа...” - разважаў М. Гарэцкі.

Такія развагі былі апраўданы спецыфікай часу, калі размовы пра адраджэнне беларусаў выклікалі пэўнае неўразуменне. Маўляў, «адна справа - адраджэнне чэхаў з-пад нямецкага ярма і другая справа - “мазепінства” ўкраінцаў, сепаратызм беларусаў, над каторымі няма ніякага ярма, бо і яны рускія і будавалі расійскае жыццё!». Такім чынам, першасная задача тагачасных беларускіх аўтараў - адстаяць сваё права на ўласную літаратуру і толькі потым займацца пытаннямі яе ўдасканалення, узбагачэння. У гэтым якраз і была спецыфіка развіцця беларускай літаратуры, якую дакладна разумеў М. Гарэцкі.

Да рускай літаратуры Максім Гарэцкі ставіўся ў значнай ступені з прафесійнай увагай - пацвярджэнне гэтаму можам знайсці ў лісце пісьменнікава брата Гаўрылы да Алеся Адамовіча: «Гогаля Максім любіў за паэтычнае адлюстраванне ўкраінскага жыцця ў яго рускіх творах. А яшчэ падабаўся Гогаль Максіму за яго смех “скрозь слёзы”. Першая кніга, якую падараваў мне Максім у 1911 годзе, быў аднатомнік твораў Гогаля. Мне здаецца, што ўплыў Гогаля крыху адчуваецца ў некаторых творах Максіма: “У лазні”, “Страшная музыкава песня”, “Дзёгаць”, “Жартаўлівы Пісарэвіч”.

Талстога шанаваў Максім за “Вайну і мір”, за глыбокае разуменне людзей з рознага сацыяльнага асяроддзя, за сацыяльны пратэст.

Дастаеўскі імпанаваў Максіму пранікненнем у поцемкі душы, разуменнем таямніц людской псіхалогіі.

Бунін захапляў Максіма хараством рускай мовы. Максім Горкі быў у вачах Максіма хросным бацькам маладой беларускай літаратуры.

Шаўчэнка і Кацюбінскі, Міцкевіч і Ажэшка з’яўляліся для Максіма лепшымі прадстаўнікамі ўкраінскай і польскай літаратуры; ен чытаў іх у арыгіналах; яны былі ідэаламі для наследавання ў беларускіх пісьменнікаў...».

Сам А. Адамовіч дадаў: «А мы тут нагадаем яшчэ і Чэхава. Не дзеля таго, каб “пашырьшь” спіс, кола літаратурных інтарэсаў Максіма Гарэцкага, і без таго сапраўды шырокіх.

Творчасць Чэхава - цэлы этап у развіцці прозы XX стагоддзя. Гэты этап неяк закрануў і маладую беларускую прозу - і іменна Максіма Гарэцкага».

Менавіта пра гэтае “неяк закрануў” і хочацца паразважаць больш ілюстрацыйна.

Безумоўна, уплыў Антона Чэхава на творчасць Максіма Гарэцкага адчуваецца: першы зборнік “Рунь” (1914) беларускага пісьменніка прасякнуты жаданнем выпрабаваць стылёвыя элементы рускіх класікаў, у тым ліку і А. Чэхава, спробай увабраць усё найлепшае з літаратуры суседзяў і далучыць да роднай літаратуры, не змяняючы пры гэтым яе ўласнага каларыту.

Як адзначаюць літаратуразнаўцы, А. Чэхаў прывабліваў М. Гарэцкага “аб’ектывізмам”, паказам жыцця без каментарыяў, жыцця, якое валодала нябачнай сілай ідэйнай “гравітацыі”.

Апавяданне “Красаваў язмін” Максіма Гарэцкага (1913) - яскравы прыклад пранікнення чэхаўскай прозы (апавяданне “Дом з мезанінам”, 1896) у творчую спадчыну нашага празаіка. Абодва творы, на першы погляд, - пра каханне, прычым для Максіма Гарэцкага, паводле версіі Антона Адамовіча, - гэта спроба распрацоўкі названай тэмы.

Ужо ў словах “язмін” - “мезанін” адчуваецца сугучча; ідучы ж далей па старонках твораў, мы знаёмімся з маладымі гераінямі, імёны якіх таксама падобныя. Муся (у М. Гарэцкага) і Місюсь (у А. Чэхава) - тыя, чые сэрцы напоўнены каханнем, першым, шчырым і балючым. Яны нават знешне падобныя - тонкая, бледная, з вялікім ротам і вялікімі вачыма Місюсь і чорная, вірлавокенькая, з сумным поглядам і бледным тварам Муся.

Аднак, нягледзячы на рысы павярхоўнага падабенства, творы зусім розныя па ўнутранай дынаміцы. Дзеянне ў апавяданні Максіма Гарэцкага статычнае, павольнае, суправаджаецца п’янавата-мляўкім пахам язміну - здаецца, што яно аднакадравае і яго можна паказаць на адным здымку фатографа. Твор Антона Чэхава, наадварот, напоўнены ўнутранай дынамікай - акрамя таго, што падзеі не ўмяшчаюцца ў адзін дзень, яны маюць і сацыяльны змест: на фоне рамантычных адносінаў вядуцца спрэчкі пра класавую няроўнасць, што прымушае чытача думаць аналітычна.

Такі нечаканы дысананс - яскравае сведчанне таго, што М. Гарэцкі ні ў якім выпадку не жадаў іграць ролю беларускага А. Чэхава. Арыентуючыся на чэхаўскую атмасферу, ён ствараў сваю, напаўняючы яе іншым зместам: яго героі, выхадцы з народа (таго сацыяльнага класа, правы якога так актыўна адстойвае чэхаўская Ліда Валчанінава, сястра Місюсь), не выяўляюць ніякай актыўнасці. I гэта Максім Гарэцкі падкрэслівае вельмі яскрава: “Я маўчаў і думаў-дзівіўся... <...> Хацеў звярнуць гутарку на што-небудзь будзённа-простае, але яна сумысле маўчала і тулілася ўсё болей і бліжэй. <...> Мне ўжо і так надакучылі, былі прыкры тады нацыянальныя і набажэнскія пытанні, апастылела паўсёднае айканне і салодзенька-кіслае стагнанне няшчырых людзей. Глыбока праўдзівага спаткаўмала”. У той час як героі Антона Чэхава атрымліваюць асалоду ад гутарак: “Ей хотелось, чтобы я ввёл её в область вечного и прекрасного, в этот высший свет, в котором, по её мненню, я был своим человеком, и она говорила со мной о боге, о вечной жизни, о чудесном”.

Адурманеныя пахам язміну закаханыя М. Гарэцкага і маладыя, дапытлівыя, актыўныя героі А. Чэхава - вось новая паралель, вынесеная з прачытанага. Менавіта гэтая паралель дае магчымасць уважлівым беларускім чытачам убачыць, што непакоіла пісьменніка, прымушала яго актывізаваць усе сілы, каб абудзіць народ ад спрадвечнага сну. Сваё незазавальненне аўтар перадаў і герою апавядання Юру, які і сам злаваў з-за таго, што адбывалася: “Ну й ламіна ж я”, - стыдзіў сам сябе і чуў, як пабегла кроў у галаву; зачырванеўся, і добра, што хоць ноч, дык не відаць”.

Аднак наколькі розныя ні былі б адносіны закаханых, гісторыі заканчваюцца прыблізна паводле аднаго сцэнарыя. Маладыя людзі развітваюцца да наступнай сустрэчы, ніяк не падазраючы, што больш ніколі не ўбачацца.

Так, чэхаўская Місюсь вымушана была пакінуць каханага на патрабаванне сястры, бо не жадала пакрыўдзіць яе сваёй непакорлівасцю, Муся ж Гарэцкага нечакана едзе да сваякоў у Вільню і там раптоўна памірае. У канцы твораў мы пераносімся ва ўнутраны свет эмоцый маладых людзей, якія нават праз пэўны адрэзак часу не пакідаюць у думках сваіх каханых. “Я уже начинаю забывать про дом с мезонином, - апавядае герой А. Чэхава, - и лишь изредка, когда пишу или читаю, вдруг ни с того ни с сего припомнится мне то зелёный огонь в окне, то звук моих шагов, раздававшихся в поле ночью, когда я, влюблённый, возвращался домой и потирал руки от холода. А ещё реже, в минуты, когда меня томит одиночество и мне грустно, я вспоминаю смутно, и мало-помалу мне почему-то начинает казаться, что обо мне тоже вспоминают, что меня ждут и что мы встретимся...

Мисюсь, где ты?”.
Ва унісон з рускім пісьменнікам заканчвае твор і наш празаік: “Прайшло нямала часу, на іншым жыццёвым шляху апынуўся я, многа розных іншых людзей спаткаў, а і дагэтуль ад пары да пары з ’яўляецца прада мною квола-даражэнькі абраз невялічкай, чарнявай яўрэечкіз сумным паглядам у чорных глыбокіх вочках.

