Анна Запартыко

«Памятник может быть и архивным»

К 120-летию Максима Горецкого

Это история возвращения, растянувшегося на десятилетия, но все еще кажется, не завершившегося... Это история жизни, посвященной памяти...
В юбилейный год Максима Горецкого важно вспомнить не только о нем и его наследии, но и о его семье, особенно о его дочери — Галине Максимовне Горецкой. Именно благодаря ей в Белорусском государственном архиве-музее литературы и искусства хранится уникальная коллекция личных вещей и документов семьи классика. Галина Максимовна передала в архив редкие фотографии, переписку, посвященную реабилитации писателя, изданию его произведений, одежду, предметы быта. В фондах хранятся конспекты уроков и редкие книги, абажур и чернильница, вышитые полотенца и галстуки. «Вот картуз Максима Горецкого, тот самый, с известной фотографии» — директор БГАМЛИ Анна Запартыко показывает нам музейные предметы. Анна Вячеславовна была знакома с Галиной Горецкой. И специально для читателей журнала «Нёман» она поделилась воспоминаниями об этом знакомстве и появлении в архиве уникального фонда семьи Горецких. Также в этом номере мы публикуем два письма Галины Горецкой директору издательства «Правда» — маленькая частичка, к счастью, сохранившегося эпистолярного наследия, которое без лишних слов рассказывает о характере и жизни Галины Максимовны. А в ближайших номерах вы сможете найти уникальные малоизвестные материалы о педагогической деятельности Максима Горецкого.

Редакция журнала «Нёман»

Это уникальный архив. Галина Максимовна Горецкая передала в Белорусский государственный архив-музей литературы и искусства несколько тысяч документов и музейных предметов. Конечно, нужно помнить, что наследие семьи Горецких сегодня находится в двух хранилищах: у нас и в рукописном отделе Центральной научной библиотеки НАН Беларуси имени Якуба Коласа. Отдельные документы хранятся и в других архивах, но именно в этих двух хранилищах находится то, что семья берегла долгие годы в не очень приспособленных для этого (а часто и для самой жизни) условиях. В чем уникальность нашего архива? Во-первых, тут хранятся те рукописи-автографы Максима Горецкого, которые были неизвестны до момента передачи, те, что не были опубликованы в известном всем собрании сочинений. У нас хранится уникальнейшая переписка семьи — свидетельство возвращения творчества Максима Горецкого в белорусский и мировой литературный контекст. Больше тысячи писем, которые реконструируют весь процесс: возвращения, реабилитации, подготовки собрания сочинений Максима Горецкого. Хранятся уникальные фотоснимки, которые иллюстрируют множество изданий (их оригиналы находятся у нас). Этот архив свидетельствует про работу Галины Максимовны над рукописями отца, над их расшифровкой. Часто это большая проблема исследователей и издателей — расшифровать рукописи. Галина Максимовна сама расшифровала почти все написанное отцом. И сегодня у нас есть тексты, которым можно доверять. Она хорошо знала отцовский почерк, очень внимательно работала с восстановленными, зачеркнутыми, заштрихованными фрагментами рукописей.

Этот архив — памятник. Памятники бывают разные: название улицы, присвоение имени школе, институту, библиотеке, скульптурный памятник. А может быть и архивный памятник. И он очень объемный и многогранный по наполнению. Таких существует немного. Этот — только благодаря семье, которая все сохранила. Перевозили на квартиры, куда переезжали, не потеряв ни единого документа, ни листочка, пережив репрессии, войны, неуважение, иногда скрывая то, чем обладали.

Я могу даже назвать день, в который мы познакомились: 25 апреля 1996 года, когда Галина Максимовна приехала на очередные Горецкие чтения. Она приехала с подругой — дочерью еще одного репрессированного литератора Адама Бабареко. Чтения проходили в Ждановичах, но я там присутствовать не могла — выступала с докладом на другой конференции. Но до этого с легкой руки ученого Алексея Кавки, я созвонилась с Алесей Адамовной Бабареко (лично я не была с ней знакома). Разговор получился очень искренним и теплым, мы договорились, что при первой же возможности она познакомит меня с рукописями отца и передаст их копии в архив. Случай представился как раз во время Горецких чтений. И 25 апреля 1996 года Алеся Адамовна, как и обещала, пришла в архив с копиями отцовских рукописей и привела к нам свою подругу — Галину Максимовну Горецкую. Я показала им хранилище, фонды. Показала те две оригинальные рукописи Максима Горецкого, которые хранились у нас в архиве (драматические миниатюры, они хранятся в фонде Бенде). Ее этот визит, впечатлил, взволновал, и, мне кажется, ей у нас понравилось: понравились условия, в которых хранятся документы, внимание ученых к ним, наш коллектив. И после этого мы стали поддерживать связь: я ездила в Москву к Алесе Адамовне, привозила документы; позже — в Петербург, к Галине Максимовне.

В первый раз я поехала к ней в Петергбург в 2000 году. И тогда она передала в архив около 1000 писем, написанных ее семье в 1960—1970-х годах, кроме тех, с авторами которых еще продолжала вести переписку. Но основную часть писем я привезла именно тогда, привезла книги, личные вещи. Отношение Галины Максимовны было очень искренним, она рассказывала обо всем: про то, что хранится в ее личном архиве, с кем она виделась, про то, чем она взволнована, как относится к тем или иным событиям. Мы могли всю ночь с ней проговорить. Мне кажется, ей нужно было выговориться, она чувстововала рядом с собой заинтересованного человека. Я знаю, что она очень дружила с Терезой Голуб (заведующая отделом изданий и текстологии Института языка и литературы имени Якуба Коласа и Янки Купалы НАН Беларуси). Работала с преподавателем Института журналистики БГУ, доктором филологии Татьяной Дасаевой. Кстати, доверяла ей и свои женские секреты. Галина Максимовна достаточно ревниво относилась к некоторым темам, которые касались жизни ее родителей и ее семьи. Но она охотно согласилась, чтобы Татьяна Николаевна написала очерк об отношениях Леонилы Устиновны и Максима Ивановича, который получился очень трогательным, пронзительным. Галина Максимовна дружила с Николаем Илькевичем, с Янкой Брылем. Дружила и переписывалась. Когда я ехала к ней первый раз, я приписывала себе в заслуги ее согласие принять меня и поговорить про архивное наследие. Конечно же, я знала, что рукописи Горецкого отданы в академическую библиотеку. Архивы — это ведь не только рукописи произведений. И вот я ехала с такой самоуверенностью, что это целиком моя заслуга, мое внимание к Галине Максимовне, ее ко мне особенное отношение. Но оказалось не совсем так. В разговоре промелькнула фраза: «Иван Антонович Брыль сказал отдать все в архив литературы и искусства в Минск». И потом я нашла этот совет в одном из писем. К Брылю Галина Максимовна относилась очень уважительно, прислушивалась, и этот его совет сыграл значительную роль в том, чтобы началась работа с нашим архивом.

В последний год жизни Галина Максимовна тяжело болела. За ней ухаживал ее троюродный брат (родственник по линии бабушки Ефвросии) Валентин Евгеньевич Теодорчук. Он жил и живет в Петербурге. Его мать была очень близка семье Горецких. Когда они работали в Горках, то мать Валентина Теодорчука даже жила у них какое-то время, сохранились фото этой красивой молодой девушки. Валентин заботился о Галине Максимовне. Потом хоронил. Потом занимался всеми вопросами, связанными с сохранением памяти семьи. Посоветовавшись со мной, с племянником классика, известным ученым Радимом Гавриловичем Горецким, он поставил на могиле Леонилы Устиновны и Галины Максимовны общий памятник, перечислив всех: и самого Максима Горецкого, и его сына Леонида, погибшего при обороне Ленинграда... Там упомянуты все.

Последняя наша поездка пришлась на сорок дней по Галине Максимовне. Тогда же в Петербург вместе со мной и Радимом Гавриловичем ехали на научную конференцию и его коллеги. Они обещали помочь мне привезти все, что мне отдадут для архива. И я им очень благодарна, потому что каждый потом был нагружен каким-то архивным багажом. Валентин Евгеньевич сказал мне тогда: «Ну, вот вам ключи, оставайтесь здесь (в квартире Галины Горецкой) сколько посчитаете нужным и забирайте все, что посчитаете нужным для архива». Времени в командировке у меня было немного, я работала почти сутки, но за этот короткий срок, кажется, успела собрать все документы, все, что стало архивным памятником этой семьи. Мы договорились с Валентином, что если в личных вещах, которые он будет разбирать, или во время ремонта найдется еще что-то, то он обязательно передаст это в архив (он, кстати, библиофил, человек понимающий ценность архивных документов). Но, похоже, я была так сконцентрирована, что мне удалось собрать все, что было в квартире. Это два огромных старых чемодана, которыми когда-то пользовалась семья. Один из них, кстати, потом развалился в дороге. И я помню, как на меня подозрительно поглядывал проводник: дескать, такая приличная женщина, а что-то тащит в чемоданах, перевязанных веревкой. У меня была еще своя сумка, которую я прихватила, не рассчитывая на такое архивное богатство. Я везла печатную машинку Галины Максимовны. И еще какой-то сверточек или пакетик достался каждому участнику конференции, которые обещали мне помочь. Мне все помогали: коллеги, семья Валентина Теодорчука, моя семья. Мой муж на чем свет стоит ругался, когда увидел меня на вокзале с этими чемоданами. Думал, что я одна волокла их через весь Петербург. Таким образом, все эти документы прибыли в архив. Были разобраны. Через некоторое время прошла научная обработка. И теперь документы, которые были привезены после смерти Галины Максимовны, составляет опись №2 фонда семьи Максима Горецких.

Как раз тогда и были выявлены документы, связанные с педагогической деятельностью Максима Ивановича. Они очень бережно хранились, завернутые в бумагу. Я даже допускала, что Галина Максимовна могла пользоваться разработками отца, и не потому что не могла сделать сама, а потому, что это как бы связывало ее с отцом. Единство, которое возникало, когда она пользовалась этими конспектами. Она хранила все. Каждую мелочь. Школьные сочинения, которые сдавали ученики ее отцу. Галина Максимовна, в какам-то смысле, — уникальная дочь. Я знаю многих наследников, и слава Богу, большинство из них, как правило, именно дети, очень заботливо относятся к наследию родителей, не устают напоминать о нем, говорить о нем, пропагандировать. Но все равно в этом множестве заботливых людей Галина Максимовна занимает свое особенное место. Знаете, что больше всего удивляет? Она пережила многое, почти с самого ее рождения эту семью преследовали трагедии, потрясения, которые, конечно, отражались на характере детей. И Галина Максимовна, зная обо всех потерях, ощущая их, собственноручно переписала архивы отца и матери, сделала копии каждого документа, рукописей, писем, каких-то записей. Преписала от руки, напечатала на машинке. На тот случай, если что-то случится с одним экземпляром, чтобы второй сохранился. Цель была — сохранить при любых обстоятельствах. И еще одна цель — прочесть, изучить все, что было написано отцом и матерью.Она хотела опубликовать собрание сочинений отца. И она работала над ним, подолгу жила в Минске. Работала, спорила, ругалась. Я не была знакома с ней в то время, но она сама потом рассказывала об этом периоде. Вдруг проскакивала ошибка, кто-то настаивал на своем, отстаивал свои неразумные, как она говорила, подходы, которые противоречили объективной позиции в отношении произведений Максима Горецкого. И она все это стремилась исправить. Так что Галина Максимовна не просто дочь, она литературовед, исследователь творчества Горецкого, исключительный педагог — с каким восторгом она рассказывала о своей работе в Ленинграде! А какой прекрасной дочерью она была для своей матери. Как она ухаживала за матерью. Трудно представить, но, кажется она даже поступилась своей личной жизнью, отдавая всю заботу матери. Галине Максимовне была присуща жертвенность. Сохранился дневник Леонилы Устиновны, в котором она где-то с конца 1960-х годов пишет, как часто теперь нужно вызывать скорую, как часто нужно среди ночи бежать к телефону-автомату, к соседям, в дежурную аптеку. Она все время жалеет дочь: ей тяжело. Мать это знала, чувствовала, но Галина Максимовна ни одной строчкой, ни одним словом не пожаловалась. У нее не возникало и мысли на какое-то время оставить мать и заняться своими делами. Она целиком отдалась этой проблеме: поддержать мать в тяжелой болезни. Она оставалась с ней все время, до самого конца, не оставляя дел с возвращением и реабилитацией творчества отца. Такая вот необычная дочь. Конечно, она с многими конфликтовала. И мне кажется, что это была не просто особенность характера, а благоговейное отношение к текстам отца, к его творчеству, которое не позволяло простить даже маленькую неточность в переводе, в подаче текста, в комментариях. И сегодня это имеет для нас огромное значение. Она каким-то образом приучила тех, кто прикасался к биографии, творчеству ее отца, истории ее семьи к особенному ответственному и объективному к ним отношению.

В Петербурге она жила очень скромно: однокомнатная квартира в спальном районе, которая когда-то досталась ей ценой ее собственного здоровья. До получения этой квартиры они с матерью жили очень тяжело. Не из-за финансовых обстоятельств, а из-за жилищных. И тем не менее с ними в то время жила еще старшая дочь Адама Бабареко Элеонора, пока не получила какой-то свой угол. К ним часто приезжали люди. Читаешь письма к Галине Максимовне и не понимаешь, как могли в этой квартире умещаться бесчиссленные визитеры, каждого из которых нужно было встретить, собрать на стол, хотя бы чаю предложить и положить спать. Но, по-моему, эти две женщины принимали всех, кто приезжал в Ленинград и знал их адрес. Галина Максимовна жила в очень скромных условиях: минимум мебели, минимум удобств (за исключением газовой плиты и горячей воды). И не потому что денег не хватало. Кажется, она не могла жить иначе, как будто сказав себе: «Я не имею права жить по-другому», — потому что перед ней, за ней, в памяти, внутри нее всегда была судьба ее родителей, и малейшей роскоши позволить себе она не могла. Все, что у нее было, она отдавала на то, чтобы поддерживать память, возвращать творчество отца. Конечно же, все дела и поездки требовали средств.

