Ірына Часнок

Інтэрферэнцыя летапіснай стылізацыі і раманнага аповеду ў “Камароўскай хроніцы” Максіма Гарэцкага

Пісьменнік М. Гарэцкі — надзвычай яскравая і важная постаць у беларускай культуры, з няпростым, трагічным лёсам. Аўтар, захоплены нацыянальнай літаратурай, імкнуўся стварыць разнастайнасць у айчыннай прозе, спяшаўся даць чытачу-беларусу ўзоры розных жанраў. Такая ж шматграннасць назіраецца і ў наратыўнай культуры М. Гарэцкага, чыя творчасць увабрала ў сябе вельмі розныя аповедныя тэхнікі.

“Камароўская хроніка” — найбольш складаны мастацкі тэкст пісьменніка ў жанравым плане. Гэтаму твору было аддадзена шмат увагі даследчыкаў. У пасля-савецкім гарэцказнаўстве да аналізу кампазіцыі “пяцікніжжа” звярнуўся М. Мушынскі. І. Чыгрын адзначыў істотную сувязь “Камароўскай хронікі” з папярэднімі творамі пісьменніка. Л. Корань (Сінькова) падкрэсліла парушэнне эпічнай дыстанцыі праз асабістасць і біяграфічнасць.

Нягледзячы на той факт, што М. Гарэцкі не паспеў здзейсніць усе свае задумы па дапрацоўцы “Камароўскай хронікі”, можна пагадзіцца са словамі А. Адамовіча, што гэты тэкст цэласны і нават мае эстэтычную завершанасць. Адметны ён і ў плане нарацыі.

У цэнтры любога наратыву знаходзіцца пэўная гісторыя. У дадзеным выпадку ў творы вылучаецца гісторыя Камароўкі і камароўцаў — як агульнай супольнасці, а таксама гісторыя Задумаўскай сям’і (Ганны, Лявона (Кузьмы), Лаўрыка, Марылькі і інш.) — больш прыватная. Аб’ектам нарацыі выступае мінулае. У пачатку “Камароўскай хронікі” наратар (пасярэднік паміж аўтарам і апавядальным светам) акрэслівае асноўнае месца — прастору, з якой звязана шмат падзей у творы. Адразу бачым аўтарскае і наратарскае імкненне падкрэсліць значнасць гэтага месца: “На адной геаграфічнай мапе, складзенай за часы Кацярыны, — значыцца, у блізкім часе пасля далучэння краю да Расіі (1772), — няма ні П’янава, ні Палянкі, хоць яны большыя за Камароўку, а Камароўка, хоць яна меншая, паказана”. Бачым узвелічэнне лакальнага.

Па летапісным прынцыпе апісваецца Задумаўскі род: як і хто ад каго нараджаўся, як жылі, якія мелі характары. Відавочнай робіцца пэўная стылізацыя нарацыі пад вясковае камароўскае маўленне, інтанацыя апавядальніка размоўная: “Яны спярша нічога жылі, сад у іх вялікі быў, а пасля збяднелі. Пасагу за жонкаю Тамаш не ўзяў, дый не давалі тады пасагу, — так пасаблялі, чым маглі: у рабоце, хлебам…”; “у Быстрыцу чуць і не аддалі, праз пасаг рассохлася”. Размоўнасць і хранікальнасць, як ні дзіўна, арганічна спалучаюцца ў творы.

Часта наратар праз прыватнае пераходзіць на агульнае — з жыцця камароўцаў на асэнсаванне таго часу ў гісторыі: “І пасля прыгону, яшчэ доўга, усе людзі жылі ў вялікай беднасці”. Пасля да гэтай высновы дадаюцца пэўныя прыватныя прыклады: дзеці Саўка і Палута былі вымушаны пайсці служыць з малых гадоў.

Увесь тэкст разбіты на датаваныя фрагменты, у залежнасці ад часу падзей, якія адбываліся. Для самога Гарэцкага і для абстрактнага аўтара ў творы важна падаць вельмі дакладную, пэўную гісторыю. Нярэдка адлік ідзе ад ці да важных гістарычных падзей. Напрыклад, “(1903—1911) Адзінаццаць гадоў. Да вайны”.

Інфармацыя падаецца наратарам з пункту гледжання асобы, падобнай да вяскоўца, жыхара Камароўкі, хоць наратар і не самапрэзентуецца адкрыта.

Разам з тым, ёсць моманты, дзе бачым, што кругагляд наратара больш шырокі: “Многія, і старыя, і хлопцы, і дзяўчаты дэкламуюць верш Мацея Бурачка, а хто напісаў — не ведаюць”. Такім чынам, сам наратар дэманструе сваё веданне.