Такія аднолькавыя настрой, тонкая ніць эмоцый, што нагадваюць аддалены звон струны, які баішся перарваць, гавораць: М. Гарэцкі не толькі здолеў вытрымаць фонавую афарбоўку твора, але і, дакладна разумеючы асаблівасці чэхаўскага рэалізму, авалодаў нябачнай сілай ідэйнага прыцягнення. Нябачнай менавіта таму, што сіла ўздзеяння раптам рэзка ўзрастае за кошт аб’ектыўнасці аўтарскага апавядання, і гэтую знешнюю “безыдэйнасць” сам чытач нечакана напаўняе зместам. Зместам, удалае тлумачэнне якому даў Алесь Адамовіч: «А жыццё ж адно, не перапішаш яго нанова, жыццё заўсёды - “чарнавік”, і жыць людзям заўсёды па чарнавіку, і трэба таму быць больш патрабавальным да сябе, сваіх думак, спраў, пачуццяў у кожны момант, сёння, не спадзеючыся, што “светлае заўтра” іх падчысціць, падбеліць - трэба адразу жыць намнога чысцей. Калі чалавек хоча, каб тое “заўтра” было святлепшым». Але ж “заўтра” можа і не быць, таму трэба жыць кожны дзень максімальна напогнена і змястоўна, як рабіў сам Максім Гарэцкі, як жадаў ён, каб рабілі іншыя.

Апавяданне “Красаваў язмін” толькі з першага погляду - прыклад інтымнай прозы. Антон Адамовіч аддаваў яму асобнае месца ў зборніку, бо, нягледзячы на вышэй названую характарыстыку, у ім не толькі ёсць пытанні кшталту “што яно?” - прыкметы касмаганічна-гнасіялагічнай праблемы, але і закранаюцца пытанні нацыянальна-беларускія, без якіх, дарэчы, М. Гарэцкі не ўяўляў ніводнага твора, тым больш на раннім этапе творчасці.

Менавіта таму гэтае апавяданне і ўвайшло ў зборнік “Рунь”, зборнік поліфанічны, у якім пераплецены рысы і рэалізму, і рамантызму, зборнік, напоўнены элементамі псіхалагізму, што дыктуе своеасаблівую манеру апавядання, дзе кожны герой мае права на самааналіз.

Рунь - алегарычны вобраз маладых людзей, той сілы, якая, разбуджаная часам, пойдзе на вызваленне роднага краю, на барацьбу за права “людзьмі звацца”. Адным з найлепшых прадстаўнікоў такога пакалення і быў Максім Гарэцкі - пісьменнік, які працаваў, выконваючы запавет, дадзены разам з братам: “...не шкадуючы сіл, рабіць усё магчымае і нават немагчымае ў высакароднай справе адраджэння нацыянальнай культуры, у распаўсюджванні ведаў пра беларускі край, пра яго выдатных сыноў, што прысвяцілі сваё жыццё слугаванню Бацькаўшчыне. Рабіць шчыра, сумленна, з поўнай душэўнай аддачай, не наракаючы на цяжкасці і не чакаючы ўзнагарод”.

Мінуў час, змяніліся пакаленні, шмат чаго адбылося, а погляды Максіма Гарэцкага не страцілі актуальнасці. Ён здолеў прайсці праз стагоддзе, паклаўшы на алтар служэння Бацькаўшчыне сваё жыццё. Змяніўся бляск яго вачэй, і толькі нязменным святлом былі напоўнены ідэі, якія перадаліся праз пакаленні да нашых дзён.

Вольга Губская

Асэнсаванне творчай спадчыны Максіма Гарэцкага ў навуковай дзейнасці Міхася Мушынскага

Імя Міхася Іосіфавіча Мушынскага (нар. 24 студзеня 1931 г.), літаратуразнаўцы, тэкстолага, крытыка, члена-карэспандэнта НАН Беларусі, доктара філалагічных навук, прафесара, шырока вядома ў Беларусі. За 60-гадовую навуковую дзейнасць ён не толькі заслужыў павагу калег, але і стаў бясспрэчным аўтарытэтам сярод новага пакалення навукоўцаў. Як трапна заўважыў В. Рагойша, «Мушынскаму- даследчыку ўласціва імкненне заўсёды ісці сваім шляхам, непратаптанымі сцежкамі, “араць цаліну” - шукаць новыя падыходы да вывучэння такой складанай матэрыі, якой з’яўляецца мастацкая літаратура, форма вобразнага спасціжэння навакольнай рэчаіснасці і ўнутранага свету чалавека».

Наватарствам для 1960-х гг. лічылася выкарыстанне паняцця “творчая гісторыя мастацкага шэдэўра” ў кантэксце даследавання літаратурнай спадчыны пісьменнікаў. I ўжо ў 1963 г. М. Мушынскі абараніў дысертацыю «Творчая гісторыя паэм Якуба Коласа “Новая зямля” і “Сымон-музыка”». У 1970-я ён актыўна папулярызаваў такі дакументальна-літаратурны жанр, як “летапіс жыцця і творчасці пісьменніка”. А таксама ішоў насустрач магчымым праблемам, звяртаючыся да імёнаў, выкрасленых з літаратурнай спадчыны нашай краіны, абвешчаных забароненымі, на шчасце - часова.

У шэрагу такіх - імя Максіма Гарэцкага. Паводле афіцыйных папер, расстралянага за тое, што нібыта “будучи врагом советской власти в течении ряда лет проводил контрреволюционную работу, высказывал террористические и контрреволюционные намерения, работая учителем школы обрабатывал учеников в контрреволюционном духе”. Толькі ў 1957 г. дзякуючы шматлікім намаганням родных - брата Гаўрылы Гарэцкага, дачкі Галіны Гарэцкай і пляменніка Радзіма Гарэцкага - слаўнае імя пісьменніка М. Гарэцкага вярнулася ў літаратурную прастору краіны. З вялікай асцярожнасцю ставіліся да яго спадчыны чыноўнікі і людзі, настроеныя на стары лад. Першы збор твораў “Выбранае”, што выйшаў у 1960 г., суправаджаўся прадмовай А. Семяновіча, даследчык сцвярджаў: «Літаратурная спадчына Максіма Гарэцкага невялікая. Яна складаецца з якіх двух дзясяткаў апавяданняў, некалькіх аповесцей, запісак і шэрагу невялікіх сцэнічных твораў. Яго пяру належыць таксама літаратурная праца “Гісторыя беларускае літаратуры” .. Шмат якія творы да нашага часу гучаць ужо архаічна, яны не могуць задаволіць сучаснага чытача ні сваім зместам, ні эстэтычнымі якасцямі». У прадмове істотна заніжаны вартасці твораў М. Гарэцкага; не згадваюцца раманы “Віленскія камунары “Камароўская хроніка”, драматызаваная аповесць “Антон”, публіцыстычныя творы, перакладчыцкая і педагагічная дзейнасць. Аповесць “Дзве душы” атрымала цалкам негатыўную ацэнку. Такім чынам, творчасць М. Гарэцкага не была прынята афіцыйнай крытыкай з захапленнем і жаданнем разгадаць таямніцы прозы. Аднак гэта не спыніла маладых і амбіцыйных літаратуразнаўцаў. Разумеючы сапраўдную каштоўнасць творчасці М. Гарэцкага, яны працягвалі працу па вяртанні спадчыны пісьменніка чытачу.

У 1963 г. у часопісе “Полымя” (№ 2) родны брат пісьменніка Г. Гарэцкі размясціў “Успаміны пра брата”. А ў двух наступных нумарах друкаваўся раман-хроніка “Віленскія камунары” з прадмовай М. Лужаніна: «Мы, у першую чаргу літаратары, літаратуразнаўцы і мовазнаўцы, як след яшчэ не прачыталі Гарэцкага. А пара... каб гэты мастак буйнога, сапраўды-такі “самароднага”, не падобнага на нічый іншы, таленту стаў на сваё заслужанае, але так і не здабытае пры жыцці месца».

Актыўнасць навукоўцаў мела плён: высокая ацэнка твораў М. Гарэцкага нарэшце прагучала на вечары ў Саюзе пісьменнікаў БССР 28 лютага 1968 г., прысвечаным 75-й гадавіне з дня нараджэння празаіка. Было прынята рашэнне стварыць Камісію па літаратурнай спадчыне М. Гарэцкага. У гэтым жа годзе выйшла першая манаграфія “Максім Гарэцкі” (1968) аўтарства Дзмітрыя Бугаёва.

Міхась Мушынскі актыўна далучыўся да працы па вяртанні спадчыны класіка беларускай літаратуры і ў 1969 г. пры складанні “Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры” цэлы раздзел прысвяціў дарэвалюцыйнай творчасці М. Гарэцкага.

У 1971 г., працуючы над раздзелам у калектыўнай манаграфіі “Беларуская савецкая проза: раман і аповесць”, у дачыненні да творчасці М. Гарэцкага пісаў: «У першай палове 30-х гг. выяўляюцца адчувальныя сімптомы ўтварэння яшчэ адной жанравай формы, іншай тыпалагічнай разнавіднасці, шмат у чым адрознай, непадобнай на дынамічны, вострасюжэтны раман. Мы маем на ўвазе творы, у якіх назіраецца ўзмацненне эпічных тэндэнцый, адбываецца эпізацыя жанру рамана. Гэты працэс можна прасачыць на прыкладзе раманаў “Праз гады’’ П. Галавача, “Бацькаўшчына” К. Чорнага, “Віленскія камунары” і “Камароўская хроніка” М. Гарэцкага».