Галина Максимовна была петербургской интеллигенткой. И в первую очередь, про это свидетельствует ее дневник. Она любила театр. Она посещала все выставки, все музеи. И в дневнике могла написать, что была сегодня в Русском музее, а потом написать обо всех картинах, которые она в этот день увидела, изучила. Через неделю она снова шла в музей и снова записывала картины. Она не просто, прогуливаясь, ходила по залам музея, она изучала, описывала, осмысляла: сюжет, эпохи, школы. Она посещала библиотеки, в первую очередь, пытаясь отыскать следы отца, даже просто фамилию в публикации. Но интересовалась и мировой литературой. Ей нравилось все красивое: в квартире было множество папок с репродукциями из журналов. Галина Максимовна любовалась шедеврами мировой живописи, до которых у нее не было возможности дойти, доехать, увидеть оригиналы. Но она всем этим интересовалась. У нее была хорошая библиотека, прежде всего белорусской литературы, много подаренных книг (больше после 1960-х), много книг с автографами.

Она любила своих родных. Была одной из тех, кто сплачивал в Петербурге род Горецких. Про своих родных она знала все. Она как никто другой поддерживала дух своего родовода. О прототипах «Комаровской хроники» рассказывали и Радим Гаврилович, и Гаврила Иванович, но мне кажется, основной рассказчицей была именно Галина Максимовна. Очень любила свою бабу Фросю и деда Ивана, очень много вспоминала о них, вспоминала о своих детских впечатлениях: пыль была солнечная и теплая, весна была ярче... Все лучшее на свете для нее было связано с Богатьковкой. Вспоминая, она во всем находила что-то хорошее. Тот, кто был знаком с ней неблизко, немного с ней работал, стал свидетелем каких-то ситуаций, может отметить: «У нее характер! Неуступчивый, принципиальный. Женщина с характером». Но при всем этом Галина Максимовна была очень оптимистичным человеком. Я видела ее взволнованной, умиленной, например, когда она вспоминала прошлое. Казалось бы, так тяжело приходилось и в Кирово-Вятке, и в Песочне, и в Ленинграде, но она видела в этом какой-то судьбоносный смысл и все равно вспоминала о чем-то приятном. С ее кировской подругой Алесей Адамовной, которая и сегодня живет в Москве, они поддерживали связь всю жизнь. А это ведь совсем непросто быть привязанным к одному человеку всю жизнь, и мне кажется, что их дружба достойна уважения. Такое дано не каждому. Галина Максимовна переписывалась с родственниками, с друзьями матери, с учениками отца. Находила людей, которые могли хоть что-то вспомнить о Максиме Ивановиче, завязывалась переписка, дружба. Все это требовало энергии и внутреннего стержня, чтобы с таким вниманием относиться к людям, к творчеству отца, матери, и вообще ко всему, что тебя окружает.

Фото Константина ДРОБОВА и из фондов БГАМЛИ.

http://www.lim.by/limbyfiles/nem4-2013.pdf

"Закапайце мяне ля яго"

На працягу апошніх пяці гадоў музеем апякуюцца актывісты Таварыства беларускай мовы з Магілёва ды Дрыбіна. У мінулую нядзелю яны наведаліся ў Малую Багацькаўку, каб дапамагчы падрыхтаваць музей да зімы. Але гэта праца, лічаць валанцёры, дробязь – музей трэба добра адрамантаваць звонку.

Спадчына. Дом-музей Максіма Гарэцкага ў Мсціслаўскім раёне патрабуе рамонту: некаторыя бярвенні спарахнелі ды зацвілі.

Больш за два дзясяткі гадоў існуе літаратурны музей Максіма Гарэцкага ў Мсціслаўскім раёне ў вёсцы Малая Багацькаўка. Гэта радзіма класіка беларускай літаратуры і грамадскага дзеяча, які загінуў у гады сталінскіх рэпрэсіяў. У сяле дажываюць свой век адны пенсіянеры, а бярвенні музею тым часам точыць шашаль. У восеньскую пару ў Малой Багацькаўцы сум. На вуліцы ні душы. Сядзібы без прыгляду зарастаюць кустоўем і пустазеллем. У 80-гадовай гаспадыні адной з такіх хат пытаю, ці памятае яна Гарэцкіх. Пра гэты род суразмоўца шмат не ведае. Пра Максіма Гарэцкага кажа па-простаму: “Дзякуючы яму нам дарогу праклалі, хоць жыццё мы ўбачылі. Тут гразка было. Не даехаць. Трактар наймалі, каб выехаць на асфальт. А цяпер, дзетухна, слава Богу. Толькі жыць няма каму. Засталося толькі сем чалавек, і тыя адзіночкі. Хто ўдавец, а хто ўдава”. Літаратурны музей Максіма Гарэцкага – філіял мсціслаўскага раённага гісторыка- археалагічнага музея – стаіць пасярод вёскі. Насупраць – невялікі пляц. Сюды пад’язджае аўталаўка. Тут і паштовыя скрынкі ўсіх жыхароў Малой Багацькаўкі. Музей адкрылі ў 1993 годзе. Гэта звычайная сялянская хата, падзеленая калідорам на дзве паловы. У адной – экспазіцыя пра творчы і жыццёвы шлях пісьменніка ды яго блізкіх. Другая палова хаты этнаграфічная – перадае абстаноўку сялянскага побыту, у якім жылі Гарэцкія. Усярэдзіне музей дагледжаны. Усё тут па-простаму. Не кідкія, але інфарматыўныя экспанаты, нефарбаваная падлога. Экскурсіі – на беларускай мове. «Я калі пачынаю экскурсію, дык кажу, што Максім Гарэцкі – гэта наш беларускі пісьменнік, таму гаварыць пра яго я буду на беларускай мове. Праблемаў не было з гэтым», – кажа загадчыца музею Марыя Пляшкова. Паводле яе, установа не застаецца без наведнікаў. Сюды рэгулярна прыязджаюць на экскурсіі школьнікі і неабыякавыя да беларускай культуры людзі. Суразмоўніца адзначае, што ў літаратурнай частцы музея наведнікі часцей за ўсё спыняюцца каля стэнду аб зняволенні пісьменніка і ягонай смерці. «Літаратурны музей даволі далёка ад Магілёва, – кажа старшыня магілёўскай суполкі Таварыства беларускай мовы Алег Дз’ячкоў. – Сюды нязручна ездзіць. Наша арганізацыя невялікая, але мы ўзялі шэфства над музеем. Ён занядбаны, на вялікі жаль. Наша праца – дробязь: падлогу памыць, пыл працерці. На могілках прыбраць. Яшчэ пару гадоў, і гэтай вёскі не будзе. А вось літаратурны музей мусіць застацца, бо Гарэцкі не проста пісьменнік. Гэта класік. Пачынальнік сучаснай беларускай літаратуры». «А сёлета, пагатоў, яшчэ юбілей брата Максіма Гарэцкага – Гаўрылы. А пра яго ў нас так ніхто і не згадаў як след. Гэты чалавек стаў самым маладым акадэмікам. Выбітная асоба. Адзін з пачынальнікаў беларускай навукі», – дадае тэбээмавец. На вясковых могілках пахаваныя маці і бацька Гарэцкіх – Ахрасіння Міхайлаўна і Іван Кузьміч. З медальёна на невялікім абеліску яны глядзяць, як памірае іхная вёска. Недзе ля хаты-музея пахаваная каса сястры Максіма Гарэцкага – Ганны. Ганна трагічна загінула маладой у Маскве. Вяртаючыся з могілак, завітаў да гаспадыні яшчэ адной сядзібы. Назвалася жанчына Галінай Васільеўнай. Апавёўшы пра мясцовае жыццё, пра музей, пра дэлегацыі, якія наведваюць яго, паскардзілася журналісту на работнікаў раёну, якія, паводле яе, зламалі стары калодзеж. “Гэты калодзеж дужа каштоўны, – заявіла суразмоўца. – Ён з таго часу, як жыў яшчэ наш пісьменнік Гарэцкі. І зламалі калодзеж. Над ім жа была вага жураўлём. Яе знялі і паставілі круцёлку. Вы як журналіст мо зробіце што, каб вярнулі ўсё на месца. Гэты калодзеж – рэліквія музея. А дзе ты старой накруцішся гэтай круцёлкай”. “Хацелі зусім гэты калодзеж знесці, – абураецца старая, – дык я села ля яго і кажу работнікам: “Закапайце мяне ля яго”. Так і не дала знесці”. На адным з фотаздымкаў у музеі, сапраўды, калодзеж з журавом. Загадчыца ўстановы кажа: прыбралі такі патрэбны старым падважнік, калі яе не было на працы. Прыгадала, што нямала было ахвотных сфатаграфавацца побач са студняю з рэдкім для наваколля журавом, які застаўся з часоў, калі жыў Максім Гарэцкі.

Зінаіда Драздова

Маляўнічая сіла слова

Максім Гарэцкі па праве лічыцца адным з самых вялікіх майстроў беларускага мастацкага слова. Аб харастве яго мовы справядліва гаварылі многія даследчыкі, у тым ліку А. Адамовіч, М. Мушынскі, а таксама Н. Рандаў, перакладчык яго твораў у ГДР, рэцэнзенты «Маладняка» і «Полымя» пасля выхаду з друку першага асобнага выданння аповесці «Ціхія песні» (1926) (так спачатку назваў Гарэцкі аповесць; у другім выданні (Мн., 1930) гэты твор ужо мае назву «Ціхая плынь»). Так, А. Лясны пісаў: «Стыль кніжкі арыгінальны, добры і лёгкі, а мова багатая і так блізкая да народнай беларускай мовы, як бадай ні ў аднаго з нашых пісьменнікаў».

І сёння цікавасць да творчасці М. Гарэцкага не спадае ў чытачоў і пісьменнікаў. Значэнне і прывабную сілу літаратурнай спадчыны празаіка імкнуцца спасцігнуць і многія сучасныя паэты. Захоплена піша пра Гарэцкіх у вершы «Чытаю Гарэцкіх» вядомы паэт Анатоль Вярцінскі:
Чытаю Гарэцкіх
Максіма, Гаўрылу, Радзіма...
Вось дзіўнае дзіва!
Чытаю Гарэцкіх
Гаўрылу, Радзіма, Максіма...
Вось слова! Вось сіла!
<...>
Чытаю Гарэцкіх
Тут нашае радасць і гора...
Чытаю Гарэцкіх
Тут нашы сёння і ўчора.

Анатоль Вярцінскі паэтычна асэнсоўвае вялікі ўнёсак Гарэцкіх у славу роднай Бацькаўшчыны, у яе духоўнае адраджэнне, магутную сілу іх слова, іх барацьбу за росквіт нацыянальнай культуры і навукі.

У 2008 годзе выйшла вялікае манаграфічнае даследаванне прызнанага беларускага даследчыка, літаратуразнаўцы, члена-карэспандэнта НАН Беларусі М. Мушынскага «Падзвіжнік з Малой Багацькаўкі: жыццёвы і творчы шлях Максіма Гарэцкага», падрыхтаванае да 115-й гадавіны з дня нараджэння Максіма Гарэцкага, у якім зроблены аналітычны разгляд жыцця і творчасці пісьменніка, па-новаму прачытваецца «малая» і «вялікая» проза, драматургія, публіцыстыка, крытыка і гісторыка-літаратурныя працы, ацэньваецца яго роля ў станаўленні нацыянальнай свядомасці, асэнсоўваецца грамадска-культурная, асветніцка- педагагічная дзейнасць. М. Мушынскім шмат зроблена ў кнізе, каб, кажучы яго словамі, «напоўніць паняцці класік беларускай літаратуры, пісьменнік-наватар, выдатны майстар слова больш канкрэтным зместам дзеля таго, каб яшчэ выразней бачылася па-сапраўднаму маштабная, эпахальная постаць, непаўторная асоба пісьменніка-грамадзяніна, мастака-адраджэнца, які, нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы жыцця і трагічныя выпрабаванні, што выпалі на яго долю, узняў нацыянальную літаратуру на новы эстэтычны ўзровень, унёс неацэнны ўклад у развіцццё духоўнай культуры беларускага народа». Аднак, на наш погляд, мове твораў М. Гарэцкага ў працах літаратуразнаўцаў удзялялася пакуль што малавата ўвагі. Таму тут мы і спынімся коратка на пытаннях майстэрства пейзажу, дыялогу і партрэта ў аповесцях Максіма Гарэцкага «Меланхолія» і «Ціхая плынь» і ў некаторых апавяданнях.

Названыя аповесці змяшчаюць у сабе мноства чароўных пейзажных малюнкаў роднай Беларусі. Прыродныя вобразы займаюць вялікае месца і ва ўспамінах галоўных герояў гэтых твораў Лявона і Хомкі, дзе яны такія ж значныя, як і людзі. У такім разе пісьменніку важна стварыць пэўны настрой, выкліканы і падфарбаваны ўспамінамі. Адзін з раздзелаў «Ціхай плыні» называецца «Млявыя сненні». Пісьменнік умее перадаць атмасферу шчырай радасці і здзіўлення дзіцяці ад судакранання з прыроднымі з’явамі, разнастайнасцю іх каляровай гамы, якая змяняецца ў залежнасці ад асвятлення. У названым раздзеле пададзены эмацыянальныя карціны розных пор года, звязаныя з успамінамі маленства, — калядныя зімовыя вечары, вясновыя дні часу разліву, калі «Парыцца зямелька. Буры лес пукацца пачаў, і ўжо раскідаецца, і ўжо ўкрываецца рунню ліпкіх лісточкаў», і цёплыя летнія раніцы і вечары, і восеньскія дні, калі «мароз асеў на страсе», калі «На двары, на саломе — тая ж маразяная бель» [4, с. 10]. Жывапісныя пейзажы М. Гарэцкага раскрываюць лірычна-рамантычнае светаадчуванне героя, адзначанае пэўнай сентыментальнай летуценнасцю, незвычайнай чуйнасцю да прыгожага: «Яшчэ яно быццам да вечара дужа далёка. Ды неўзабаве кіне сонейка над лесам чырвоныя заходнія касулі, што з прыгожага, але трывожнага святла. Сплывуцца светленькія болачкі ў бліскуча-хмарныя з краёў гудкі і вялікія сярэбраныя кучы. Асвеціцца закат ціхім, супакойным роўным полымем — і лягуць пахалодлівыя цені. Звалчэе троху на дарогах пыл...».