Апавядальнік валодае той інфармацыяй, якой павінен валодаць жыхар Камароўкі: “празвалі Саўку “Тужыкам”. Што — усё аб усім тужыў”, “Другім сведкам ад паноў быў п’янаўскі мужычок Міхей Сучачка, празваны так за тое, што любіў пайсці да паноў і нашаптаць ім на людзей, каб убіцца ў панскую ласку”.

Наратар транслюе не толькі веданне, звязанае з адной сям’ёй ці нават простымі вяскоўцамі, але і тое, што тычыцца мясцовых паноў. Падрабязна пералічваюцца панскія дочкі і ў адным абзацы акрэсліваецца іх лёс. Калі б у творы не ставілася мэта такой усеахопнасці, то гэтая інфармацыя магла б падацца лішняй, абцяжарвальнай для тэксту.

У аповед, калі выкладаецца гісторыя пакаленняў сялян, уводзяцца фальклорныя забабоны. Напрыклад, калі цяжарная жанчына будзе апранацца ў чыстае — анёл прынясе яе дзіцяці чыстую душу, а калі будзе хадзіць у брудным — брудную. Распавядаецца пра сурочлівыя вочы пані Нерадзіхі.

Дзеці так хутка нараджаюцца ў “Камароўскай хроніцы”, героі так часта паміраюць (бо іх шмат, некалькі пакаленняў, некалькі сем’яў), што нараджэнне і смерць у большасці выпадкаў не з’яўляюцца падзеямі ў плане нарацыі. З пункту гледжання тэорыі, падзейнасць з’яўляецца абавязковай катэгорыяй для любой нарацыі. Саму падзею В. Шмід вызначае як змену зыходнай сітуацыі: ці знешняй сітуацыі ў апавядальным свеце, ці ўнутранай сітуацыі таго ці іншага персанажа. Паводле даследчыка, цыклічныя з’явы, да якіх усе прывыклі, у наратыве да падзей не адносяцца.

Памірае Мар’ечка, сямігадовы Раман, першая Ганніна Марынка… Паказаны бясконцы шэраг смерцяў. Памірае Кузьма Батура, Адарка Бондарыха; “…чалавек сем памёрла — хлопчыкаў і дзяўчат” (чалавек сем — падкрэсліваецца звыкласць).

Хтосьці нараджаецца, а хтосьці адыходзіць у іншы свет. Адзін з раздзелаў нават мае назву “Смерць Ляксейкі і Аўгінніна вяселле”. Усе такія здарэнні — звычайны ход жыцця, яны не нясуць асаблівай перамены для астатніх. Перадача ж гэтага жыццёвага цыкла ў Камароўцы, паводле А. Адамовіча, служыць паэты- зацыі сялянскага роду. Сапраўды, у творы М. Гарэцкага гучыць адсылка да міфалагічнага, цыклізаванага ўспрыняцця часу.

У цэлым жа “Камароўская хроніка” — выдатны прыклад дакументальна- мастацкай формы, так званай “непрыдуманай” літаратуры. У аўтабіяграфічных творах гаварыць пра “смерць аўтара” (паняцце Р. Барта) або пра абсалютную незалежнасць наратара ад поглядаў пісьменніка не выпадае. І, канешне, калі прататыпам Лявона (і Кузьмы) з’яўляецца сам Максім Гарэцкі, то і атрымліваем у выніку пункты гледжання наратара і аўтара — як ацэнку сябе збоку, успрыняцце і аналіз свайго жыцця, паводзінаў, учынкаў звонку.

Калі ў аповед уводзяцца Лявон (ён жа Кузьма), Лаўрык, Марынка, маці Ганна — ім адводзіцца больш увагі ў тэксце, як іншым персанажам. Нават Пракопу (Марціну), роднаму брату пералічаных герояў, наратар не надае столькі ўвагі.

Лявон 11-гадовы, Лявон, якому ўжо 16-ы год ішоў… А вось ён ужо захапіўся беларускай мовай, друкуецца ў “Нашай Ніве”, працуе каморнікам, ідзе па прызыве, ваюе 10 месяцаў, хварэе, уладкоўваецца на сталую працу ў газету... Бачым сталенне ключавых герояў, усё іх жыццё.

Часам хранікальнасць і фіксаванне асобных момантаў прыводзіць да вельмі адметнай выбаркі, калі акцэнтуецца ўвага на момантах, здавалася б, нязначных у эпічным паказе. Напрыклад, Лявон чуе, як настаўнік Мудрык агучвае слова “рэспубліка”, а людзі пачулі як “рэж публіку”. Яго брат Лаўрык атрымаў у школе 5 за работу па творчасці Пушкіна… Сам М. Гарэцкі падчас напісання твора карыстаўся ўласнай памяццю ў якасці першакрыніцы, а не столькі мастацкай выдумкай. І гэта прывяло да такога, на першы погляд, даволі суб’ектыўнага, калейдаскапічнага адбору інфармацыі ў агульным панарамным малюнку.