Важным этапам для гарэцказнаўства стала знаёмства М. Мушынскага з Радзімам Гарэцкім, пляменнікам пісьменніка. З узнікненнем творчага тандэма гарэцказнаўства выйшла на новы этап развіцця. У кнізе “Жыццёвы меланж” Р. Гарэцкі з нагоды 80-годдзя М. Мушынскага з цеплынёй адзначае: “Для мяне Міхась Восіпавіч... вельмі блізкі і дарагі як адзін з заснавальнікаў гарэцказнаўства - так ён сам называе вывучэнне жыцця і творчасці братоў Максіма і Гаўрылы Гарэцкіх, - для чаго, не шкадуючы сіл і энергіі, зрабіў вельмі многа... Асабліва цеснае супрацоўніцтва і сяброўства ў нас завязалася пасля святкавання 100-годдзя Максіма Гарэцкага ў 1993 г. З таго часу рэгулярна пачалі праводзіцца Гарэцкія чытанні, галоўным маторам якіх стаў Міхась Восіпавіч”.

Слова “матор” падабрана даволі трапна, бо менавіта М. Мушынскі дзякуючы прафесійным здольнасцям аналітыка і інтуіцыі навукоўца знаходзіць белыя плямы ў даследаванні твораў М. Гарэцкага і стымулюе да дзеяння маладых літаратуразнаўцаў. З першых пасяджэнняў Гарэцкіх чытанняў ён стаў акрэсліваць шэраг праблем, важных для развіцця гарэцказнаўства, ставіць перад калегамі перспектыўныя задачы і, безумоўна, сам актыўна працаваў на ніве сістэматызацыі ўжо даследаванага матэрыялу.

Так, для выступлення на першых Гарэцкіх чытаннях (1994) ён узяў за галоўны аб’ект аналізу маладаследаваны на той час раман “Камароўская хроніка”, а на другіх выступіў з разглядам твора “Віленскія камунары”, які яшчэ доўга будзе выклікаць “розначытанні” і супярэчлівыя трактоўкі ў навукоўцаў.

Паказальнае выступленне М. Мушынскага і на першых міжнародных Гарэцкіх чытаннях (1996), дзе літаратуразнаўца прапанаваў даклад “Перыядызацыя творчасці Максіма Гарэцкага як прадмет літаратуразнаўчага даследавання”. Як добры знаўца гісторыі развіцця літаратуразнаўства М. Мушынскі адзначыў, што праблема выклікана непрыманнем ранейшай заідэалагізаванасці літаратурнай навукі і адсюль спрошчанасцю трактоўкі: “Так, напрыклад, суаднесенасць светапогляду і творчага метаду разумелася дагматычна, у вульгарна-сацыялагічным духу: ад творцаў мастацкіх каштоўнасцей патрабавалася, каб усе яны мелі адзіны светапогляд - марксісцка-ленінскі, а даследчыкі закліканы былі спрыяць паспяховаму засваенню перадавога вучэння шляхам падтрымкі ідэйна сталых твораў і крытыкай твораў ідэйна нявытрыманых і, паводле афіцыйных установак, ідэалагічна заганных”. На думку даследчыка, літаратуразнаўцы аддавалі перавагу пытанням жанру, стылю, сюжэта, кампазіцыі, канфлікту, а праблема перыядызацыі мастацкага развіцця пісьменніка так і заставалася некранутай. М. Мушынскі рэкамендаваў рабіць акцэнт не толькі на біяграфіі пісьменніка, а на сукупнасці грамадска-палітычных, сацыяльных, побытавых, маральна-псіхалагічных фактараў, якія ўплывалі на творчую дзейнасць пісьменніка, і асабліва - на яго эстэтычную эвалюцыю. Ён адзначыў: “...час знаходжання М. Гарэцкага ў Вятцы (1931 - 1935) можна было разглядаць як самастойны перыяд творчасці (“вяцкі перыяд”). А між тым высылка як трагічная перамена ў жыццёвым лёсе... істотна не паўплывала на творча-эстэтычную арыентацыю пісьменніка...”.

Публіцыстыка М. Гарэцкага - яшчэ адзін аспект, на які звярнуў увагу М. Мушынскі. Для аналізу матэрыялу патрэбна была смеласць, уменне і здольнасць прызнаць, што нават самыя таленавітыя людзі схільныя да памылак ва ўспрыманні рэчаіснасці. Тут маецца на ўвазе канстатацыя таго факта, што публіцыстыка 1919 - восені 1923 гг. гучыць апазіцыйна ў дачыненні да артыкулаў 1917 - пачатку 1919 гг. Як так сталася? М. Мушынскі адказвае ў зборніку восьмых Гарэцкіх чытанняў (1999): “Моманты творча-светапогляднай эвалюцыі мастака, унутраная логіка ягонага пераходу на іншую пазіцыю, на жаль, застаюцца па-за ўвагай літаратуразнаўцаў. ...каб паспяхова вырашыць дадзеную праблему, патрэбны калектыўныя намаганні прадстаўнікоў розных навук - гісторыкаў, філосафаў, даследчыкаў грамадскай думкі, псіхолагаў, бо беларускія літаратуразнаўцы яшчэ не выпрацавалі належных навыкаў вывучэння прыгожага пісьменства ў арганічным адзінстве з разглядам грамадзянскай гісторыі, палітычнымі рухамі, рэлігійнымі плынямі, канфесійнымі ўзаемаадносінамі”. Аднак даследчык не толькі называе праблему, але і прапануе сваё бачанне: “Не выключана магчымасць, што ў М. Гарэцкага якасны зрух, карэн ны пералом у поглядах адбыўся вельмі хутка, паколькі працэс успрымання ўбачанага, у тым ліку і жахлівых з’яў, якімі суправаджалася рэвалюцыя, ішоў на падсвядомым узроўні. Але дастаткова было моцнага штуршка, нейкага выпадку, каб назапашанае імгненна вылілася... уразуменне глыбокай памылковасці шляху, якім ён дагэтуль ішоў, у непрыманне сродкаў і метадаў, з дапамогаю якіх камуністы збіраліся ажыццяўляць сусветную рэвалюцыю і будаваць сацыялістычнае грамадства. Непрыманне было ў тым, што прымус, масавы тэрор вялі да незлічоных ахвяраў і страты агульначалавечых каштоўнасцяў, да размывання крытэрыяў маральнай ацэнкі дабра і зла”. Пры гэтым М. Мушынскі не спыніўся ў развагах і думках на пляцоўцы Гарэцкіх чытанняў - у 2000 г. пад яго навуковым рэдактарствам выйшла кніга “Максім Гарэцкі. Публіцыстыка. 1918 - 1919 гг.” (уклад. В. Селяменеў і В. Скалабан).

Становіцца відавочным, што М. Мушынскі зацікаўлены ў тым, каб пазбавіцца белых плямаў у гісторыі літаратуры і таму пільна сочыць за дасягненнямі і адкрыта ўказвае на недахопы. Так, праз 20 гадоў ад пачатку Гарэцкіх чытанняў, адзначаючы сур’ёзныя дасягненні ў вывучэнні творчасці М. Гарэцкага, прафесар М. Мушынскі знаходзіць і недагляды, і перспектыўныя кірункі для працы маладым навукоўцам: «...нам не ўдалося зраўняцца з даследчыкамі творчасці тых пісьменнікаў, у каго не было вымушанага перапынку ў 30 гадоў, як у Максіма Гарэцкага... Можа, варта час ад часу праводзіць чытанні на адну, але больш маштабную тэму. Не толькі традыцыйную, накшталт “Жыццё і творчасць”, а тэарэтыка-метадалагічнага характару?.. Патрэбна будзе і такая кніга, як “Гарэцкі ў літаратурнай крытыцы”... Калі пачынаць гаворку на тэму “Гарэцкі і тэатр”, то нельга не выказаць здзіўлення тым, што сёння творы пісьменніка на беларускай сцэне фактычна адсутнічаюць... Праца Гарэцкага як журналіста, выдаўца або рэдактара шэрагу перыядычных выданняў таксама патрабуе больш поўнага і грунтоўнага вывучэння...».

Прыходзяць на памяць заклікі самога М. Гарэцкага, зробленыя ў 1914 г., за 100 гадоў ад згаданых: «Смялей і выразней кажыце новую дарогу. Смялей і выразней цвярдзіце і гаварыце, да чаго вы кіруецеся і куды ведзяце народ. I да паэтаў сваіх звярнуся: і ты, дзядзька Янка, і ты, дзядзька Якуб, і вы, усе дарагія “парнаснікі” нашы, калі вы хочаце папраўдзе быць прарокамі народа нашага... смялей і выразней гаварыце сваё новае слова і дбайце аб тым, каб у вас слова і дзела было нешта адно, каб у вас слова радзіла дзела, а дзела паддавала духу слову...».