Гарэцкі-пейзажыст імкнецца перадаць менавіта ўражанні дзіцяці з яго захапленнем дробязямі, з разгубленасцю перад невядомым, з яго пытаннямі і шуканнямі адгадак: «Хомка палахліва прыліпае ў куточку і жаласна самотнічае ў ім. Дзівуецца адтуль, што навокал ад святла лямпы — зялёны персцень і ўва ўсе бакі — залатыя касулькі. Прыплюшчыць адно вока — каснічкі растуць, бягуць далей, як жывыя. Чаму яно так? Ну чаму? Няма адгадкі, чаму... І яшчэ гэты патаемны хрупат адзаду... І вось яшчэ: чорныя цені скачуць па сценах і кутах — як бы і людзі, толькі нямыя, хоць і рухавыя, — яму страшна, ён палохаецца, але ніхто не спагадае яму. А цені, быццам спужаныя нейкім зданнём, усё бегаюць і ківаюцца... І раптам скончылася патаёмнае хрустанне, страшная чорная морда з агнявымі, кацінымі вочкамі зірнула з-пад полу... (А гэта авечцы дакучыла там і захацелася выйсці з-пад полу на волю). Жах абуяў хлопчыка...».

Краіна маленства ў Гарэцкага — краіна цудаў, таямніц, час спазнання свету, час тварэння, разгадка яго загадак.

Аўтар аповесці «Ціхая плынь» з’яўляецца песняром вольнай дзіцячай творчасці, невераемна багатай дзіцячай фантазіі, знаходлівасці і назіральнасці ў пару маленства, якое лічыць лепшай парой жыцця. Маленства — час адкрыцця, творчай радасці. Гэта пара, піша Гарэцкі, «на якую не варта забывацца. Хто счарсцвеў, пагінуў у будзёншчыне, — у дзіцячыя гады быў вялікім музыкаю, іграючы на скрыпачцы з лучынак і са струнамі з нітак. І даўлела яму, быў змысел і была радасць. Хто зрабіўся тупы, як палка, — у гады маленства з палкі вырабляў мастацкія для яго мастацкіх пачуванняў штукі: птушачак, звяроў і проста харошы кіёчак-папірашку. Надышлі гады жыццёвага амбарасу і бясконцага дурнога клопату — і знішчылі творчую радасць, растапталі дыямант у пабітым шкле, з паэта зрабілі быдліну».

Дарослыя ў большасці сваёй за мітуснёй, безліччу спраў губляюць дзіцячую непасрэднасць і шчырасць, здольнасць да выдумкі, успрымання жыцця як цуду. Але ў старасці гэтыя выдатныя асаблівасці свежых адносін да жыцця зноў вяртаюцца, і стары становіцца, як малы. Вось чаму ў Гарэцкага так цягнуцца адзін да аднаго ўнук і дзед. Вось чаму такой сардэчнай атрымліваецца іх дружба. Лявон і дзед, Хомка і дзед... «Гэты дзед — паэт у душы і вельмі ўлюбіў пару года між лета і восені, калі надыходзіць пярэкрут у прыродзе на зіму, калі ўсё расліннае даспявае, сыпле семя...».

Любімымі паэтычнымі матывамі Гарэцкага-пейзажыста з’яўляюцца матывы сыходзячага лета, перадвосеньскай светлай пары: «Любіць дзед ісці аб гэтай пары па сцежачцы, сярод зялёнай пушчы канапелек, якія тхнуць сваім п’яным пахам і патроху прадзіраюць вочкі. Любіць любавацца на фарботы залаценькай павуціны, што бліскаюць на сонцы, цягнуцца, быццам плывуць і быццам сцелюцца ад поля (дзе пажата і пусцее) на гароды (дзе густа і поўна, а ўжо смягне і ўсыхае) і дальш на чорныя гоні (дзе незабавам зачырванее рунь). Любіць дзед, расклаўшы цяпло пад асеццю і паплакаўшы ад едкага, з пахам прэлай гуменнай зямлі, дыму, доўга-доўга сядзець і бавіць час ля палыхаючых агнём плашак і грэць старыя косці». Мажорны настрой дзеда выкліканы, як бачым, залаціста-вогненнымі пахамі восені, да болю знаёмымі і роднымі пахамі зямлі і яе расліннасці. Стан яго душы гэтай парой перададзены аўтарам паўторам слова «любіць», «улюбіў».

Пейзажныя апісанні Гарэцкага нельга ўявіць не толькі без уліку каляровых адносін у прыродзе, але і без дакладнай перадачы стану паветранай атмасферы, а таксама без гукавой аснашчанасці: «Клякоча скакунец-каваль. Гудам гудзіць сіняпазалочаная муха. Трапыхаецца і снуе туды-сюды над жытам жоўценькая мятлушка».

Пладаносны час у вясковых пейзажах Гарэцкага пазначаны спакоем і цішынёй, ціхамірнасцю, нейкай нават санлівасцю і нерухомасцю паветра: «Ціха вясковая вуліца. Паснулі сланечнікі і макі. Аніводным пазалочаным лістком не варухнуцца яблынькі ці сліўкі. У галлі і лісці бялеюць і чырванеюць яблыкі, а паспелыя сліўкі густа спляліся і віснуць, чорныя, да долу».

Намаляваная словам карціна выглядае як бы застылай на палатне, выклікаючы ў душы чытача настрой мірнай задаволенасці.

Тэма беларускай вёскі ў Гарэцкага адрозніваецца паэтычнасцю матываў — маленькія парасяткі на сонейку на саломцы, вульканне галубоў, якія песцяць сваіх дзетак, вучаць іх лётаць, ластаўкі ў сінім, чыстым, цёплым бяздонні, красаванне макаў. Максім Гарэцкі, як мастак-жывапісец, робіць аб’ектам пільнай увагі ў сваіх пейзажах светапаветранае асяроддзе. Больш за тое, ён адчувае ў паветры нейкую думку: «У паветры нейкая ціхая восеньская дума. Быццам віхаецца яно: ці даць сонцу распаўсюдзіцца, абагрэць зямлю, узвесяліць дзетак і ўсё жывое і нежывое, ці то ўжо прыціснуць як мае быць гэтым восеньскім марозам — шэранню і пусціць зіму, снег і сцюжу, бо ўсё роўна аслабела сонца — свеціць, стараецца, а не можа абагрэць, як грэла ўлетку».

Чытаеш Гарэцкага — і вельмі выразна адчуваеш цяпло, сонечнае святло, пахі прыроды, радасць жыцця ўсяго жывога: «Такая ж цёплая, чыстая раніца! На падворку, дзе сонейка цалуецца з залатою саломкаю, порскаюць парасяткі рабенькія і чарнюсенькія, бы жучкі, і пярэсценькія ды іржава-рудзенькія — усе з гладзенькай шэрстачкаю, з малюсенькімі, дзяцінымі чысценькімі лычыкамі. Жартуюць, клычуць саломку. Піскнуць, брыкнуць, схопяць жменьку ў зубы і ківіль-ківіль ува ўсе бакі, круць-круць дробненькімі закруцістымі хвосцікамі. Рохкае матка іхняя ў свінарцы, каб ішлі туды, дзе яна, а ім хочацца гуляць на сонейку».

Жывёльны свет з’яўляецца неад’емнай часткай пейзажаў Гарэцкага. Кабыла, карова, авечка, сабака, нават муха, авадзень, мятлушка — намаляваны аўтарам так, што застаюцца ў памяці чытача. «На паляне хадзіла рыжая карова, скубла траву, круціла хвастом, чмыхала мордаю па баках ад мошак, разам дрыгала-тупатала нагамі, і мяла траву, і званіла балабонам.

І, паглядзеўшы на яе, можна было зусім супакоіцца і нават пачуць задаволенасць, што жыве карова сваім здаровым, нармальным жыццём».

Жывёлы ў аповесцях «Меланхолія» і «Ціхая плынь» не толькі жывуць «сваім здаровым, нармальным жыццём», але ўмеюць, як і людзі радавацца прыгажосці: «Эх, не да канца ты, паэт, сабака! Падаў цалюткі дзень на палях, лясах і сенажацях, радуючыся хараству прыроды і сабачага жыцця. А цяпер во забыўся ты на ўсё і, падцягнуўшы, як хорт, бруха, шукаеш скарынкі хлеба ў брудным свіным цэбры, глыбока макаючы і пэцкаючы сваю морду...».

З самага пачатку творчага шляху Максім Гарэцкі клапоціцца аб якасці слова, адбірае ў дыялогах словы, якія з найбольшай сілай выяўляюць адметнасць чалавечага характару. У гэтых аповесцях многія старонкі застаюцца ў памяці, уражваюць глыбокім псіхалагізмам. Цудоўна выпісана, напрыклад, сцэна нечаканага наведвання школы айцом благачынным. Вучань Хомка, настаўнік, айцец-рэвізор — кожны з гэтых трох персанажаў паўстае жывым і непаўторным. Характар кожнага адгаданы і паказаны як мага лепш. Партрэт папа намаляваны асабліва ярка, чаму ў немалой ступені садзейнічаюць яго моўныя паводзіны. Паводле горкаўскага запавету «гутарцы, галасам трэба зрабіць маленькае апісанне абставін, а таксама даць нарысы твараў, фігур людзей, якія гутараць», растлумачыць «дзе гавораць і хто гаворыць» [5, с. 356], Гарэцкі і знаёміць нас з героямі: «Адчыняюцца дзверы, лятуць лёгкія камы сцюдзёнае пары, і ўвальваецца здаравенная, грубая і даўгаполая папоўская постаць. Спалоханы настаўнік кумільгам злятае з печы і кідаецца з далонямі, падстаўленымі жменькаю, атрымаць блаславенне. Але айцец-рэвізор спачатку моліцца на абраз і ўжо тады бласлаўляе настаўніка. Настаўнік цалуе яму руку і асцярожна-асцярожна, баючыся смялей даткнуцца, сцягвае з яго за рукаў хутру. Дзеці не ўлучылі ўсхапіцца разам, як муштраваў іх загадзя, у сваім часе, настаўнік, і цяпер стараюцца кожны па-свойму паправіць бяду».

Душэўная недалікатнасць айца-рэвізора, палахлівая ліслівасць настаўніка перад рэвізорам і здрадлівая нянавісць да вучняў, якія ў такім нявыгадным святле паказваюць яго школу, асабліва выразна паўстаюць з дыялогу, у якім важная роля адводзіцца зрокаваму вобразу сцэны, мастацкай дэталі. Тое, чаго больш за ўсё баіцца настаўнік, адбываецца. Айцец благачынны тыкае пальцам «якраз у нашага беднага Хомачку.
— Первагоднік гэта, ваша высокапрападобіе! — забягае наўперад устрывожаны настаўнік і з ненавідасцю паглядае на свайго няўдалага вучня.
Хомка сапе, пазірае з-пад лобу і пачынае дрыжаць дробнай дрыготкай, як высілены конь у аглоблях
.— Эх ты, брат, труса гоняеш..., не бойся, не б’ю! — жартліва кажа яму рэвізор. — Ну-тка, этава да, што ты там чытаеш? — б, л, а — бла? Ну, прачытай жа мне, мой друг, б-л-а-бла!».

Хрысціянскае пачуццё любові павінна было б падказаць свяшчэнніку, каб ён пакінуў перапалоханага хлапчука ў спакоі, заняўся з іншымі вучнямі, аднак гэтага не адбываецца: «І ізноў прыступае да Хомкі, чэпіцца да яго, як смала, бярэ яго на мукі
: — Як тваё, братуля, імя?
— Хомка! Хомка! — падказвае нехта, шэпча, але ў Хомкі рот запячатаўся нясходнай нямотаю
. — Хомка ён! — раптам і бойка гаворыць адзін хлопчык, павесялеўшы, і бегае сваімі смяшлівымі бакулкамі
. — Ідзі-ка стань на калені! — ласкава кажа гэтаму хлапчуку благачынны, і сам настаўнік паслушна памагае пакаранаму вылезці з-пад парты і хутчэй выканаць загад».

Як шмат страціў бы прыведзены дыялог без згадвання пра тое, як настаўнік «з ненавіднасцю паглядае на свайго няўдалага вучня», як «сам настаўнік паслушна памагае пакаранаму вылезці з-пад парты і хутчэй выканаць загад», як Хомка «пазірае з-пад лобу і пачынае дрыжаць дробнай дрыготкай, як высілены конь у аглоблях».

У адлюстраванні вобразаў такога сацыяльнага пласта як духавенства Гарэцкі-партрэтыст карыстаецца тымі ж фарбамі, што і Паустоўскі. Своеасаблівы тон асуджэння, які суправаджае партрэт айца благачыннага, характэрны і для партрэта протаіерэя Трэгубава ў «Далёкіх гадах» рускага празаіка. «Вышэйшая праўдзівасць таленту» (К. Чукоўскі) адступае і тут перад ідэяй класавай барацьбы. Паказальна, што і жыццё папярэдніка Трэгубава, протаіерэя Златавярхоўскага намалявана Паустоўскім у карыкатурна-скажоным выглядзе: «дряхлый, шепелявый и глухой», ён быў зусім абыякавым у выкладанні «Закону Божага», спаў на ўроках, пакуль клас ціха весяліўся. Галоўнай тэмай партрэта духоўных асоб і ў Гарэцкага, і ў Паустоўскага з’яўляецца нелюбоў да чалавека. «Мы ненавидели его так же холодно, как он ненавидел нас. Но церковные тексты мы заучивали на всю жизнь», — заўважае Паустоўскі, завастраючы ўвагу чытача на вузкіх пагардлівых вачах Трэгубава, залатым крыжы акадэміка, які зіхацеў на шыкоўнай расе: «После Златоверховникова Трегубов явился к нам, как карающий бог Саваоф. Он и вправду был похож на бога Саваофа с церковного купола — огромный, с широкой бородой и гневными бровями.