Можна з абсалютнай упэўненасцю сказаць, што Міхась Мушынскі выступае бясспрэчным паслядоўнікам запавету Максіма Гарэцкага. Кожнае яго “слова” пацвярджаецца “дзелам”. Не ведаў Максім Гарэцкі, што ў 2008 г., праз 70 гадоў пасля яго смерці, убачыць свет манаграфія “Падзвіжнік з Малой Багацькаўкі”, не ведаў, што рэжысёр Мікалай Пінігін, пачуўшы словы Міхася Мушынскага, задумае паставіць спектакль “Дзве душы” на сцэне Купалаўскага тэатра.

Святлана Мачульская

“Роднае карэнне наша...”

Творчыя здабышкі маладых беларускіх празаікаў і традыцыі ранняй прозы Максіма Гарэцкага

Максім Гарэцкі — адзін з заснавальнікаў беларускай аналітычнай прозы, прадметам творчага вывучэння якога стаў чалавечы дух. Ужо ў ранніх апавяданнях пісьменнік выяўляе як майстэрства псіхалагічнага аналізу, так і глыбокую філасафічнасць думкі. Ідэя «роднага карэння» як першаасновы маральнай жыццястойкасці асобы з’яўляецца прыярытэтнай у ранняй творчасці Гарэцкага.

Углядаючыся ў творчасць сённяшніх, сучасных аўтараў-празаікаў, бачым, што творчы запавет класіка беларускай літаратуры Максіма Гарэцкага, звернуты да маладых пісьменнікаў і скіраваны на ўсталяванне трывалых ідэйна-эстэтычных традыцый у літаратуры: «...гадуйцеся на чытанні класікаў і ўдыхайце свежае паветра народнай паэзіі, а маючы ў сабе карані гэтай паэзіі, тчыце праўдзіва-мастацкія ўзоры беларускага жыцця», — многімі ўспрыняты, засвоены і спраўджаны. Аднак багата твораў і такога кшталту, на якія М. Гарэцкі рэагаваў пытаннем: «Але на што мазгі круціць і сабе, і добрым людзям, выціскаючы з сябе гэты самы незвычайны вобраз?» I клапаціўся ён найперш пра адрасатаў гэтай так званай «творчасці» — чытачоў, бо, кажучы словамі пісьменніка, «... ці ёсць у іх час і ці агілоціцца ім гэты час мастацкаю насалодаю, пашырэннем светагляду і г.д.». Гэтая думка М. Гарэцкага датычыцца культуры творчасці, своеасаблівай, кажучы сён- няшняй мовай, экалогіі творчасці.

Зыходзячы з гэтых пазіцый, звернемся да параўнання творчай спадчыны М. Гарэцкага з творамі сучаснікаў, сярод якіх нас цікавяць творы кароткага жанру (апавяданні, навелы, абразкі). Беларускімі гарэцказнаўцамі неаднаразова адзначаўся ўплыў нашага класіка як на прозу пачатку XX стагоддзя, так і на беларускую літаратуру ў цэлым. Даследчыца I. Багдановіч у артыкуле «Містычнае ў ранняй прозе М. Гарэцкага і В. Ластоўскага» адзначае: «Паэтыка ранніх апавяданняў М. Гарэцкага ... вылучалася сваёй жанрава-стылёвай адметнасцю і аказала значны ўплыў на станаўленне беларускай. нацыянальнай прозы пачатку XX стагоддзя». Шырока вядомае і выказванне А. Адамовіча: «Творчасць М. Гарэцкага, прысутнасць яе «гравітацыйна» ўплывае на ўсю глыбіню беларускай літаратуры XX стагоддзя». I. Гоўзіч, параўноўваючы творчыя набыткі М. Гарэцкага і Я. Сіпакова, сцвярджае, што «... «малая проза» Максіма Гарэцкага з’явілася тым падмуркам, на якім пазней «вырасла» і сфарміравалася «малая проза» пазнейшага пакалення, яна скандэнсавала ў сабе ўсе агульнаеўрапейскія набыткі: асацыятыўнасць, медытатыўнасць, алегарычнасць, прытчападобнасць, дыдактызм».

Сапраўды М. Гарэцкім створаны пазачасовыя вобразы, і таму не выклікае сумненняў, што спадчына яго генетычна ўплывала і працягвае ўплываць на літаратурны працэс у Беларусі. Прынамсі. хвалюючыя маладога студэнта-каморніка пытанні «Адкуль усё і што яно?» праецыруюцца і на творчасць сучасных аўтараў-апавядальнікаў. і побач з пошукамі новых магчымасцей сучаснай прозы адбываецца перастварэнне. адаптаванне да сучасных умоў класічнай спадчыны.

Кажучы пра пераемнасць традыцый у сучаснай літаратуры, спашлёмся і на артыкул У. Конана «У пошуках страчанага раю. Міфалагічныя і біблейскія матывы ў літаратуры XX стагоддзя». дзе аўтар адзначае, што «Мастацкая культура канца XX стагоддзя пераклікаецца з пачаткам, станаўлен- нем — нашаніўскім нацыянальным адраджэннем». Гэты «пераклік» праяўляецца на аснове глыбокага ўнутранага падабенства творчага мыслення пісьменнікаў, іх ментдльнасці і не кранае тым часам творчай індывідуальнасці кожнага з іх.

Якія ж традыцыі дамінуюць у сучаснай прозе малога жанру? Шэраг апавяданняў, якія апублікаваны за апошнія гады ў часопісах «Полымя» і «Маладосць», увасабляюць міфалагічнае светаўспрыманне. Такая сістэма поглядаў, характэрная для сучаснай літаратуры, трансфармуецца ў творах маладых беларускіх празаікаў у шматлікія філасофскія абагульненні і сімвалы. Па-ранейшаму трывалымі застаюцца матывы патрьтятызму, родавага прыцягнення да сваёй «малой радзімы». Зазначым, што найбольш адухоўленай, энергетычна напоўненай і важкай застаецца так званая «вясковая» проза, што і з'яўляецца працягам тых традыцый, якія мы даследуем. Вартасці такой прозы, пазбаўленай ад пастаральнасці і ідылічнасці, у аснове якой закладзена цікавасць да ўнутранага свету простага на першы погляд чалавека, ні ў якім разе не могуць з-за гэтага зніжацца. Наадварот, гэта сведчыць пра тое, што найбольш таленавітыя сучасныя аўтары па-ранейшаму даследуюць духоўную працу вяскоўца, які, па словах М. Гарэцкага, «заўсёды больш схіляўся к патрэбам душы, чымся к патрэбам цела...»

Беларус ужо ад нараджэння распачынае напружаную духоўную працу, у працэсе якой праз пакуты ён творча ўзбагачае свой унутраны свет: «Я з’явіўся на свет з расплюшчанымі вачыма. Так ужо цікавіў ён мяне з самага пачатку! З вышыні перажытага жыццё ўжо не здаецца такім цікавым, але тады...» — гэта словы У. Мароза з яго дзённікавых аповедаў «Тры сшыткі». Лагічны працяг гэтай думкі дае літаратуразнавец М. Тычына: «Уласцівае беларускаму менталітэту паэтычнае ўспрыманне свету з часам выявілася ў павышанай цікавасці да духоўнага жыцця чалавека. да яго пачуццяў, ідэй, мараў і мэтаў». Характэрнае бачанне свету вачыма захопленага дзіцяці перарастае ў юначьг рамантызм, які нараджаецца ад усведамлення асобаю сваёй нацыянальнай і этнічнай прыналежнасці. «Дух вяскоўца» жыве ў творах многіх сучасных празаікаў. Іх героі па-ранейшаму застаюцца гарадскімі толькі фармальна, нават калі з’яўляюцца гараджанамі ўжо не ў першым пакаленні: «Ва ўмовах гарадскога побыту. дзе стандартызацыя вытручвае рэшткі нацыянальнай бытавой культуры і мовы. замяняючы іх культурай масавай і канцылярска-бульварным жаргонам, мігранты адчуваюць сябе няўтульна», — піша А. Рагуля, даследуючы сучасную прозу, і дадае, што «праблема пераемнасці маральных каштоўнасцей стала адметнай рысай сучаснай літаратуры».

Як жа вырашаюць гэтую праблему сучасныя аўтары? Як супрацьстаяць яны пагрозе духоўнага абясцэньвання?

А. Глобус у аўтабіяграфічных абразках «Дзед» дэманструе, што карані, якімі жывіцца гарадскі жыхар, па-ранейшаму цягнуць яго на вёску: «Заўсёды, калі жыццё пераломлівала, страчвала каштоўнасць. а жах і няпэўнасць авалодвалі маёй душой. згадваўся дзед, ягонае, простае сялянскае жыццё. Я казаў сабе, калі твае творчыя і палітычныя ілюзіі рассыплюцца, калі грошы скончацца, калі сябры знікнуць, ты вернешся ў вёску Варакомшчына і будзеш пасвіць каровы, і ў полі пад вялікім небам пісацьмеш вершы. Менавіта вобраз дзеда Валодзі доўгі час даваў мне кропку апірышча. Зямля. поле, дарога, хата, каровы, калодзеж, рэчка, лес. Усё гэта — аснова, усё непарыўна было звязана з дзедам».

Усведамленне вялікай страты агульналюдскіх каштоўнасцей, носьбітамі якіх з’яўляліся продкі, патрэба ў захаванні «асновы» — агульны клопат як сучасных беларускіх літаратараў, так і іх папярэднікаў. Адчуваем перагук з апавяданнем М. Гарэцкага «Роднае карэнне», дзе стары «сват, сівы дзед Яхім» таксама заўважае: «Дык вось, Архіп, любы ты мой! Бачу я, крэпка ў табе роднае карэнне наша», да слоў якога Архіп, у сваю чаргу, ставіцца з вялікай павагай, думаючы пра дзеда: «...чаго ён не раскажа, не нагаворыць, і ўсё разумна, к толку, лішняга не пачуеш ад старога».

Здрада ж «роднаму карэнню» вядзе да спустошанасці, непрытульнага і бессэнсоўнага бадзяння па свеце. Да такой высновы прыходзіць маладая аўтарка абразка «Яблыкі» Алена Рулевіч, якая апісвае вобраз чалавека, што паспрабаваў парваць родавыя сувязі і са словамі: «Не жадаю ўсё жыццё слухаць каровінае мыканне!» — пайшоў у свет. У апавяданні гучаць матывы абвінавачвання і расплаты: «Усё было б добра, калі б не маленькая недарэчнасць: недзе ў табе, там, унутры, зноў і зноў нараджаецца слабы, але такі знаёмы, родны пах яблыкаў. Ён кліча цябе да бацькоўскай хаты».

Магутная рэч — покліч сэрца да зямлі продкаў — знаходзіць увасабленне і ў творах іншых сучасных аўтараў. «Роднае карэнне» прыцягвае наваг тады, калі роднай мясцінаю з’яўляецца «...заспаны, зачуханы, закінуты і Богам забыты гарадскі пасёлак. Са смярдзючымі дымнымі заводскімі комінамі, карацей, дно — горш не бывае ... самае любае і дарагое месца на белым свеце. Самае-самае...» Гэта цытата з навелы У. Сцяпана «Кіно», у якой балюча паўстае вобраз «бязбацькавіча» — сіраты пры жывых бацьках, які паралельны вобразу дарослага чалавека, вытокі духоўнай непрытульнасці якога знаходзяцца ў яго дзяцінстве, але там жа і яго гіаратунак. Гэта расчараваны чалавек, што адчувае сябе «прымаком» у горадзе: «Пакуль яшчэ можна трываць... Пакуль яшчэ трываю. Горад падаецца чужым. Святочныя агеньчыкі, елкі, гірлянды рознакаляровыя і перадсвяточная мітусня - раздражняюць неміласэрна. Заснуць не магу. Бяссонніца выпальвае думкі, руйнуе логіку. Пакінутасць. Спустошанасць і злосць... Але яшчэ можна трываць... Пытанні і размовы не трываю. Баюся ўласнай істэрыкі, баюся зляцець з «катушак» і нарабіць непапраўнага». Гэты чалавек «Ікс», які не мае ўласнага імя, успамінае, як шасцігадовым хлапчуком яго вёз на санках п’яны бацька і згубіў у сумёце. Дзіця пачало замярзаць, і яму прымроіліся залатыя сланы, якія ішлі праз яго пасёлак. Мроя гэтая стала для чалавека «Ікс», які, аднак, не замёрз у снезе, а застаўся жыць, паратункам на ўсе астатнія гады. Навела пабудаваная на прынцыпе кантрасту і выклікае шэраг асацыяцый і паралеляў.

Найперш узгадваецца калядная казка Г. X. Андэрсена «Дзяўчынка з запалкамі». Аднак дацкі казачнік дазваляе сваёй гераіні памерці, каб знайсці шчасце ў па-за зямным існаванні, пазбавіцца ад зямных пакут. Па-іншаму вырашае лёс свайго героя У. Сцяпан, а перад ім М. Гарэцкі.

Герой апавядання М. Гарэцкага «Рунь» Уладзімер З. таксама сірата, які вырастае ў рэфлексуючага, захопленага «беларускай справаіі» юнака. Радкі з яго дзённіка вельмі адпавядаюць словам папярэдне ўзгаданага героя «Ікс»: «Як цяжка пачынаецца мой гэты новы год. Людзі ходзяць, гуляюць, весяляцца, а мне так сумна, так сумна, што хоць ты на свет не глядзі». — I далей. — «Як брыдка ўсё ж бывае часам жыць на свеце». Герой М. Гарэцкага таксама пачынае думаць «пра непапраўнае»: «Не варта жыць, бо няма нічога на свеце, што дзяржала б цябе ў жыцці, што гукала б цябе да жыцця...»

Героя У. Сцяпана ратуе экспрэсіўны, сімвалічна-загадкавы вобраз залатых сланоў, як прамень нейкай нянаскай, усходняй мудрасці — залатыя сланы, якія заўсёды ў руху, — універсальны сімвал таго, што «ўсё мінаецца і ўсё ёсць вечнае», — як прамовіў услед за царом Саламонам М. Гарэцкі. У. Сцяпан заканчвае сваё апавяданне словамі: «Пакуль яшчэ можна трываць...» З гэтым сімвалічным беларускім «доўгацярпеннем» не згаджаўся лірычны герой абразка М. Гарэцкага «Стогны душы»: «Я не хачу трываць! I не вытрываю, бо нельга вытрываць. Я скіну, сарву ланцугі свайго старога жыцця і зраблю жыццё новае. Зраблю!» Цяперашнім маладым аўтарам, якія пастаўлены ў наўрад ці горшыя ўмовы, часам не хапае таго самага сацыяльнага аптымізму, якім валодаў М. Гарэцкі і пра які пісалі Д. Бугаёў і Г. Гарэцкі. «Пры ўсёй глыбіні сваіх часовых расчараванняў і сумненняў, якія, здаралася, мелі адносіны і да вельмі важных праблем, пісьменнік наўрад ці страчваў калі канчаткова, прынамсі, надоўга, веру ў стваральныя сілы свайго народа, у яго здольнасць да грамадскага прагрэсу, да гістарычнай творчасці, да абнаўлення жыцця». Гэта словы Д. Бугаёва. Гаўрыла Гарэцкі лічыў сацыяльны аптымізм «самай істотнай асаблівасцю жыцця і творчасці» свайго брата. Прычыны гэтага аптымізму ён бачыць у тых жа «родных карэннях», праз якія жывілася гэтая творчасць, у беларускім фальклоры, у якім «змяшчалася ўся беларуская гісторыя і культура, доказы неўміручасці беларускай нацыі, крыніца маладой беларускай культуры».

У. Конан сцвярджае што: «...палярныя міфалагемы Раю і Пекла з улікам разнастайнасці іх вар’іравання былі і застаюцца фундаментальнымі архетыпамі нацыянальна-беларускай і, як можна меркаваць, універсальнай мастацкай культуры. Усе іншыя архетыпы непасрэдна або ўскосна вынікаюць з гэтых зыходных і завяршальных сюжэтаў Бібліі і міфапаэтычнай традыцыі, шматгранна выяўленай у беларускай міфалогіі славяна-балцкага паходжання». Аўтар заўважае, што М. Гарэцкі самабытна выявіў гэтыя архетыпы. I сапраўды, у кожным з апавяданняў М. Гарэцкага мы сустракаемся з настойлівым імкненнем зазірнуць па той бок «патаемнага», знайсці сэнс чалавечага існавання, зразумець прыроду рэфлексіі: «Забабоны мае! Адкуль вы? Я ж ведаю, што нічога таго няма... чаго ... А ці ж ведаю? Не!» Аднак сустракаем і мудрую перасцярогу: «... колькі трэба, ведай, а ў вялікае не залазь, а то каб шыю. бывае, не скруціць. I не думай, што яно такое простае... Што няма нічога...»

У адрозненне ад М. Гарэцкага, які да асэнсавання «страшных» пытанняў падыходзіў канструктыўна, ашчаджаючы кволую псіхіку новаспечанага інтэлігента, падаючы яму надзею на тое, што здаровы сэнс заўсёды пераможа і што «ўнукі нашы больш за нас ведаць будуць». сучасныя аўтары-апавядальнікі часта не могуць падараваць сваім героям раскошу спадзявацца на лепшае, і іх творы такім чынам кантрастуюць з творамі М. Гарэцкага.

У апавяданні «Закуцце» Ю. Нератка гучыць матыў малавернасці, бяспамяцтва, дакранання да нечага таемна-вялікага, важнага, што ўжо цяперашняму пакаленню. свядомасць якога муціравала пад уздзеяннем многіх сучасных акалічнасцей. не спасцігнуць і не разгадаць ніколі.

Апавяданне «Закуцце» перагукаецца з «Родным карэннем» М. Гарэцкага, у якім студэнт Архіп Лінкевіч, едучы дадому, мысліць: «... а цяпер жа ў нашай вёсцы — сяле Закутным — рай!» Закуцце — сапраўды мясціна, якая на фоне ўсеагульнай алкагалізацыі і інтэлектуальнай дэградацыі вёскі захавала той адгалосак даўняга раю, які чуецца яшчэ з дахрысціянства, бо ў гэтай вёсцы дажывае свой век старая знахарка, захавальніца язычніцкіх традыцый, Марфа Цімафееўна.