Трегубова боялись не только гимназисты, но и учителя. Он был монархистом, членом Государственного совета и гонителем свободомыслия. Он стоял на равной ноге с киевским митрополитом и приводил в полное безгласие захудалых сельских батюшек, когда они являлись к нему получать разнос за недостойные поступки.

Трегубов любил выступать на модных в то время религиозно-философских диспутах. Он говорил гладко и сладко, распространяя запах одеколона».

Больш мяккімі фарбамі намаляваны ў аповесці Паустоўскага партрэт каноніка Алендскага — «высокого ксендза со смеющимися глазами», які хаваў у сябе на ўроках каталіцкага «закона» праваслаўных гімназістаў. Герой-апавядальнік «Далёкіх гадоў», чалавек уважлівы і назіральны, тонка апісвае ўзаемаадносіны прадстаўнікоў гэтых розных хрысціянскіх канфесій: «Трегубов, конечно, знал, что Олендский прячет нас у себя на уроках. Но перед Олендским даже Трегубов терялся. Добродушный ксендз при встречах с Трегубовым становился изысканно вежлив и ядовит». Такім чынам, Паустоўскі даводзіў, што хрысціянскі дух любові адсутнічаў і ў сэрцы «дабрадушнага» ксяндза.

Відовішчныя элементы сцэн размоў побач з моўнымі і нямоўнымі размовамі паміж людзьмі, вельмі важныя ў дыялогах аповесцей «Меланхолія» і «Ціхая плынь». Суб’ектывізацыя рэмаркі — важная асаблівасць дыялогаў Гарэцкага. Лявон, які з’яўляецца не толькі ўдзельнікам, але і назіральнікам сцэн размоў паміж людзьмі, нярэдка дае ўнутраны каментарый адносна інтанацый і характару моўных унутраных памкненняў партнёраў: «... увайшоў другі чыноўнік, і хтосьці ў пачакальні пачціва і прыглушана азнаёміў: «Сам начальнік...»
Гэта быў даволі высокі чорнабароды чалавек з злым, але боязкім поглядам
. Ён пачуў Лявонавы словы і, ідучы, сказаў сварлівым голасам, чыста па-расійску і з нетутэйшаю, асабліваю вымоваю:
— Нікакіх там ручак не даваць!.. Была паложана, стянулі, ну так пушчай тіперь пішут пальцам.
Лявон пачырванеў, але змоўчыў.
Зараз, следам за паштмейстарам, калі ён сеў і пачаў выймаць са стала паперы, увайшла чорненькая курносенькая паненка, а за ёю чысценькі студэнцік, вельмі падобны да таго, з якім паспрачаўся Лявон на вакзале, калі ехаў з школы на працу.
— Ізвініце! — далікатна, але грэбліва сказала паненка за Лявонаваю спіною і разам з студэнцікам увайшла ў канцылярыю. — Ці можна паслаць грошы? — зусім іншым, прыяцельскім і какетліва-жартаўлівым тонам звярнулася яна да паштмейстара. — Дзень добры, пане начальнік!
— Ваш пакорны слуга! — адказаў паштмейстар, расшаркаўся, патрос ёй і студэнту ручкі і падставіў крэсла. Зараз у іх палілася мілая, вясёлая гутарка».
Лявон усё ж камплексуе з выпадку сваёй беднай вопраткі, адчувае няёмкасць за свой шэры сялянскі жупанок. Ён упэўнены, што менавіта з-за яго студэнтка грэбліва гаворыць з ім, менавіта ім выклікана гырканне паштмейстара: «Што я ў сялянскім жупанку, дык ты смела мяне зневажаеш... — слаба, вінавата, быццам шукаючы да сябе спагады і жалю, падумаў ён. — А як ты даведаешся, што я ж каморнік, дык табе будзе сорамна... А селяніна табе можна зневажаць...». Адсюль у сваю чаргу і яго непрыязныя адносіны да чорнай курносенькай паненкі і чысценькага студэнціка. Адсюль і ўчынены ім скандал на пошце.

Лявон стараецца абыходзіцца з сялянамі вёскі, у якую яго паслалі, як селянін з сялянамі. мкнецца не выдзяляцца адзеннем, аднак адчувае, што апошнія адгарадзіліся ад яго кітайскім мурам. У лісце да сябра галоўны герой «Меланхоліі» піша: «Іх дзівіць, што я хаджу ў шэрым сялянскім жупанку. Іх дзівіць, што раніцаю, калі яны прыходзяць па інструменты ісці ў поле, я вітаюся з імі за руку.

А каморнік мой меў смеласць цынічна сказаць мне: «Не смяшыце вы добрых людзей... З ручкаю не падходзьце і шэрых жупанкоў не напранайце, а то не будуць вас баяцца і яшчэ калі-небудзь, не разабраўшыся, прывітаюць вас каменем па галаве...».

Пісьменнік умее выявіць вялікую сілу выразнасці адзення. Шэры жупанок Лявона не дарэмна з насмешкай успрымаецца калегамі і з недаверам сялянамі. За гэтым стаіць пэўны фальш, гульня, таму і сам герой саромеецца яго, хоць і носіць прынцыпова. Партрэты Гарэцкага стракацяць эпітэтамі, якія вызначаюць устойлівыя якасці ўнутранага свету герояў. Многія старонкі аповесцей здзівяць нас аўтарскім уменнем бачыць за знешнім унутранае, матываваць учынкі герояў. Але тонкі аналітык чалавечай душы Максім Гарэцкі заўважыць, што не ўсе чалавечыя ўчынкі можна аргументаваць, растлумачыць. Лявон, вачамі якога падаюцца прырода і людзі, нават у сабе адкрые таямнічае, загадкавае, не аднойчы спалохаецца нейкага свайго «дурнога выбрыку».

У жанры аб’ектыўнага, эпічнага апавядання Гарэцкі дасягае вельмі значных поспехаў. Аб тым, што яму ўдалося авалодаць мастацтвам пластычнага паказу людзей, сведчыць досыць вялікі для апавядання твор пісьменніка «Зіма», дзе ён без усялякіх прыкрас малюе жыццё некалькіх пакаленняў адной сялянскай сям’і пад адной страхой. Пад яго ўмелым пяром выразна паўстае дом, яго знешні парадак і ўладкаванне і жыхары — дзед Пятрок, баба Петрачыха, нявестка з трыма дзецьмі і брат яе мужа Панас. Кожны з членаў сям’і мае свой занятак гэтым зімовым вечарам: «Дзед Пятрок, седзячы ў жупане, даплятаў лапаць і сварыўся, а баба Петрачыха касцястымі і худымі, цьмянымі, нібы ад загару, рукамі мяшала ў цэбры мякіну. Маладуха-нявехна, — белая-белая, як папера, — прала на ўслоне кудзелю і маўчала, як нямая ці якая пакутніца.
Белавалосая дзяўчынка стаяла ля полу і хлабасцінаю адганяла курэй ад кормнага вапрука, што чмякаў з жолабу, раскідаючы па зямлі каля сябе цеста.
На падлозе, у запечку, хлопчык у штоніках на матузках цераз плечы і пузатая дзяўчынка на крывых, выгнутых дугою ножках гулялі ў лялькі і то лашчыліся, то сварыліся, заціхаючы, калі дзед Пятрок пачынаў гаманіць дужэй.
— Картэўнікі! Паабедаць некалі прыйсці з гульні, а коні паіць і не думаюць. Ну, хлопчыкі! — злосна бурчэў стары.
— Усе гуляюць, ну і наш там. Пайшоў бы ды гукнуў яго, — казала старая».

І далей аўтар працягвае кінематаграфічны агляд хаты, абстаноўкі, дэталей паўсядзённага акружэння герояў, дае чытачу магчымасць паслухаць гутаркі, якія вядуцца ў ёй і ўбачыць падзеі, якія тут адбываюцца.

Ужо з прыведзенага намі ўрыўка можна меркаваць аб характарах і настроі сямейнікаў, аб тым, што яны звычайна дапускаюць у адносінах адзін да аднаго. Дамашняе жыццё ў найбольшай ступені садзейнічае выяўленню галоўнай сутнасці чалавека, яго маральнага вобліку, бо па-за домам чалавек часта хавае свае сапраўдныя думкі і пачуцці, свой нораў. З дамашнімі ж чалавек паводзіць сябе разняволена, нічога не хавае, выказвае ўсё, што на сэрцы. Старэйшы член сям’і апавядання М. Гарэцкага «Зіма» дзед Пятрок. Ён і пачувае сябе гаспадаром хаты, адказным за родных сямейнікаў. Аднак сваімі паводзінамі, на жаль, не падае ўзору для пераймання. Галава сям’і мае сварлівы, звяглівы характар, не мае патрэбнага цярпення, дабрадушнасці, змірэння, яму бракуе, і галоўнага ў сямейных адносінах — любові. Ён папракае (канешне ж, заслужана) свайго нежанатага сына Панаса, які загуляўся ў карты і не думае ісці паіць коней, адбівае ахвоту ў апошняга знаходзіцца дома: «Апрыкліла і свая хата. Бацька заразаў яго паўсёдным злым нараканнем», — гаворыцца ў творы пра пачуванне Панаса ў родным доме. Баба Петрачыха, здаецца, больш спакойная, разважлівая, цярплівая, але да пары да часу, бо невялікае непрыемнае здарэнне (певень пабіў міску) выклікае ў яе плач і злосную кляцьбу. Старая кляне нявестку, якая недагледзела за дачкой, што праганяла пеўня: «І ты ж тут, матуля, сядзіш, нічога не бачыш. Ці напрадзеш ты сабе кашулечку на той свет ці не».

Лінія паводзін нявесткі, вядома ж, абумоўліваецца такім негатыўным стаўленнем да яе з боку свякрухі і свёкра. Яе муж, мяркуючы па словах малых, якія гуляюць у лялькі, паехаў працаваць на шахты (« — А як прыйдзе татка з шахтаў, дык я яму скажу…») І ёй нясоладка адной у доме мужавых бацькоў, яна не адчувае сябе тут гаспадыняй, хоць усяляк і імкнецца далучыцца да таго стылю і ўкладу жыцця, якія існуюць у доме, стараецца дагадзіць старым: «Маўклівая маладуха, сцяўшы зубы, клала і клала рубяжы матузкамі на хударлявенькай дзіцячай спінцы <…> Меншыя дзеці залезлі за комін і прытуліліся, пакуль улашчыцца матка, да якой належала ўлада караць іх па загаду заканадаўцаў: дзеда, а найгорш — бабы, і пакуль зачыняць дзверы ды ўсё сціхамірыцца», — такой кароткай аўтарскай заўвагай, па сутнасці, многа гаворыцца аб арганізацыі жыцця ў гэтай сялянскай хаце. «Заканадаўцамі» з’яўляюцца ў ёй дзед, «а найгорш — баба», а маці выканаўца іх загаду. Ад усялякіх непрыемнасцей нявестка адгароджваецца маўчаннем, адчуваючы сябе пакутніцай, што выразна адбіваецца на ўсім яе знешнім вобліку. І гэта шмат у чым абумоўлівае яе ўспрыманне сямейнікамі: «Не хацелася бачыць маўклівую братовую, слухаць бясконцую сумяціцу дзяцей», — сказана ў апавяданні пра тое, што маўклівасць нявесткі дзейнічае на Панаса гэтак жа адштурхоўваюча, як і злыя нараканні бацькі, выклікаючы жаданне «з’ехаць на край свету».

Грунтам і стрыжнем маральнага жыцця чалавека з’яўляецца дабрадзейнае жыццё ў сям’і, у роднай хаце. Вельмі добра, калі тут пануе мір і згода, любоў і адзінства. «На что и клад, когда в семействе лад», — кажа руская прымаўка, высока ўзносячы велікадушнасць усіх членаў сям’і, уменне кожнага паблажліва ставіцца да слабасцей бліжніх, цярпець іх недасканаласць, дараваць крыўды.

У апавяданні «Зіма» Максім Гарэцкі паказвае сямейнага чалавека не толькі ў хатняй абстаноўцы, але і на людзях. Запрошаныя на вяселле дарослыя члены сям’і старога Петрака паказваюць сябе тут у вельмі выгадным святле. Гэта ўжо як бы зусім іншыя людзі, якімі любуюцца аднавяскоўцы. Прывядзём гэту сцэну: «Пакуль ішла ў іх размова, да кругу штурхалася сярод людзей Петрачыха, цягнучы за рукаў сваю маўклівую нявестку.
— Пойдзем, пойдзем, мая рыбухна! Разам працуем, разам паскачам. Няхай палюбуюцца добрыя людзі, як мы гуляем.
І пусцілася старая задам, скачучы як сарока: пляскала ў ладкі і вясёлымі вочкамі пільна ўглядалася ў маладуху, а тая, падхапіўшы крайчык свайго хвартуха, а другою рукою плаўна махаючы ля галавы, плыла за свякроваю з ледзь прыкметнай усмешкаю, у якой паўсюдная ціхая пакута ішла цяпер на спатканне весялосці і паддавалася ёй.
Старая запяяла старым, дрыжачым і ласкавым голасам:
Ты, нявестачка,
Ты — лябёдачка!..
А маладуха зараз падхапіла:
Матка ж мая старэнькая,
Як галубка сівенькая!
І ўсе былі здзіўлены, што ў гэтае ціхае і маўклівае Петраковае нявесткі такі чысты і звонкі голас».