У адрозненне ад Архіпа, які едзе на вакацыі ў родную вёску, герой апавядання Ю. Нератка, сталічны карэспандэнт «залатое пяро» газеты «Сенсацыя і будзённасць» Кірыл Градоўскі, для якога вёска Закуцце — край свету, едзе туды па «сенсацыю», па экзатычны расповед мясцовай знахаркі, і толькі дзеля гэтага трывае бездарожжа і слухае «глыбакадумныя» інтэнцыі правадніка Мішкі: «Газет не чытаем, — з годнасцю адказаў Мішка. I паблажліва растлумачыў: — На лухту грошы марнаваць... Вы там у сябе атрымаеце па пяць вышэйшых адукацый і прыдумляеце чым заняцца і як людзям галаву тлуміць.» А пазней дадае: «Тут табе не Еўропа. Мы самі па сабе».

Гэтае апавяданне дэманструе непераможную ізаляванасць вёскі ад горада. Вёска па-ранейшаму не ўспрымае паняцце «інтэлігентнасць» як норму, нацыянальную рысу, і гэтак жа неадэкватна рэагуюць аднавяскоўцы на Кліма Шамоўскага з апавядання «У лазні», які «запанеў», на Архіпа Лінкевіча з апавядання «Роднае карэнне», які «панам зрабіўся, па-панску жыць захацеў», так і да сталічнага карэспандэнта з апавядання Ю. Нератка вяскоўцы ставяцца з недаверам. I калі героі М. Гарэцкага яшчэ спрабавалі неяк апраўдацца перад вёскай, наладзіць з ёй узаемаадносіны, то Кірыл Градоўскі, пра карані і паходжанне якога аўтар нічога не паведамляе, увасабляе сабою новы тып чалавека — псеўдаінтэлігента, які духоўныя каштоўнасці ўспрымае толькі намінальна і па-сучаснаму цынічна дбае найперш пра ўласную карысць. Напрыклад, калі Кірылу не вельмі задавальняе занадта быта- вы і далёкі ад запатрабаванняў «іранічнай сталіцы» расповед старой знахаркі, аўтар удакладняе: «Зрэшты, карэспадэнт Градоўскі быў здольны і не з такіх венікаў зрабіць ікебану». Павярхоўная размова са знахаркай пакідае ў яго ўражанне, што ён ужо «...адчуў атмасферу. Загаловак кшталту «Агюшняя споведзь вядзьмаркі» даваў раздольнае поле для фантазіі і дарыў надзею на вялікую колькасць чытачоў, якія на яго клюнуць». Старая знахарка мудра дакарае сталічнага журналіста: «З мітусні ўзнік, у мітусню вернешся. А са мною чалавекам пабудзь...» Ёй трэба некаму перадаць свае веды — шматвяковы вопыт, накоплены продкамі, але Кірыл — чалавек перакаціполе, які не мае сваіх каранёў — не ўмее ўзяць гэтыя веды. Таму, толькі злёгку дакрануўшыся да міфалагічнай спадчыны продкаў, ён страчвае яе беззваротна і нават не разумее кошту сваёй страты.

Не ўхваляючы празмерную перанасычанасць твора язычніцкімі персанажамі, адзначым, што, магчыма, такім чынам і ствараюцца своеасаблівы каларыт і атмасфера, якія дапамагаюць болыіі яскрава адчуць важкасць спадчыны, страчанай героем.

Апавяданне «Закуцце» Ю. Нераток заканчвае сімвалічна-трагічнымі словамі дваякага сэнсу: «А дарогі як не было, так няма», якія можна дапасаваць да слоў М. Гарэцкага з апавядання «Што яно?»: «Няма веры ні ў тое, ні ў гэта, а жудасны кірунак ёсць, ёсць ён, пракляты... Нашто мне далі яго, на- што?»

Суцяшае, аднак, тое, што «пошук дарогі» многімі аўтарамі паспяхова працягваецца. Адметным у гэтым сэнсе з’яўляецца апавяданне С. Сцяпана «Рэчка Геракліта». Гэта проза, адметная сваёй філасафічнасцю, цягай героя да самапазнання і пазнання свету. Тут мы маем сінтэз традыцый, бо па сваёй паэтычнасці і касмічнасці яна набліжаецца да лірыкі М. Багдановіча, а па інтэлектуальнай змястоўнасці яе можна параўнаць з прозай М. Гарэцкага.

У С. Сцяпана: «Над прыціхлай, заснуўшай вёскай, над магілкай, дзе пахаваныя яго бацькі, дзяды, прадзеды, над роднай зямлёй, дзе ён нарадзіўся і вырас, свяцілася тысячамі далёкіх зорак неба. I трывожылася, балела душа, і біўся, як птушка ў клетцы, слабы чалавечы розум, шукаючы разгадку і сэнс жыцця, і не знаходзіў яе...». Гэтая настраёвая плынь сугучная лірычным роздумам М.Багдановіча: «Хто мы такія ? // Толькі падарожныя, папутнікі сярод нябёс. // На што ж на зямлі // Сваркі і звадкі, боль і горыч, // Калі ўсе мы разам ляцім да зор?», — а таксама з філасофскай плынню свядомасці Гарэцкага: «I ад усяго, навокал спячага, ад усяе таемнай незразумелай і страшнай прыроды, звычайнай, а не цямлівай, цяпер ад яе ў цямноце са ўсіх бакоў ляцела адна думка-загадка: адкуля ўсё і што яно?».

Герой апавядання С. Сцяпана Іван прыязджае ў родныя мясціны апарадкаваць магілы бацькоў, наведаць родную хату. Яго агортваюць успаміны маленства. I паступова думкі яго скіроўваюцца да разваг пра хутка- плыннасць чалавечага жыцця і немагчымасць спасцігнуць вышэйшы сэнс чалавечага існавання. Аўтар падае гэтыя разважанні пасродкам унутранага маналога: «Мне Бог даў розум... Няўжо толькі для таго, каб усвядоміць сваю бездапаможнасць перад часам? Каб разумець і ведаць, што дні мае на гэтай зямлі злічаны? Калі ж ёсць нейкая вышэйшая праўда і справядлівасць у тым, што я павінен памерці, а не просты біялагічны закон абнаўлення, то чаму ж ты, Гасподзь, не даў мне такую сілу розуму, каб я ўсвядоміў справядлівасць твайго светаўладкавання? На што ж ты змушаеш нас мучыцца і сумнявацца?..»

Адпаведнае парадаксальнае мысленне назіраецца і ў апавяданні М. Гарэцкага «Што яно?»: «Жыццё, жыццё... Як тая мара. К чаму так Бог даў, з чаго яно пайшло?»

Душэўную ўзрушанасць Івана з апавядання С. Сцяпана «Рэчка Геракліта» дапамагае разважыць малады, упэўнены ў сваёй веры, а таму і духоўна ўраўнаважаны святар, размова з якім адбылася на могілках. Такім чынам, чалавек, дакрануўшыся да ўсяго роднага, хай сабе і занядбанага, да родных магіл, атрымлівае сілы жыць далей. Тут дарэчы ўспамінаюцца словы дзеда Яхіма з апавядання «Роднае карэнне» М. Гарэцкага: «... часцей у роднае гняздзечка залятай, дык не будзе яно здавацца табе страшным».

Своеасаблівым дапаўненнем да нашага разгляду можа быць і выснова, якую зрабіў У. Міхно ў сваёй прыпавесці «Хата», дзе слова Хата падаецца як уласнае імя, ідэнтыфікуецца з жывым, адухоўленым, мыслячым арганізмам, і такім чынам ствараецца метафарычны вобраз хаты: хата прагніўшая і ўчарнелая, але свая, заўсёды родная і аддана чакаючая свайго гаспадара, як маці, як Радзіма. Такі прыём, дарэчы, выкарыстоўвае і М. Гарэцкі ў апавяданні «Цёмны Лес». Апавяданне У. Міхно заканчваецца сімвалічным запаветам: «Каб душу не астудзіць на жыццёвых скразняках, каб мець на Зямлі апору, а на небе — блаславенне, каб не ўмерці немчуром, забыўшыся матчыну мову, пільнуйцеся сваіх хат!»

Такім чынам, агляд творчых здабыткаў сучасных беларускіх празаікаў, аўгараў малога жанру, дае падставы меркаваць, што іх творчасць традыцыйна набліжаецца да спадчыны класіка беларускай літаратуры М. Гарэцкага, свядома абапіраючыся на тую ж сістэму каштоўнасцей, і не губляе пры гэтым індывідуальнасці.

Алена Ярмоленка

Мастацкі свет ранніх апавяданняў Максіма Гарэцкага

Асаблівай засяроджанасцю на псіхалогіі чалавека вызначаецца філасофскі цыкл "Што яно?" Максіма Гарэцкага, лірычныя экспрэсіі "Патаёмнае", "Цёмны лес", "Стогны душы". Адметнасцю гэтых апавяданняў з'яўляецца завостраная ўвага да духоўнага жыцця простага беларуса, рэальны свет якога цесна звязаны з ірэальным, міфалагічным светам.

Ключавыя словы: псіхалогія, архетып, міфалогія, магія, чараўнік, маральныя каштоўнасці, нацыянальная адметнасць, адраджэнне.

Ёсць на свеце змагары і падзвіжнікі, якія ўвасабляюць усе надзеі і памкненні свайго пакалення, сведчаць пра вернасць роднай краіне, народу. Такім падзвіжнікам, якому заўсёды будуць удзячны нашчадкі, быў і Максім Гарэцкі. Пісьменнік жыў на зломе эпох, у час сутыкнення інтарэсаў вялікіх дзяржаў, што менш за ўсё клапаціліся пра захаванне этнагенетычнага адзінства беларускага народа. У цяжкі для краіны час ён знайшоў адзінае выйсце ў аднаўленні беларускай культуры, абуджэнні нацыянальнай годнасці, самасвядомасці і самапавагі.

Знакавыя падзеі эпохі адлюстраваліся ў лёсах яго аўтабіяграфічных герояў. Духоўныя перажыванні многіх з іх паказаны ў той час, калі асабістае і грамадскае жыццё імкліва змянялася, калі пераглядаліся духоўныя каштоўнасці, паскаралася змена пачуццяў, настрояў і думак. Аўтар звяртае асаблівую ўвагу на супярэчнасць, няўстойлівасць, хаатычнасць псіхалагічных працэсаў, так званую дыялектыку душы.

Філасофская засяроджанасць на псіхалогіі чалавека ўласціва ўсёй творчасці пісьменніка, але найбольшы псіхалагізм характэрны для ранніх апавяданняў М. Гарэцкага. Перш за ўсё яны расказваюць свету пра беларуса і яго асяроддзе, яго краіну. У апавяданнях гістарычная прастора і час цесна звязаны з міфалагічным хранатопам. Герой М. Гарэцкага існуе ў двух вымярэннях: рэальным і ірэальным, што не супрацьпастаўляюцца, а ўзаемазвязаны і актыўна ўзаемадзейнічаюць паміж сабой. Мастацкае наватарства класіка ў тым, каб паказаць духоўнае жыццё дарэвалюцыйнай вёскі (якімі думкамі жыве і чаму верыць просты беларус), каб сцвердзіць, што ў змаганні з голадам і нястачай народ не адмаўляецца ад спрадвечных маральных законаў, хрысціянскіх запаветаў, выкладзеных у Бібліі. Але шлях да самавызначэння і духоўнага адраджэння надзвычай складаны, бо хрысціянская мараль, як і ў наш час, суседнічае з язычніцкімі забабонамі, чорнай магіяй і чараўніцтвам. Пра гэта - філасофскі цыкл з гаваркой назвай “Што яно?”, а таксама лірычныя экспрэсіі “Патаёмнае”, “Цёмны лес”, “Стогны душы”.

Розныя шляхі вядуць да спазнання таямніц жыцця і смерці, сакрэтаў светабудовы, замагільнага свету. Адзін з іх паслядоўна разглядаецца ў апавяданні “Што яно?” напісаным у 1913 г. і ўпершыню надрукаваным у кнізе “Рунь”.

Захапляе і ўражвае створаная аўтарам атмасфера ночы, калі правяць баль розныя страхі і пачвары: “Месячна навокал, так месячна, і пезе нешта месячнае, тое маўкліва-незразумелае, лезеў кволую душу, зваяваную прыгоствам няцямлівасці ўсяго, што тут спала блізка, на зямлі, і што было, нявідзімае, у паветры, і што, можа, мае душу ці пачаткі яе там, далёка, на другіх планетах Усясвету...”.

Аўтар адухаўляе месяц, як і ў народных уяўленнях, асэнсоўвае яго ў негатыўным плане. Герой апавядання Янка шукае адказу на спрадвечныя пытанні, для чаго з дапамогай Чорнай кнігі выклікае нячыстую сілу: “Чорна на дварэ, анідзе святла ўжо няма, апоўначыўжо. Чорную кнігу чытае Янка, дабіваецца-шукае адгадкі на пытанні-дамаганні свае... <...> І чуецца-думаецца Янку, што не вецер бярозавым галлём аб сценку б’е, а скрабецца той страшны чараўнік, што пры жыцці ваўком бегаў і па начах кажаном лётаў ды чалавецкую кроў ссаў у сонных немаўленнікаў, што гэта ён скрабецца ў хату, бо не мае спакою на тым свеце”.

А разам з чараўніком, чуецца Янку, ляціць змей: “Ляціць... Клубок агнявы... Далёка асвяціласяўсё. Шум вялікі і сіп. Бліжэй... Гукаюць на зямлю каменні, шпякае смуродная гразь... Грошы нясе... Вочы аграмадныя вылезлі, чырвоныя, клыкікляцы даўгія, шьія тоненькая... ці то крылле, ці то ногі з капытамі ірукі кіпцятыя...”.

У спрадвечных пошуках ісціны герой апавядання Янка звяртаецца да нячыстай, антыхрыставай сілы, хоча стаць чараўніком: “Чараўнік, Вядзьмак, Чарадзей, Калдун, Кудар, Чараўніца, паводле народных уяўленняў - чалавек, надзелены звышнатуральнымі (магічнымі) здольнасцямі, дзякуючы якім можа ўплываць на прыродныя з’явы, здароўе людзей і жывёл, ураджайнасць, ператварацца і ператвараць людзей у прадстаўнікоў навакольнага свету...”. Але за веды і сілу трэба плаціць. Вось і чараўніку Янку надышла пара аддаваць даўті. Павінен ён, як і ў традыцыйных павер’ях, так і ў апавяданні перадаць сваю сілу сыну або памерці ў страшэнных пакутах.

Такім чынам, аснову апавядання “Што яно?” складае міфалагічны вобраз чараўніка, падрабязнае апісанне яго магічных дзеянняў на шляху да спасціжэння сакрэтаў светабудовы. Заганнасць такога шляху паказана ў развязцы твора: стары чараўнік памірае, праклінаючы ўвесь свой род. Але ёсць штосьці, што адрознівае апавяданне пісьменніка ад звычайнага апісання магічнага абраду: Янка прагне не багацця, а ведаў і за іх гатовы аддаць душу нячыстай сіле.

Вобраз чараўніка - надзвычай прываблівы для М. Гарэцкага міфалагічны архетып. Нездарма ён даследуе яго ў “Гісторыі беларускае літаратуры”: “Ведзьмакоў жа народ не любіў і баяўся, верыў, што па смерці яны ходзяць і робяць людзям усякае ліха, як і пры жыцці сваім. Бывалі выпадкі, што іх вьікапвалі з могілак, адціналі галаву, прабівалі асінавым калом, закідвалі іх могілкі травою багуном. Усё гэта нібы давала рады супроць ведзьмакоў-нябожчыкаў”.

Выкарыстоўвае пісьменнік гэты вобраз і ў апавяданні пад назвай “Патаёмнае”, упершыню надрукаваным пад такой назвай у часопісе “Варта” (1918, № 1). Цяжкая смерць чакае старога чараўніка, прыйшоў час плаціць за людскія крыўды: “Ляжыць стары на лаве, ад святых абразоў вернецца. Счарнеў, як смоўж. I зубамі скрыгоча ад цярпення перадсмяротнага. Людскія слёзы яму адрыгаюцца. Надойдзе часіна, і з’явяцца нячысцікі са сваімі відэльцамі па душу бязбожную”.

Вакол красуе жыццё, але штосьці смутна-тужлівае не дае радавацца маладой свашачцы, якая едзе з вяселля. Штосьці страшнае, смутнае дзеецца ў вёсцы, і ці то бачыцца, ці то мроіцца ёй, як памірае стары чараўнік. Калі звярнуць увагу на міфалагічныя архетыпы, выкарыстаныя аўтарам, то можна заўважыць апазіцыю жыццё - смерць. Вяселле сімвалізуе нараджэнне новай сям’і, новага жыцця, усяго светлага і радаснага, у той самы час смерць, асабліва смерць чараўніка, - жудасная і смяротна небяспечная падзея. Выкарыстаныя архетыпы сімвалізуюць пакутлівую смерць старога ладу і нараджэнне новага жыцця, якому пакуль перашкаджаюць прымхі і забабоны.

Новага прагне і герой лірычнай экспрэсіі “Стогны душы”, апублікаванай упершыню ў 1913 г. у “Нашай Ніве”, але ён ужо хоча змагацца з Люцыпарам, парваць ланцугі, якія скаваў той для людзей: «Я жыць хачу вольным жыццём - жыццём радасці, добрага, вясёлага смеху і ўсяго таго, што побач з другім творыць гармонію жыцця... Бо нездаволен, вельмі нездаволен... Як толькі стаў я мець сваё сумленне, маю вялікую ахвоту, думку сэрца, як бы выпаўзці самому і другіх вызваліць з гэтага жыцця. Бо ў ім навакол адны аграмадныя, гідкія камы бруду, бруду дрэннага, гнойнага... Я нехачу трываць!.. Я скіну, сарвуланцугі свайго старога жыцця і зраблю жыццё новае... Парву ланцугі спрадвечнай гульні-лені, ланцугі глуму, шальмоўства і страшэннай, аграмаднай цемнаты векавечнай, тыяланцугі, што робяць з чалавека скаціну, быдлё, што твораць “паноў” і “мужыкоў Ланцугі гэтыя выдумаў хіба сам Люцыпар, скаваў іх у сваей кузні і скрыўдзіў імі ўсіх людзей усяго свету, што жылі і паўміралі, што мадзеюць і цяпер, хварэючы адгэтых ланцугоў».