Нельга не здзівіцца пластычнай маляўнічай сіле слова М. Гарэцкага, чытаючы гэту сцэну. Усё як бы адбываецца на нашых вачах. Выразна бачацца жывыя воблікі нявесткі і свякрухі, іх манера трымацца, змена рухаў і станаў, паводзін у танцы. Сапраўды, якая дакладнасць у выбары параўнанняў, у выбары дзеясловаў, якія перадаюць дынаміку паводзін дзвюх жанчын, своеасаблівую ідылію, эстэтыку іх узаемаадносін у час танца: «пусцілася старая задам, скачучы як сарока, а тая, падхапіўшы крайчык свайго хвартуха, а другою рукою плаўна махаючы ля галавы, плыла за свякроваю з ледзь прыкметнай усмешкаю…» Бясспрэчна, што аўтар умеў карыстацца магутнай, бязмежнай скарбніцай народнай мовы, беручы з яе самае патрэбнае, каб узмацніць зрокавую сілу карцін і сцэн. Вочы ўсіх прысутных на вяселлі скіраваны на Петраковых жанчын. Аднавяскоўцы ўражаны талентам да спеваў яго звычайна маўклівай нявесткі. Уражанне ўзмацняецца ад задаволеных, радасных воклічаў мясцовага настаўніка, які марыць пра лепшае, больш цывілізаванае жыццё роднай Беларусі і піша творы на роднай мове: «Ляксей Ляксеевіч ледзь не заплакаў, што яна так добра вядзе, як ён ніколі не чуў нават ад настаўніц. «Жыве наша Беларусь, — сказаў ён Ганусі і сціснуў яе за рукі на ўсю сілу, — жыве, Ганулька, не траць веры!».

Поспех жанчын, іх скокі і спевы на людзях выклікаюць гордасць у галавы сям’і — дзеда Петрака. Цяпер ён ужо не гаворыць: «Божухна, за што караеш?», а з замілаваннем глядзіць на іх: «Пятрок распіхаў усіх, падышоў бліжэй і прыемна казаў:
— Люблю! Дый люблю ж! Ай ды бабы мае! Ведай Петраковых!».

Такая рэакцыя вельмі паказальная. Два пакаленні адной сям’і, паміж якімі ў штодзённым жыцці ўзнікаюць сваркі і непаразуменні, якія жывуць з адчуваннем вялікай дыстанцыі, на людзях імкнуцца стварыць ілюзію поўнага аднадушша і ўзаемазгоды. Як глядзець на гэтыя, такія знешне прыгожыя адносіны ў гэтай сітуацыі, гэта значыць, на вяселлі, свекрыві, нявесткі і свёкра? Што тут: фальш, няшчырасць, вымушаных жыць пад адной страхой і знаходзіць спосабы мірнага суіснавання людзей, якія выстаўляюць перад аднавяскоўцамі любоў, якой на самай справе няма? А можа, сапраўды з’яўленне расткоў блізкасці, сардэчных адносін паміж роднымі людзьмі, якія не маглі выявіцца пры жыццёвых цяжкасцях і душэўнай стоме суровых будняў і аказаліся разбуджанымі агульным святам і радасцю? Пранікнёны пісьменнік Максім Гарэцкі, думаецца, схіляўся да апошняга, разумеючы, як важна для тых, хто ў поце чала здабывае свой штодзённы хлеб, узмацніць душэўныя сілы, даўшы адпачынак целу.

Роздум над сямейным жыццём селяніна-беларуса нязменна выклікаў смутак у душы Максіма Гарэцкага. Чытаючы яго творы, нельга не звярнуць увагу на такія аўтарскія заўвагі, як, напрыклад, паведамленне аб тым, што галоўны герой аповесці «Ціхая плынь» Хомка «плача ўва сне па скалечанай кабыле, а не па маці, жорстка зняважанай бацькавым біццём». Для такой дзіцячай іерархіі каштоўнасцей пісьменнік знаходзіць «змякчальныя абставіны», бо «мець сваю кабылу — было найсаладзейшаю думачкаю ўсёй сям’і цераз доўгі час»: «На тое, каб ужыццёвіць гэтую салодкасць, пайшлі недаспаныя раніцы дзяцей, што бегалі ў грыбы, збіраючы іх на продаж і разыкуючы трапіць пад бізун панскага аб’ездчыка. На тое пайшла яешанка самага вялікага свята, бо дзеля грошы на кабылу яйкі ехалі на Зэлікавым возе ў Оршу ці ў Смаленск. Той жа думкаю палягчалася гарката дзіцячых слёз і выццё і кляцьба маткі, калі Юрка ўпіваўся: слова «кабыла» спыняла лішнюю чарку ў паветры край самага роту і ставіла яе назад на стол. Дык ці ж можна раўнаваць з кабыліным калецтвам матчыны слёзы і матчына выццё пад бацькавымі кулакамі — такія звычайныя з’явы ў штодзённым асмолаўскім жыцці?».

Максім Гэрэцкі паказвае выключную цярплівасць, пакорлівасць і змірэнне жанчыны-сялянкі, яе ўменне суцішваць і ўтаймоўваць жорсткі нораў мужа, здольнасць да бязмежнай самаахвярнасці. Ідэя ўзаемнай вернасці і адзінкавасці гэтага саюзу жыве глыбока ў свядомасці мужа і жонкі, нягледзячы на грубасць і знешнюю нярадаснасць іх адносін. У аповесці «У чым яго крыўда?» маленькі эпізод аб паводзінах бацькі ў час матчынай хваробы даносіць хараство і паэзію іх узаемаадносін. Бацька ўзяў на сябе ўвесь цяжар хатніх клопатаў і клопатаў па гаспадарцы. «Матка, бачачы, як яму цяжка аднаму цягнуць на двор цэбар з мешанкаю свінням, саскаквала з печы, як маладзенькая, і бегла хоць дзверы за ім зачыніць. А ён гневаўся, і злаваўся, і крычаў на яе:
— Ляжы ты ўжо, калі хворая ляжыш! Што я, сам не зачыню дзвярэй? Пасобіш ты мне гэтым».

Паказальна, што адукаваны сын Лявон, герой аповесцей Гарэцкага, успрымае маці і бацьку як нешта непадзельнае, як адзіны жывы арганізм. Ён амаль у аднолькавай меры паважае іх і любіць. Праўда, пабыўшы ў свеце і пабачыўшы іншае жыццё, Лявон адчувае няўтульнасць ад беспарадку і гразі ў хаце, мякка дакарае родных за яе запушчанасць. Лявон і яго малодшы брат Лаўрынька належаць да дзяцей удзячных, пачцівых і паслухмяных, паблажлівых да недахопаў і слабасцей бацькоў, як маральных, так і разумовых. У іх ёсць пэўная мудрасць і справядлівасць і ў тых выпадках, калі бацька прад’яўляе да іх патрабаванні, якія не ў згодзе з маральнасцю. Так, Лаўрынька імкнецца тактоўна ўхіліцца ад неразумных прапаноў п’янага бацькі, калі той прымушае яго выпіць чарку, а пасля схадзіць пазычыць пляшку ў дзядзькі: «Лаўрынька, ідзі выпі чарку.
— Я не хачу.
— Што?!
— Я не буду піць, — упарта адказаў Лаўрынька.
Бацька метануў на яго погляд з захаванаю злосцю і пагрозаю, але змоўчыў, адкладаючы, відаць, расправу на пазнейшы час.
— Дык ідзі гукні дзядзьку ды спытайся, ці не засталося ў яго ад талакі гэтага зелля. Хай пляшку прынясе, пазычыць.
— Ай некалі мне… Па каня пара ісці ў поле, — увесь аж пачырванеў Лаўрынька. Ён не хацеў, каб на стале з’явілася яшчэ адна проклятая пляшка». І толькі ўпэўніўшыся, што непаслушэнства выкліча вялікі скандал, сын ідзе выконваць гэты прыкры загад.
Цікава, што на «п’яныя штукі» бацькі маці глядзіць «з мяккім насміханнем».

Вядома, як у кожнай сям’і, здараюцца і ў сям’і Лявона і сваркі, і сутыкненні, аднак пастаянная руплівая праца і зварот да Бога (у кнізе «На імперыялістычнай вайне» гэта бачна асабліва) садзейнічаюць згуртаванасці і адзінству сям’і, узаемапавазе і цярпімасці кожнага да недахопаў іншых членаў сям’і. Аб гэтым сведчыць і тое, што Лявон пачуваецца ў коле дамашніх досыць утульна. Радасны сямейны клімат асабліва малюецца ва ўспамінах галоўнага героя, калі ён прыгадвае сваё шчаслівае маленства, добрага, ласкавага, «любага дзедзю» — «старэйшага за ўсіх у хаце»: «якая салодкая апора ў дзіцячай бядзе — гэта дзедава спакойна-ласкавая гутарка і халаднаватая, худая рука на галоўцы». Яго сэрца поўна любові і да бацькоў, перад якімі адчувае вялікую віну: «Бедныя вы мае, родныя мае! — падумаў Лявон. — Век-вяком вы цяжка працуеце. А калі я прыязджаю, ніякай працы ад мяне не вымагаеце, а нават не хочаце, каб я працаваў. І ўсё вы мне даруеце, усе крыўды, якія я раблю вам цераз розніцу ў нашых поглядах. З астатніх магчымасцей вучыце мяне…», — дакарае сябе Лявон у думках, незадаволены сваёй халоднасцю ў адносінах да бацькоў, а ў лістах просячы дараваць яму «тое-сёе» (аповесць «У чым яго крыўда?»).

Максім Гэрэцкі праўдзіва малюе партрэты родных галоўнага героя, не абмінаючы іх слабасцей. Бацька ганарыцца вучоным сынам, яго поспехамі ў навуцы і звысоку глядзіць на яго магчымых нявест. Лаўрынька вельмі перажывае за брата, над лістом якога да каханай дзяўчыны Лёксы насміхаюцца вяскоўцы. Малапісьменная Лёкса, не здолеўшы сама прачытаць ліст, давала чытаць яго «найбольшаму цёмналескаму грамацею», а пасля «ліст быў чытаны і перачытаны» пры ўсіх людзях. «Каб і знаку ад братавага сораму не засталося», Лаўрынька вырашае хітрасцю завалодаць лістом, паабяцаўшы Лёксінай меншай сястры за яго свой прыгожа спісаны сшытак, што робіць «пасля доўгіх душэўных мук», праяўляючы самаахвярнасць, бо вельмі даражыць сшыткам.

У аповесці «На імперыялістычнай вайне» Лявон па-свойму цешыцца жыццём у сям’і і малітоўнай атмасферай роднага дома — маці і бацькі, нявесткі і дзяцей перад адыходам да сну. Герой адчувае ўласную несправядлівасць у адносінах да нявесткі, якая любіць яго брата, ушчувае сябе: «І мне шкода і прыкра… Яна тужыць па Стахвану, а я з ёю няласкавы і грубы».

Усе «біяграфічныя» аповесці Гарэцкага, звязаныя скразным вобразам галоўнага героя — Лявона Задумы, — цікавы матэрыял для роздуму над сямейнымі праблемамі селяніна-беларуса, матэрыял шмат у чым павучальны, бо паказвае сям’ю як школу цярпення, даравання, згоды, любові і ўзаемаадказнасці. Дабрыні і самаўдасканалення.

Творчасць Максіма Гарэцкага адрозніваецца тэматычным багаццем. Пісьменнік імкнуўся як мага аб’ёмней ахапіць жыццё, зачэрпнуць пабольш з разнастайнасці натуры чалавечай, імкнуўся расказаць пра многіх людзей, якія сустрэліся на яго жыццёвай дарозе. Ён закранаў тэмы, да якіх наша прыгожае пісьменства звярталася вельмі рэдка, напрыклад, тэму манаства (апавяданні «Чарнічка», «Памылка»).

Упершыню надрукаванае ў газеце «Вольная Беларусь» 8 снежня1917 года, апавяданне «Чарнічка» займае ў творчай спадчыне Гарэцкага асаблівае месца. Па-першае, таму што закранае адну з вайжнейшых тэм — тэму манаства і звязаную з ёй тэму ўзаемаадносін душы з Богам, бо ў цэнтры твора — гераіні як бы з іншага свету, свету ангелаў — манашкі, жанчыны, якія адракліся ад насалод зямнога жыцця, аддаўшы сваю душу і сэрца Богу. Па-другое, яно прываблівае сваім жывапісам, псіхалагізмам, эмацыянальнасцю. Канешне, апавяданне не можа аб’ёмна ахапіць жыццё, усебакова раскрыць чалавека, аднак яно можа высвеціць штосьці вельмі важнае ў яго характары. У «Чарнічцы» М. Гарэцкі паказвае ўсяго адзін дзень, нават не дзень, а нейкаю пару гадзін з жыцця сваіх незвычайных герань, якія, збіраючы па вёсках восеньскую каляду на манастыр, папрасіліся паабедаць у адной з сялянскіх хат. Аднак гэтыя пару гадзін — іх жыццё ў мініяцюры. Пісьменнік малюе паводзіны Хрыстовых нявест за абедам і пасля абеду ў гутарцы з мірскімі людзьмі — маладымі хлопцам і маладзіцаю-маці.

Своеасаблівай уверцюрай да аповеду пра чарнічак з’яўляецца апісанне бязрадаснага восеньскага пейзажу. На што настройвае ён? На ўспрыманне такога ж бязрадаснага жыцця чарнічак? Такой «наўмыснасці» ў творы не адчуваецца, хоць пейзаж і ўваходзіць у духоўнае жыццё гераінь: «І трэба было згадзіцца, што восень на дварэ, а нейкае невыразнае нездавальненне варушылася на сэрцы, і чагосьці сярод восеньскага смутку жадалася». Такім пейзажам, такім надвор’ем персанажы як бы выпрабоўваюцца: калі ў іх няма любові да Бога, калі яны не на сваім месцы, то, пазбаўленыя ўсялякіх уцех, яны ў такое надвор’е павінны б былі адчуваць нейкую асаблівую адзіноту, бязрадаснасць.

У першым жа сказе «Чарнічак» увага чытача звернута на неба і зямлю. Такім чынам, чытач як бы адразу настройваецца на разважанні аб «нябесным» і «зямным» у чалавеку: «Над пахмураю, мокраю зямлёю павісла шэра-цёмнае, нуднае восеньскае неба.