Лірычная экспрэсія - сапраўдны крык душы новага героя, які ўсім сэрцам жадае вызваліцца ад спрадвечных ланцугоў невуцтва і прыгнёту. Ланцугі трымаюць простага чалавека, не даюць яму выйсці ў людзі, здабыць адукацыю, а разам з ёй надзею на новае, лепшае жыццё. У апавяданні выкладзена асноўная думка, характэрная для ранняй творчасці пісьменніка, заснаваная на супраць пастаўленні адукацыі і невуцтва, цёмнага і светлага жыцця адпаведна. Увасабленне цёмных сіл - Люцыпар, ён скаваў ланцугі бруду і шальмоўства, ён уладарыць душамі людзей гэтай “патаёмнай” старонкі, і цяжкая доля чакае таго, хто паспрабуе змагацца з ім. Нялёгка несці асвету ў край, дзе вераць у чараўнікоў і ваўкалакаў.

Так і край паўстае і на старонках апавядання “Цёмны лес”, напісанага ў 1913 г. (раней яно было часткай апавядання “Патаёмнае”). Яно расказвае пра вытокі нацыянальнага менталітэту беларусаў, сведчыць пра іх нацыянальную адметнасць, сфарміраваную на працягу жыцця сярод дрымучых пушчаў і балот, дзе дагэтуль жывёлы і дрэвы маюць душу і размаўляюць паміж сабой. Герой апавядання звяртаецца да ваўка: “Шпарка бегаеш ты, шэры воўкі Дуж ты на ногі, ходак на бягню, цягуч у дарозе...

Ды не аббегаць табе, скараход-жывадзёр, не аббегаць табе за ўвесь ваўчыны век твой усіх абшараў старонкі гэтае патаёмнае, не пратаптаці табе сцежачак на ўсіх гэтых пушчах драмушчых...”.

Дужы і шпаркі воўк і ў народных уяўленнях: “.. .у нашых продкаў было дваістае стаўленне да воўка: яго нараджэнне выклікана творчасцю і Бога, і чорта. Жывучы доўгія стагоддзі побач з воўкам, у значнай меры канкуруючы з ім у паляванні, чалавек здзіўляўся розуму воўка, яго вынослівасці, арганізаванасці зграі, сямейнай салідарнасці...”.

Не выхадзіць “зямелькі гэтае” і буслу: “I ты баўцян - магутнакрылы бусел-чйрнагуз!

Бачыў ты піраміды фараонаў егіпецкіх, у шкляной, бліскучай, люстранай вадзе Ніла гістарычнага глядзеўся ты, прыгажун! Праз нашага прадзеда, Дуная мнагаводнага, ляцеў ты, даўганогі, і многа старонак з рознымі людзьмі, не наскае веры, і гаворкі, і аблічча, бачыў ты.

А ніколі не выхадзіць ні табе, ні буслянятам тваім балот зямелькі гэтае захаванае...

“Бусел, бацян, буська, шырока прадстаўлены ў беларускай міфалогіі, паводле якой гэта чалавек ці анёл, пакараны богам за цікаўнасць...”. Неабсяжныя балоты і пушчы, якія не аббегаць ваўку і не абысці буслу, - вось калыска беларускай народнасці, крыніца фарміравання нацыянальнага характару. Таямнічы і загадкавы гэты край, як і душа беларуса, дзе спрадвеку разгортваецца барацьба цёмных і светлых сіл. Змаганне дабра і зла яскрава паказана пісьменнікам на прыкладзе супрацьстаяння двух міфалагічных архетыпаў - ветру і дуба: Го-го-го-гэй! - зазлаваўся вецер, што не пушчаюць яго дружныя дрэвы ў сваю сям’ю.

Кінуўся ён, як шалёны, на старога дзеда лесавога, на магутны, караністы дуб, што быў тут старэйшы ва ўсім лесе: думаў зняцейку бэхнуць яго на бясконцае, бяздоннае балота, што цягнецца ў непраходны лес, немаведама куды.

- Няруш! Не чапай! - толькі і прамовіў магутны дуб. Кінуўся на адзін момант да багны і ўзноў выпрастаўся. Абправіў сваё каравае суччо – і ўзноў задумаўся аб старадаўніх часах, калі аквячалі яго людзі славай і хвалай, і шукалі пад ім адказу на свае загадкі, і клятвы пад ім давалі”.

Магутны дуб увасабляе краіну, якую імкнуўся спасцігнуць герой твора і сам аўтар. Характарыстыкі дрэва адпавядаюць традыцыйным уяўленням пра Сусветнае дрэва, або Дрэва жыцця. Карані яго ў падземным свеце, камель на зямлі, а галіны цягнуцца да неба. Яно быццам мост злучае зямлю і нябёсы, сімвалізуе смерць і адраджэнне, мудрасць і спрадвечныя законы сусвету. У апавяданні дуб атаясамліваецца і з самім чалавекам, што рукамі-галінамі засцерагае родную старонку, вядзе барацьбу з нячыстай сілай, прадстаўніком якой выступае вецер.

Як вядома, вецер - “з’ява прыроды, у традыцыйных уяўленнях нярэдка амбівалентная: гэта і магутная стыхія, супраць пастаўленая нячыстай сіле, і ўласна яе параджэнне, увасабленне, калі вецер персаніфікуецца і дэманалагізуецца”.

Насельнікі цёмнага лесу - русалкі, зязюля і асіна, без іх немагчыма ўявіць неабсяжную таямнічую краіну, намаляваную М. Гарэцкім. Няшчасная і горкая асіна, ніколі не ведаюць супакою яе лісточкі. Усё таму, што заўсёды нагадваюць пра жахлівае здрадніцтва Юды: “Бонкавая рыса асіны - яе трапяткое лісце - спарадзіла этыялагічны міф на хрысціянскай аснове. Паводле яго, асіна спала, калі на ёй павесіўся Юда... Прачнуўшыся, асіна вельмі спужалася вісельніка, затрэслася ад страху, і з тае пары лісце на ёй трапечацца нават без ветру”.

Гэтаксама традыцыйна малюе М. Гарэцкі і вобраз русалак: “Тамуча там, калі вясна мінаецца, калі над возерам пад бярозамі стромкімі, з высокімі макухамі ды галінамі доўгімі, гібкімі, гутаюцца русалкі белацелыя, з косамі чорнымі, з вачыма маркотна-шалёнымі.

-Гу-у-та! Гу-та-а-шы! Гута-рэ-элі! - крычаць яны і гукаюць да сябе хлопца прыгожага, мужчыну слабавольнага”.

А вось каб зразумець вобраз зязюлі, трэба ведаць незвычайны міф пра паходжанне птушкі, які фалькларыст прыводзіць у “Гісторыі беларускае літаратуры”: «Казка аб тым, адкуль зязюлька, расказвае, што страшны змей Цмок украў у маці сына Якуба. Ад вялікае тугі маці скінулась зязюлькаю, паляцела ў шчырыя бары і гукае сына: “Я-куб! Я-куб!” А сын ёй дзесь адказвае: “Я тут! Я тут!”. Вось чаму сумуе зязюля ў апавяданні М. Гарэцкага.

Аснову апавядання “Цёмны лес” складаюць апазіцыі міфалагічных архетыпаў, якія сімвалізуюць спрадвечную барацьбу цёмных і светлых сіл (вецер - дуб, зязюля - цмок) і дапаўняюцца міфалагічнымі вобразамі ваўка і бусла, русалак і асіны. Сам цёмны лес сімвалічна ўвасабляе Беларусь, край пушчаў і балот, адгадаць усе таямніцы якога не пад сілу нікому.

Аналіз апавяданняў дазваляе вылучыць наступныя асаблівасці ранняй прозы Максіма Гарэцкага:
1) філасофскі цыкл “Што яно?”, а таксама лірычныя экспрэсіі “Патаёмнае”, “Цёмны лес”, “Стогны душы”, аб’яднаны адной аўтарскай задумай - паказаць духоўнае жыццё простага беларуса, яго трывогі і надзеі, вытокі яго характару і нацыянальнай адметнасці;
2) шлях герояў да самаспазнання і адраджэння - гэта барацьба з цёмнымі сіламі невуцтва і забабонаў, якія трэба скінуць як спрадвечныя ланцугі, што выкаваў Люцыпар;
3) дзейныя асобы апавяданняў - міфалагічныя істоты: чараўнікі і ваўкалакі, жывёлы, птушкі і дрэвы, іх характарыстыка адпавядае народным уяўленням;
4) рэальная прастора і час суседнічаюць у апавяданнях з міфалагічным хранатопам, дзеянне адбываецца ў двух вымярэннях: рэальным і ірэальным, якія не супрацьпастаўляюцца, а ўзаемазвязаны і актыўна ўзаемадзейнічаюць паміж сабой.