Пустая вуліца маўчыць. Людзі, калі ў дварэ, дык сядзяць па хатах. І коні ў пуні, бо ў полі зямля замерзла, і толькі сёння троху адтала і пакрылася ліпкаю гразёю. А ў лагчынах яшчэ бялеецца, па лагу і блізка лесу, рэдкі снегавы налёт».

Малюючы сумны восеньскі дзень, аўтар паказвае ўплыў «настрою» прыроды на ўнутраны стан і настрой чалавека і ўсяго жывога. І манастырскі конь адчувае сваю залежнасць ад надвор’я: «Спусціў ён галаву, звесіў вушы і не есць. <…> Стаяў, як заснуў, гняды конь: пуста і хмарна было на вуліцы; вецер клычыў жмуток балотнага сена».

Максім Гарэцкі глядзіць на сваіх гераінь вачыма любові, імкнучыся адгадаць загадку характару кожнай з іх, усведамляючы, што манаскае званне кліча да большага. З прыязнасцю і цікавасцю сочаць за імі і гаспадары хаты, назіраючы за манераю іх паводзін, за зменамі на іх твары, услухоўваючыся ў інтанацыі голасу. Кожная з манашак выказваецца як не трэба выразней у час яды: «Старэйшая, васпаватая, курносая, утупіла вочы ў стол і не ўзнімае іх з-пад чорнае наміткі. Слабенькая ружовая краска рэдзенька выступіла ў яе кропкамі і жылкамі на шчоках там, дзе ягадкі. Лыжку па лыжцы нясе яна паціху варыва і падстаўляе кусанік акуратна, каб не было капак на стале.

Маладзейшая — смялей. Расчырванелася за ядою, з-пад змятае, злінялае намітачкі выбілася чорная жменька валасоў. Вусны пухлы і чырвоны. Знянацку яна сарамліва ўскіне часам чорныя бліскучыя вочы на маладога хлопца і зноў патупіцца».

У апавяданні супрацьпастаўлены старэйшая чарнічка, якая знешне трымаецца бездакорна, адказвае строга і правільна, і маладзейшая, не навучыўшыся бубнець «змірэнна, як псальму чытаючы», адказвае маладому гаспадару, чырванеючы, «як мак добры». Першая глядзіць у зямлю, не ўзнімаючы вачэй, паводзіць сябе спакойна, проста і змірэнна. Другая забываецца і раз-пораз ускідае свае «чорныя, бліскучыя вочы» на «мірскога чалавека», ловячы на сабе яго неабыякавыя позіркі. Яна нават спыняецца на думцы аб тым, кім даводзіцца маладзіцы-маці гэты хлопец: «“То ж, мусіць, не сястра яго, а жонка”, — думаецца маладой манашцы». У яе позірку чытаецца цікавасць да мірскога і схаваны смутак па ім. Старэйшая абдумвае свае словы і ўчынкі, маладзейшая пакуль не навучылася дзейнічаць з разважлівасцю, не ведае, дзе і як што сказаць, дзе прамаўчаць, гаворыць часам глупства. Яна часта пазірае ў вакенца хаты на свайго коніка, выдаючы сваю залішнюю трывогу. Гэта заўважае і хлопец:
«— Не бойся: на нашай вуліцы ўсё дабро цэла будзе... Чаго такая палахлівая? — сказаў, адвёў ад яе вочы, зацягнуўся і выпусціў шмат дыму».
Адказвае чарнічка вельмі характэрнай фразай, за якой — уся яна з яе хісткім духоўным станам, свецкім непакоем: «— Каб часам конь не адвязаўся. Збяжыць, тады што нам?». Больш дакладнай фразы нельга, здаецца, і прыдумаць для гераіні, характар якой ужо і так вельмі выразна абазначыў аўтар. Не да твару такія словы і паводзіны манашцы, таму старэйшая непрыкметна таўхае яе пад сталом, прымушаючы яе маўчаць і бярэ адказнасць за гаворку ў свае рукі.

Пісьменнік змог выклікаць у сэрцы чытача любоў да сваіх гераінь і данесці вялікую пашану маладога чалавека да чарнічак. Нягледзячы на тое, што яго госці паводзяць сябе, можа, і не зусім узорна, бо пакуль не сталі яшчэ сапраўднымі інакінямі, ён адчувае іх духоўную перавагу над знаёмымі дзяўчатамі, бо само іх з’яўленне сведчыць пра тое, што ёсць нешта вышэйшае, ёсць Бог. Таму ў гаворцы з чарнічкамі ён стрымлівае сябе, кантралюе, імкнучыся гаварыць далікатней. Гарэцкі не робіць падрабязнага разбору яго думак і слоў, але самі словы і аўтарскія каментарыі да іх раскрываюць яго працу над сабой: «пажартаваў ён і трошку пачырванеў, што, можа, сказаў ім лішняе» «і зноў зацягнуўся і глядзеў у бок, як быццам засаромеўся, што не смее сказаць, каб як далікатней».

Прысутнасць чарнічак «правакуе» людзей задумацца над тым, што жыццё мае больш глыбокі сэнс, чым толькі зямныя клопаты. «Кожная манашка, — піша сучасны старац Паісій Святагорац, — апроч малітвы за мір, дапамагае яму манерай сваіх паводзін, тым, як яна адносіцца да розных праблем, той парай слоў, якія яна скажа ў архандарыку якому-небудзь паломніку, каб ён змог зразумець самы глыбокі сэнс жыцця, або якой-небудзь мацеры, каб яе падтрымаць».

Характарыстыка ўнутранага жыцця герояў даецца Гарэцкім праз фізічна зрокавае (міміку, жэст, погляд і г. д.) і праз іх мову, прычым пісьменнік пазбягае «разжоўвання» семантыкі знешніх рухаў, пакідаючы некаторыя рэчы дадумаць чытачу. За рамкамі твора — мінулае манашак, тыя абставіны і матывы, якія прывялі іх у манастыр, прымусілі адмовіцца ад замуства і мацярынства, праз якія таксама можна ўратавацца. Пра гэты другі шлях жанчыны — замуства і нараджэнне дзяцей — нагадвае ў апавяданні маладзіца, упэўненая ў тым, што гэта і ёсць сапраўднае прызначэнне жанчыны. Яна ласкава і пяшчотна глядзіць на сваё дзіця, сваім выглядам як бы робячы выклік чарнічкам: «села карміць дзіця, не саромліва, а з правам маці, разгарнуўшы цьмяна-белыя грудзі». Героі «Чарнічкі» абменьваюцца не толькі рэплікамі, слоўнымі формамі зносін, але і «дыялагічнымі» ўчынкамі і дзеяннямі, як, напрыклад, у гэтым выпадку, калі жанчына-маці сваімі паводзінамі як бы падкрэслівае сваю вышэйшасць перад манашкамі. На заўвагу хлопца, што ён быў у манастыры і бачыў там прыгожых чарнічак, яна выказвае сваё шчырае неразуменне таго, чаму ідуць туды, асабліва маладыя і прыгожыя: « — І я ўжо дзівілася, — адгукнулася з запечку маладуха-маці. — Ёсць такія маладзенькія... Ча’йта ўжо так ідуць? Ці сіротак туды бяруць гадаваць змалку, ці то, кажуць, дзеля хлеба, дзеля спакою каторая ў манашкі ідзе?».

Апавяданне пачынаецца і заканчваецца журботнымі пейзажамі позняй восені. Манашкі моўчкі вяртаюцца ў свой манастыр, кожная са сваімі думкамі. Старэйшая варушыць вуснамі, шэпчучы словы малітвы. Пісьменнік абірае цікавую пазіцыю, ён адмаўляецца ад пазіцыі ўсё ведаючага і ўсё разумеючага аўтара, адчуваючы выключную адказнасць за створаныя ім вобразы, баючыся саграшыць супраць праўды. Двойчы ў фінале ён паўтарае пытанне адносна маладзейшай манашкі: «Аб чым яна думае?» І толькі ў заключнай фразе твора як бы асцярожна выказвае сваю гіпотэзу: «Мусіць, думае: «Больш мяне па каляду не пашлюць...».

Такім чынам таленавіты празаік пазбег спрошчанага паказу ўнутранага свету малітоўніц за ўвесь свет, затушоўвання ў іх вобразах «нябеснага», пазбег навязвання чытачу сваіх думак, мірскога шкадавання манашак, чаго не ўдалося некаторым пазнейшым прадаўжальнікам гэтай тэмы ў савецкі час.

Мы закранулі толькі некаторыя асаблівасці пейзажа, партрэта, дыялога, псіхааналізу выдатнага беларускага празаіка Максіма Гарэцкага. Але і гэтыя назіранні і прыведзеныя намі ўрыўкі з твораў яскрава сведчаць, што Гарэцкіі — эстэт у літаратуры. І менавіта ў распазнаванні «сакрэтаў» майстэрства гэтага вельмі чуйнага да слова празаіка, праз мову і стыль, мы бачым перспектыву далейшага даследавання яго творчасці.

http://zviazda.by/sites/default/files/polumja_3_2016.pdf

Аліна Якушава

Музей Максіма Гарэцкага на Мсціслаўшчыне

Радзіма і ўвесь свет пачынаецца для кожнага чалавека,
асабліва пісьменніка, з роднае хаты,
з роднага кутка, - ці то вёска, ці горад.
Г.І. Гарэцкі.

Літаратурны музей Максіма Гарэцкага заснаваны 15 студзеня 1993 года у вёсцы Малая Багацькаўка Мсціслаўскага раёна паводле загаду Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь і рашэння Мсціслаўскага раённага Савета дэпутатаў. Да нядаўняга часу з’яўляўся філіялам Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры, у канцы 2010 г. падпісан указ аб перадачы музея ва уласнасць Мсціслаўскага гістарычна-археалагічнага музея.

У стадыі стварэння музей прайшоў вельмі доўгі шлях перад тым як уліцца ў рэальнае жыццё. Усё пачалося з часоў так званай “хрушчоўскай адлігі”. Людзі пачалі казаць, асабліва Уладзімір Караткевіч, што трэба стварыць мемарыяльны музей у Малой Багацькаўцы на радзіме братоў Гарэцкіх. Караткевіча асабліва цікавіла гэтая тэма таму, што ў гэты час ён пісаў кнігу па гісторыі Мсціслаўшчыны, а яго маці нарадзілася ў Мсціславе.

Аднак у той час стварыць музей было фактычна немагчыма, бо для гэтага была патрэбна згода не толькі беларускай улады, але і дазвол з Масквы. Трэба было зацвержанне ўраду СССР і ЦК КПСС. Доўгі час вяліся размовы, а справы не рабіліся. Аднойчы сакратар ЦК КПБ, які адказаваў за культуру, Аляксандр Трыфанавіч Кузьмін падышоў да плямянніка М. Гарэцкага, Радзіма Гаўрылавіча Гарэцкага, які на той час быў ужо дырэктарам і выказаў жаданне стварыць музей усіх Гарэцкіх. Аднак Гаўрыла Іванавіч Гарэцкі малодшы брат Максіма, даведаўшысь аб гэтым, сказаў што калі рабіць музей, то ён будзен прысвечаны толькі Максіму Гарэцкаму. А. Т. Кузьмін быў вельмі адданым патрыётам Беларусі, і ён узяў гэтую справу ў свае рукі. Ён дае загад сакратару райкаму і кіраўніку мясцовага калгаса, каб пачалі будаваць музей.

Гаўрыла Гарэцкі зрабіў падрабязны план роднай хаты. I па гэтым плане яе адбудавалі. Экспазіцыю даручылі зрабіць Музею гісторыі беларускай літаратуры ў Менску, дзе на той час дырэктарам быў Л.Т. Хадкевіч, а саму экспазіцыю рабіла Лідзія Камінская, але яна атрымалася не вельмі цікавая, і тады за гэтую справу бярэцца Міхаіл Іванавіч Пратасевіч.

У 1993 годзе з нагоды святкавання 100-годдзя з дня нараджэння Максіма Гарэцкага, выдаецца указ аб стварэнні музея. Аднак, на жаль, на святкаванне адчыніць яго не ўдалося. Толькі ў 1995 годзе адбылося ўрачыстае адкрыццё музея. Прыехала вялікая дэлегацыя з Менска, Магілёва, Горак і Мсціслава. Нілу Гілевічу і Радзіму Гарэцкаму даручылі ўрачыстае адкрыццё – перарэзаць ганаровую стужку.

Калі наведаць зараз гэтую мясціну мы убачым драўляную хату. Каля яе на бетонным падмурку трохкутнік паказальнік з надпісам “Музей – сядзіба Максіма Гарэцкага”. Побач стаіць калодзеж з жураўлём, пра які старажылы узгадваюць, як пра самы старажытны помнік у вёсцы. Падняўшыся на ганак хаты злева ўбачым мемарыяльную дошку, аўтарам якой з’яўляецца Э. Астаф’еў. На дошцы адлюстраванны М. Гарэцкі у 1893г., калі ён скончыў Горацкую каморніцкую вучэльню і надпіс “Тут стаяла хата, у якой нарадзіўся класік беларускай літаратуры М. Гарэцкі”.

I вось нарэшце адчынім дзверы: “Добры дзень гасцям музея!” Заходзім у першую залу, нам у вочы кідаецца фотапартрэт М. Гарэцкага, злева і справа аблямаваны ільнянымі ручнікамі з беларускім арнаментам. Першы пакой складаецца са стэндаў на якіх адлюстравана жыццё пісьменніка. Усяго ў зале 9 стэндаў:

1. Багацькаўскі і першы горацкі перыяды жыцця М. Гарэцкага ( 1893-1913).
2. Віленскі перыяд жыцця (07.1913-07.1914). М. Гарэцкі - салдат царскай арміі (1914-1917).
3. М. Гарэцкі у час Першай сусветнай вайны. Смаленскі перыяд жыцця.
4. Віленскі перыяд жыцця і творчасці М. Гарэцкага.
5. Менскі перыяд жыцця і творчасці М. Гарэцкага.
6. Горацкі перыяд жыцця і творчасці М. Гарэцкага.
7. Менскі перыяд жыцця і творчасці М. Гарэцкага.
8. Ссылка ў г. Вятку.
9. Трагічная гібель М. Гарэцкага.

Другая зала адлюстроўвае этнаграфічна - бытавую экспазіцыю. У цэнтры невялічкая сялянская печ, засланая дзвюмя посцілкамі. Каля яе лапата для хлеба, чапяля, сякач, дзежка, карэц для вады. Злева ад печы на паліцах спарышы, глякі, міскі і іншыя гаспадарчыя рэчы. Справа вісяць ручнікі, ільняныя фартухі, саматканыя спадніцы. Вісіць дзіцячая люлька. У покуце абраз, упрыгожаны самаробным набожнікам. Пад абразом стаіць стол з самаварам і металічны кубак. У асобным куце змешчаны рамесныя інструменты.

Літаратурны музей М. Гарэцкага на гэты час знаходзіцца у цяжкім становішчы. Але, як было сказана раней, музей перададзены новаму ўласніку. I ўжо распрацоўваецца план яго адраджэння. Першае, што плануюць зрабіць мясцовыя музейшчыкі, гэта рэканструяваць будынак, уцяпліць і зрабіць добрыя ўмовы для захавання экспазіцыі. Таксама адбудзецца перапрацоўка экспазіцыі. Тым больш што паводле дзяржаўнай праграмы “Культура Беларусі” на 2011- 2015 г. былі пастаўлены задачы: забеспячэнне захаванасці Музейнага фонду Рэспублікі Беларусь і агульнадаступнасці музейных прадметаў, на якія плануецца выдзеліць у 2012 годзе каля адзінаццаці мільёнаў рублёў.

Мы спадзяёмся, што пэўная сума будзе выдзелена і на аднаўленне музея М. Гарэцкага.

Алена Карп

Літаратурная крытыка Максіма Гарэцкага: канцэпцыя і рэалізацыя

Максім Гарэцкі працаваў у літаратуры адначасова як практык і як тэарэтык, што, безумоўна, узбагачала і вылучала яго крытыку. Той факт, што сам ён быў таленавітым аўтарам, мог дадаваць вагі, аўтарытэтнасці яго крытычнаму слову ва ўспрыманні калег-пісьменнікаў і ўжо дакладна абвяргаў прафанны тэзіс, нібыта крытыкамі становяцца тыя, хто не змог сцвердзіцца як аўтар. Разам з тым пра крытыку М. Гарэцкага варта казаць як пра прафесійную, а не пісьменніцкую. За плячыма яго была навуковая літаратуразнаўчая праца і, адпаведна, неабходная кампетэнцыя ў справе прыгожага пісьменства.

У «Гісторыі беларускае літаратуры» даследчык дае дэфініцыю паняцця «літаратурная крытыка»: «…разгляд твораў з ідэалагічнага і фармальна-мастацкага боку, знаходжанне і выясненне станоўчага і адмоўнага ў творах, раскрыццё і тлумачэнне шырокім слаям грамадзянства сутнасці твораў і наогул літаратурных з’яў, паказванне аўтару на яго абмылкі і дасягненні, каб памагчы належнаму развіццю яго літаратурных здольнасцей і г.д.». Гэта той выпадак, калі тэорыя не разыходзіцца з практыкай, бо крытыка М. Гарэцкага строга адпавядае гэтаму вызначэнню, ілюструе паслядоўнае выкананне пералічаных задач.

Ён усведамляў і тое, што крытыка для яго праца з пэўнымі абавязкамі («Дый лічу не лічу, хачу не хачу, а мушу, бо такая ўжо мая нешчаслівая прафесія»), і тое, што ён дастаткова самотны ў сваёй прафесіі. Далёка не ўсім яго паплечнікам ставала прафесійнай падрыхтоўкі, каб браць пад увагу пытанні эстэтыкі, куды ахвотней яны меркавалі пра адпаведнасць твора пануючай ідэалогіі. Такая аднабаковасць, шкодная для літаратуразнаўства ў цэлым і небяспечная для асобных удзельнікаў літпрацэсу, не задавальняла М. Гарэцкага. Ён агучваў праблему і ўласнымі працамі даваў прыклад якаснага аналітычнага цэласнага разбору.

Крытыка М. Гарэцкага мела прыкладны, практыка-арыентаваны характар, і такая пазіцыя — дапамагчы развіццю аўтара, засцерагчы ад памылак — паслядоўна і выразна ім артыкулявалася. Яна выглядала арганічным працягам нашаніўскай традыцыі, і, трэба адзначыць, М. Гарэцкі прыкладаў максімум намаганняў у гэтым пытанні і выяўляў шчырую веру ў тое, што крытыка можа і мусіць спрычыніцца да развіцця літаратуры. Яго ўніклівыя, скрупулёзныя разборы хібаў пэўных аўтараў адрасаваліся не толькі непасрэднаму аб’екту даследавання. М. Гарэцкі спадзяваўся ахапіць больш шырокую аўдыторыю — літаратурную моладзь, сучасных яму аўтараў. Ён лічыў крытыку ўсур’ёз адказнай за тое, каб скіраваць пісьменнікаў «на добрую пуцявіну», і віну за памылкі і пралікі літаратараў ускладаў у тым ліку і на крытыкаў.

Такі погляд М. Гарэцкага на місію крытыкі ўражвае верай у літаратуру, усведамленнем асабістай адказнасці і спрычыненасці. Сёння ён здаваўся б празмерна ідэалістычным, бо роля крытыкі нівелюецца, і аўтары ўсё болей успрымаюць яе як інструмент рэкламы, а не сродак для самаўдасканалення.

Рэфлексіі адносна літаратурнай крытыкі, яе месца, прызначэння, ідэальнага ўвасаблення — з’ява даволі распаўсюджаная. Тым больш натуральнымі падобныя развагі былі для пачынальнікаў. М. Гарэцкі, спрабуючы пастуляваць, якой быць літаратурнай крытыцы, прыйшоў да канцэпцыі, якая і сёння ўспрымаецца эталонам прафесійнага і этычнага падыходу: «Па-мойму, крытыкаваць — значыць шукаць таго ж, чаго шукаў аўтар і рабіць думку яго яснейшай чытачу, і даходзіць, ці добра выклаў думку аўтар, і як выкладаў, і як бы мог выкласці лепей». І сугучнае: «Але трэба ж мець на ўвазе, што мастацкіх спосабаў многа, кожны добры мастак любіць больш той ці іншы спосаб, і калі ён дасягае свае мэты гэтым спосабам, дык заганы ўжо няма». Такая пазіцыя выглядае разумнай, асэнсаванай і справядлівай, прадугледжвае ўважлівае стаўленне да задумы аўтара і шляхоў яе ўвасаблення, засцерагае ад суб’ектыўнасці, патурання выключна свайму густу. Суб’ектыўнасць, натуральна, мела месца і ў практыцы М. Гарэцкага, але той ідэал, да якога ён кіраваўся, быў, бясспрэчна, здаровым і годным.

Фармулюючы ўласную канцэпцыю літаратурнай крытыкі, М. Гарэцкі не абмінуў пытанне прафесійнай этыкі, якое цягам часу станавілася ўсё больш вострым. Ён выказваў даволі далікатную пазіцыю: крытык мае права на самавыяўленне, на іронію і сарказм, але мусіць помніць пра пэўныя этычныя межы. «Ведама: дрэнна крытыка тая, што крытыкуе не творы, а аўтара. Хоць праўдзіва мастацкі твор — частка душы аўтара, і крытыкуючы твор, мімаволі чапаем і струны душы; але гэта не страшна, калі крытык папраўдзе крытыкуе». Слабым месцам была нявызначанасць, няпэўнасць межаў, за якімі сарказм становіцца абразай, а крытыка — цкаваннем. Іх кожны асобны аўтар мусіў вызначаць самастойна, кіруючыся ўласнымі маральнымі прынцыпамі. Яны не заўсёды спрацоўвалі, і з гэтым даводзілася сутыкацца М. Гарэцкаму і як пісьменніку, і як даследчыку. Так, у 1919 г. ён звярнуўся ў рэдакцыю газеты «Беларуская думка» з лістом, у якім пратэставаў супраць «спосаба крытыкавання літаратурных твораў» ананімнага рэцэнзента Я., справядліва мяркуючы, што крытыку варта ажыццяўляць «у тоне элементарнай ветласці...». Нормы этыкету і іх парушэнне найвастрэй адчуваюцца на ўласным досведзе, рэдакцыя заняла нейтральную пазіцыю ў гэтым канфлікце. Абураны ліст М. Гарэцкага быў апублікаваны, але з прыпіскай: «Рэдакцыя лічыць, што аўтар рэцэнзіі, пішучы яе, меў на ўвазе таксама толькі карысць святога ўсім нам адраджэння».

Што датычыцца М. Гарэцкага, то абараняцца ў падобных дыскусіях ён лічыў не толькі справай гонару, але літаратурна-грамадскай справай. Ён усведамляў усю небяспеку папулісцкай, агрэсіўнай, нядобрасумленнай крытыкі, для якой дапушчальна грубіць аўтару, адвольна трактаваць яго словы, надаючы ім адваротнае значэнне. Такія прыёмы не мелі нічога агульнага з літаратуразнаўчай навукай, але былі небяспечна блізкія да рэпрэсіўных мер: «Як бачым, у такім прыёме можна абысціся і без вышэйшай мудрасці. Але хоць прыём і новы, небывалы ў ведамым мне «навуковым доследзе» ўсяе гісторыі беларускай літаратуры, але ж і няпэўны прыём. Гэтак можна і ножку літаратурную вывіхнуць». Гісторыя пацвердзіла правамернасць клопату М. Гарэцкага, які, на жаль, быў бяссільны спыніць тэндэнцыю да аглабельнай крытыкі.

Ён, аднак, меў усе належныя здольнасці, каб увасобіць уласныя высакародныя канцэпцыі. Як крытыка яго вылучала здольнасць мысліць літаратуру шырока і ў перспектыве, рэцэнзія магла вырасці да праблемнага артыкула, клопат грамадзянскі і клопат літаратурны арганічна суседнічалі ў яго тэкстах. М. Гарэцкі практыкаваў таксама погляд збоку, спробу выйсці па-за межы свайго часу і спрагназаваць, наколькі жыццяздольны той ці іншы твор, як яго будуць ацэньваць наступныя пакаленні.

Каштоўна тое, што ён не абмяжоўваецца зборам і сістэматызацыяй матэрыялу. М. Гарэцкі заглыбляецца ў сваім аналізе. Называючы характэрныя рысы пэўнага аўтара, раскрываючы адметнасці яго стылю, ён шукае іх магчымыя прычыны, ставіць пытанне «чаму?». Часам гэтае пытанне так і застаецца адкрытым, але праблема абазначаная, напрамак пошуку зададзены. М. Гарэцкага наогул цікавіла пошукавая праца, асвятленне свежых, недаследаваных тэм. Ён не ўсталёўваў на іх манаполіі, усведамляючы, што ў маладым беларускім літаратуразнаўстве нікому не цесна, запрашаў калег да працы, бо намаганнямі многіх можна было атрымаць больш важкі даробак, шырэйшую карціну, і агульная карысць была апрыёры вышэй за ўласныя амбіцыі.

У асобе М. Гарэцкага беларуская літаратура мела ўважлівага і зацікаўленага даследчыка. Яму ставала эрудыцыі і абазнанасці, каб разглядаючы істотную літаратурную з’яву ці больш-менш заўважнага аўтара ўлічваць літаратурны і пазалітаратурны кантэкст. Урэшце ён і сам ствараў кантэкст, выбудоўваючы пэўную іерархію. М. Гарэцкі ранжыраваў, параўноўваў аўтараў паміж сабой, і для гэтых параўнанняў не было недатыкальных асоб. Месца ў прыватным рэйтынгу М. Гарэцкага не вызначалася сумай былых заслуг і набытым статусам. Ён, напрыклад, дастаткова прамалінейна падзяляе аўтараў на выразна ацэначныя катэгорыі, у нарысе ««Маладняк» за 5 гадоў» падае біяграфічныя звесткі пад арыгінальнай назвай «Біяграфічна-крытычны слоўнік сучасных выдатных і тыповых маладнякоўцаў». Відавочна, М. Гарэцкі быў далёкім ад таго, каб педагагічна параўноўваць аўтараў з самімі сабою і не закранаць іх самалюбства. (Цяжка ўявіць творцу, які прыхільна паставіўся б да атэстацыі «тыповы»). У артыкуле «Беларуская літаратура пасля «Нашай Нівы» М. Гарэцкі прапануе ўласны рэйтынг лепшых твораў паслякастрычніцкага перыяду, у якім можна пры жаданні мяняць месцы, але ў цэлым з гэтым спісам няма прычын не пагадзіцца, яго ацэнкі апраўдаліся.

Кіруючыся да прафесійнай крытыкі, М. Гарэцкі рупліва адсочваў таксама публікацыі калег і ў сваёй працы іх улічваў, сумленна падаваў спасылкі на чужыя першаадкрыцці, абазначаў кола літаратуры па тэме, пагаджаўся або ўступаў у палеміку.

Як тэарэтык ён кіраваўся арыстоцелеўскімі прынцыпамі, ацэньваючы драматычны твор, зважаў на завершанасць, адзінства дзеяння, наогул патрабаваў дакладнасці ў жанравай класіфікацыі. Але М. Гарэцкі не быў закасцянелым тэарэтыкам, не заўсёды гармонія вымяралася алгебрай і не заўсёды магчыма было пагадзіць тэорыю і практыку. Літаратура магла абвяргаць уласныя эстэтычныя законы, і крытык прызнаваў гэта.

Відаць, памкненнем даць аб’ектыўную доказную крытыку тлумачыцца выкарыстанне М. Гарэцкім статыстычных метадаў. І хаця заслугоўвае павагі руплівасць і дакладнасць даследчыка, спроба падмацаваць літаратуразнаўства статыстыкай выглядае начотніцтвам: «У сярэднім на кожнае апавяданне прыходзіцца 33 немалыя старонкі»; «Даючы прыблізныя працэнты ад усіх гэтых 7 апавяданняў, можна сказаць, што ў творах Нёманскага займае месца: жыццё да Кастрычніка — у 28 % апавяданняў (два апавяданні), жыццё пасля Кастрычніка — у 72 прац.[энтах], рэвалюцыйнае змаганне і рэвалюцыйны быт — у 85 прац.[энтах], Беларусь — у 100 прац.[энтах], Заходняя Беларусь пасля міру — у 0 прац.[энтах], нацыянальнае пытанне да Кастрычніка — у 14 прац. [энтах], беларусізацыя і наогул нац.[ыянальнае] пытанне пасля Кастрычніка — у 0 прац.[энтах]…». Верагодна, крытык сам адчуў штучнасць і непрыдатнасць такой практыкі, бо пастаяннай яна не стала.

Крытычныя артыкулы М. Гарэцкага вылучаюцца таксама сістэматызаванасцю інфармацыі, лагічнай, празрыстай і паслядоўнай структурай. У творчых партрэтах «Сымон Баранаў» і «Ілары Барашка» аўтар абазначае яе праз адпаведныя загалоўкі: біяграфія — бібліяграфія — ідэалагічны змест — фармальна-мастацкія асаблівасці — вывады. Схема даволі ўдалая, прыдатная для сур’ёзнага цэласнага аналізу, і М. Гарэцкі неаднойчы выкарыстоўвае яе ў падобных артыкулах.

Што праўда, у спробах абысці вострыя вуглы, выказацца лаяльна М. Гарэцкі мог парушаць лагічныя законы, абнуляць папярэдняе выказванне, замяняючы яго адваротным, як у гэтым выпадку, дзе гаворка вядзецца пра хібы п’есы «Ветрагоны» У. Галубка: «Але гэта ўсё ж не столькі мінус, колькі пустое месца, на якім можна паставіць плюс».

Крытычная практыка М. Гарэцкага была ўпісаная ў свой час. Яго артыкулы «Наш тэатр» (1913 г.) і «Развагі і думкі» (1914 г.) інспіраваныя нашаніўскай дыскусіяй, адгукаліся на надзённыя пытанні і выказвалі прагрэсіўныя погляды. У 20-я гг. М. Гарэцкі спрабаваў дастасаваць патрэбы сучаснасці да літаратурнай творчасці, вынайсці тыя новыя прынцыпы, якія будуць адпавядаць духу эпохі, дапамогуць аўтару сцвердзіцца і знайсці чытача: «...нашым цяперашнім аўтарам трэба лічыцца з агульным шыбкім ходам жыцця, з тым часам, які мае дзеля чытання сялянска-пралетарская маса, а не даўнейшыя чытачы, і з тымі матэрыяльнымі магчымасцямі, якія ў нас ёсць на друкаванне і куплянне кніжак. Мы цяпер павінны пісаць з вялікай эканоміяй часу, слоў і матэрыяльных коштаў, пісаць коратка, але густа, адкідаючы ўсе менш характэрныя драбніцы малюнка або ўносячы іх у галоўныя буйніцы...». З пазалітаратурных фактараў, абмежаванняў у выдавецкай сферы М. Гарэцкі выводзіў істотныя слушныя парады пісаць густа, рабіць тэкст насычаным і адкідаць лішняе.

Эпоха ўваходзіла ў літаратуру, станавілася аб’ектам выяўлення, і крытыка цікавіла, наколькі поўна яна адлюстраваная, як хутка літаратура дагоніць свой час, асэнсуе яго маштабна і поўна. Разам з тым эпоха дыктавала новыя ўмовы для крытычнай творчасці. Тыя «рэцэдывы сацыялагізатарскага падыходу да мастацка-эстэтычных ацэнак» у крытыцы М. Гарэцкага, пра якія піша Я. Янушкевіч, у другой палове 20-х гадоў пакрысе станавіліся зацверджанай, кадыфікаванай практыкай.

Рэзкае вызначэнне Ц. Гартным выступлення М. Гарэцкага як «палітграматы», а не чаканага літаратурнага агляду не было цалкам пазбаўленым праўды. Уяўляючы літаратуру грамадскай справай, сродкам фарміравання нацыянальнай ідэнтычнасці, М. Гарэцкі натуральна выходзіў да пытанняў шырокага грамадскага значэння. Але калі ў часы нашаніўства яны фармуляваліся арыгінальна і смела, то ў другой палове 20-х гг. усё больш з’яўлялася асцярожнасці, следавання агульнапрынятай норме. Нацыянальныя пытанні выцясняліся класавымі. Апазіцыю складалі ўжо не толькі паняцці буржуазнае і пралетарскае, але і сялянскае, інтэлігенцкае з аднаго боку і пралетарскае з другога. Нашаніўскія ідэалы абвяшчаліся ўжо неактуальнымі, сялянская і інтэлігенцкая псіхіка — дробнай, шкоднай і нікчэмнай, здаровай альтэрнатывай, якая мусіла выявіцца ў літаратуры, дэкларавалася пралетарская ідэалогія.

Выраз «нацыянальная культура» ўжо даводзілася абгрунтоўваць і апраўдваць, пагаджаць нацыянальную форму з інтэрнацыянальным камуністычным зместам і даводзіць, што паміж імі няма канфлікту. І М. Гарэцкі ў гаворцы пра нацыянальную культуру рабіў усе неабходныя засцярожлівыя адступленні. Але «0 % у справе беларусізацыі» яго нязменна турбаваў, ён упарта скіроўваў аўтараў да асвятлення і гэтай істотнай тэмы, выяўляючы тым самым супярэчнасць паміж дэклараваным нарматыўным інтэрнацыяналізмам і прыроджаным «родным карэннем», дасціпна агучаную ў вершы Янкі Купалы «О так! Я — пралетар!..»:
Мне Бацькаўшчынай цэлы свет,
Ад родных ніў я адвярнуўся...
Адно... не збыў яшчэ ўсіх бед:
Мне сняцца сны аб Беларусі!

Пацярпелі змены светапоглядныя ўстаноўкі крытыка: ад ідэалізму 1913 г. («Кірунак нашага маладога тэатра павінен быць жыццёва-мастацкі з дэвізам: “Падняць беларуса да ідэальнага чалавека!”» — да змушанай цвярозай прагматычнасці. Патрэбы будзённага жыцця не стасаваліся з месіянствам, і ўжо ў характарыстыцы Галубковай творчасці (1923 г.) М. Гарэцкі закранае той факт, што культурная дзейнасць не прыносіць пісьменніку матэрыяльнага забеспячэння: «На жыццё, аднак, ён зарабляе не на сцэне, а канцылярскаю службаю». Не апраўдваліся ранейшыя спадзяванні. У 1914 г. у артыкуле «Развагі і думкі» М. Гарэцкі з надзеяй чакаў з’яўлення якаснай сур’ёзнай крытыкі, але зазнаўшы нападкі крытыкі вульгарнай, займеўшы досвед літаратурнай барацьбы, адстойвання прафесійных прынцыпаў, у 1926 г. канстатаваў незадавальняючы стан беларускай крытычнай і літаратуразнаўчай думкі.

Недарэчна папракаць М. Гарэцкага за тое, што ён не мог цалкам ігнараваць пануючую рыторыку. Яму даводзілася працаваць ва ўмовах цэнзурных абмежаванняў. Пра цэнзуру ў адным са сваіх выступленняў М. Гарэцкі выказваўся, не абвяргаючы, наадварот, падтрымліваючы яе неабходнасць. Наўрад ці гэтае выказванне варта ацэньваць як шчырае выяўленне пазіцыі пісьменніка, але можна разглядаць як сведчанне пра эпоху і сітуацыю ў літаратуры. Тым не менш, нават у неспрыяльных умовах М. Гарэцкі намагаўся захоўваць аб’ектыўнасць і бесстароннасць. Ён па-ранейшаму падзяляў мастацкасць (форму) і ідэалогію і па-ранейшаму разглядаў і тое, і другое. Перавага эстэтычнай або ідэалагічнай каштоўнасці не была для яго статычнай, а вар’іравалася ў дачыненні да канкрэтнага твора. На тое, які з аспектаў пераважваў, ніяк не ўплывалі кан’юнктурныя інтарэсы. Наадварот, М. Гарэцкі быў гатовы палемізаваць са строгімі крытыкамі У. Галубка і прызнаваць дастатковым, вартым пашаны адно толькі грамадскае значэнне творчасці гэтага аўтара. Або, усведамляючы, што погляды А. Моркаўкі «не свае для нашай эпохі», тым не менш высока ацэньваў эстэтычную вартасць яго твораў.

Прытым каштоўнасць мастацкасці таксама даводзілася адстойваць асобна. І М. Гарэцкі праз рэаліі даступныя і зразумелыя звязваў у непарыўную еднасць высокае элітарнае мастацтва і матэрыяльнае, культуру і дабрабыт. Выглядала гэта наіўна, але адэкватна часу: «…дасканаласць беларускага санета залежыць ад дасканалага росту беларускай бульбы, але і дасканалы рост беларускай бульбы залежыць ад таго, на якіх беларускіх санетах будуць мець сваё выхаванне студэнты Акадэміі ў Горках».

Паколькі крытыка прадугледжвае камунікацыю паміж удзельнікамі літаратурнага працэсу, варта асобна разгледзець, як выбудоўвае яе М. Гарэцкі. У дачыненні да яго «Гісторыі беларускае літаратуры» М. Мушынскі зазначыў, што яна «напісана жывой, каларытнай, часам ледзь не размоўна-бытавой мовай. Але гэта не спрошчанасць, а таленавітая прастата». Гэтая прастата, даступнасць выкладання ўласцівыя ў цэлым крытыцы М. Гарэцкага. Мова яго крытычных артыкулаў па-мастацку разняволеная, непасрэдная. Аўтар мадэлюе сітуацыю маўлення ва ўмовах тут і цяпер, гаворыць ад першай асобы, у тым ліку і пра ўласны літаратурны досвед. Працэс мыслення, выбудоўвання лагічных сувязей становіцца бачным чытачу, абазначаныя нават паўзы: «Беларускі рух… беларускі рух… Што гэта за дзіва?»; «Гм, гм…». М. Гарэцкі шырока выкарыстоўвае сродкі размоўнага і мастацкага стыляў. Асабістае стаўленне аўтара да прадмета гаворкі відавочнае ў эмацыйных ацэначных выказваннях: «Ой, як гэта добра!». Прытым градус эмацыйнасці дастаткова высокі: і непрыхаванае раздражненне, і з’едлівасць, рэзкасць у адказ на рэзкасць («Маладняк», «Маленькі фельетон»). Гумар, іронія, досціп — таксама ў арсенале яго сродкаў.

Мова М. Гарэцкага не бязадрасная. Патэнцыйнымі рэцыпіентамі, да якіх звяртаўся крытык і на якіх імкнуўся паўздзейнічаць, уяўляліся калегі-пісьменнікі, сваё кола, у якім былі прымальныя сяброўскія звароты кшталту «дзядзькі і цёткі — літаратары нашы…». М. Гарэцкі называў і зусім канкрэтных адрасатаў: «і ты, дзядзька Янка, і ты, дзядзька Якуб…», да якіх звяртаўся з рэкамендацыямі. У гэтым, па сутнасці, дыялогу роўных М. Гарэцкі выкарыстоўваў розныя танальнасці, у тым ліку і ментарскую («трохі «біблейскі», трохі «прароцкі» стыль», паводле вызначэння Алеся Адамовіча), прысаромліваў, апеляваў да пачуцця адказнасці: «Што сабе думаюць тыя з нашых пісьменнікаў, што сыплюць вершык за вершыкам і <…> не хочуць шырэй паглядзець на сваё значэнне для Бацькаўшчыны і забываюцца на сваю павіннасць прад ёю — работаць так, каб пот выхадзіў?». Наогул М. Гарэцкі падтрымліваў двухбаковую сувязь з удзельнікамі літпрацэсу, прамаўляючы да аўтараў, ён стаяў на пазіцыі чытача і бараніў яго інтарэсы. Напрыклад, яго непрыманне імажынізму тлумачылася менавіта запатрабаваннямі і магчымасцямі чытачоў, якія пісьменнікі мусяць улічваць: «…я раіў бы «Маладняку» зрабіць запытанне ў нашых пралетарскіх і сялянскіх мас, <…> ці ёсць у іх час [расшыфроўваць заблытаныя імажынісцкія вобразы — А. К.] і ці аплаціцца ім гэты час мастацкаю насалодаю, пашырэннем светагляду і г.д.».

Пэўныя пытанні М. Гарэцкі пакідае адкрытымі, неправераныя, недакладныя звесткі абавязкова такімі пазначае. Ён не прэтэндуе на ўсёведанне, яму важна быць праўдзівым, не ўводзіць у зман чытача.

Абраная М. Гарэцкім камунікатыўная стратэгія спрыяла таму, каб правакаваць размову, крытыка станавілася запрашэннем да шырокага абмеркавання, абмену думкамі, прыцягвала ўвагу да твора.

У крытыцы М. Гарэцкага сапраўды мелі месца тыя заганы, якія вылучае Д. Бугаёў: «Часамі ён абмяжоўваўся прасцейшай сістэматызацыяй матэрыялу, калі-нікалі рабіў такія прагнозы, якія потым не спраўджваліся, здаралася, залішне захапляўся аднымі аўтарамі і быў празмерна суровы да другіх». Тым не менш яны не нівелююць вартасцей М. Гарэцкага-крытыка, не адмаўляюць яго значэння. Для свайго часу ён працаваў на вельмі высокім прафесійным узроўні, яго стыль быў адметны і пазнавальны, яго крытыка паспяхова спраўлялася са сваімі задачамі: была пасрэднікам паміж чытачамі і аўтарамі, выхоўвала ў аўтараў густ, культуру мовы, уводзіла твор у літаратурны кантэкст і вызначала яго месца.

http://zviazda.by/sites/default/files/polumja_1_2016.pdf