Не забываецца наратар зафіксаваць нават гісторыі герояў, якія не нясуць для Камароўкі нічога важнага: Хвядос Рагавы з маткай прыязджаюць у вёску ў госці. А далей наратар абавязкова раскрывае іх лёс: “Пасля таго паехаў ён у Сібір. Жыў у Хабараўску, у Благавешчанску, перабраўся на Сахалін і там і пагінуў (1928)”. У такіх фрагментах іншыя месцы, апрача Камароўкі, падаюцца пункцірна.

Але далей у тэксце прастора па-сапраўднаму пашырыцца, калі за межамі вёскі ўжо апынуцца цэнтральныя персанажы. Наратар перамяшчаецца ў Пскоў і іншыя гарады ўслед за Кузьмой. У тэкст уключаецца дзённік Пракопа — з Каўказа.

Надзвычай важнымі элементамі з’яўляюцца ўстаўкі з дзённікаў герояў, лісты. Яны ўжо дазваляюць пабачыць персанажаў не з пункту гледжання наратара, які глядзіць звонку, а пабачыць кожнага з іх знутры, не з пазіцыі часавай дыстанцыі — а з пазіцыі моманту. Гэта дае магчымасць паказаць жыццё ў розных ракурсах.

Хранікёрам фіксуецца не толькі асноўнае ў жыцці вяскоўцаў, але і пэўныя дэталі, якія дазваляюць яшчэ бліжэй пабачыць той час і герояў: які каму далі пасаг, прычынна-выніковыя сувязі пэўных падзей і паводзінаў, колькі калі было сена, колькі пудоў жыта пасеялі, як у які перыяд ішла гаспадарка, колькі вучняў Лаўрыка паступіла вучыцца далей.

Часам увага наратара канцэнтруецца на якімсьці пэўным персанажы, калейдаскапічна пераходзіць да іншага; а часам, каб даць больш агульную карціну ці нагадаць пра астатніх герояў, наратар дае звесткі пра многіх запар у дадзены перыяд: “Жыў Кузьма ў дварэ ад 3 красавіка да 20 траўня. Бацька быў у Князеўшчыне, Лаўрык вучыўся ў Нізінках, Марынка — у Раздзеле, а Рамана з Бабруйску перагналі ў Менск”.

Абавязкова адзначаецца наратарам, як пэўныя гістарычныя падзеі адбіваліся на лёсе Камароўкі з яе жыхарамі. Называюцца імёны тых, каго прызывалі падчас вайны, фіксуюцца даты.

Найбольш поўна раскрыты ўнутраны свет Лявона (Кузьмы). Напрыклад: “Сэрца яго ныла па Марусі ці па адсутнасці ідэалаў і ад свядомасці, што робіцца ён грубей, гадзей і драбней”. Але і іншыя персанажы раскрываюцца наратарам таксама часам з даволі прыватнага боку. Напрыклад, Лаўрык сніць, што Надзея, якая яму падабаецца, пайшла ў манашкі; пасля паказаны пачатак яго стасункаў з Варай; перададзена, як Марылька знаходзілася ў пошуках сябе.

У частцы трэцяй (1917—1921 гг.) наратар зноўку асвятляе жыццё братоў па чарзе. “Старэйшы брат, Раман, быў у Смале…”; “Другі брат, Кузьма, якому зраўнялася 24 гады”; “Трэці брат, Пракоп, якому зраўняўся 21 год”; “Чацвёрты брат, Лаўрын, якому канчаўся 17-ты год”; “Марынка, якой ішоў 15-ты год”. І апавядаецца, як хто з герояў прыняў рэвалюцыю.

Калі Лаўрык, хоць і хацеў, але не напісаў у газету пра дрэнны водзыў з гімназіі Марынкі, “бо не было падмазкі” ў яе, наратар адзначае: “Шкода, што не напісаў”. Відавочна, што ён глядзіць на падзеі і ацэньвае іх з вышыні гадоў.

Падбіраюцца і моманты, якія ў цяперашнім часе падаліся б чалавеку нязначнымі, але пасля пэўных падзей пераасэнсоўваюцца. Наратар апісвае забаўку Кузьмы і яго сястры Марынкі, калі яны відэльцам дзялілі кавалак курыцы: чый кавалак адламаецца — той раней памрэ. І гэты момант важны, бо ўсёведны наратар прадбачыць, што Марынка загіне.

Дзённік Марынкі, нататкі Лаўрыка, Пракопаў дзённік, уключаныя ў тэкст хронікі, паказваюць, чым жывуць героі. Матчын ліст, Марынчыны лісты, лісты да Кузьмы аднавяскоўцаў — уключаецца найбольш дарогае самому пісьменніку-асобе.

Калі ідзе аповед пра Кузьму, даведваемся, якім чынам яго пасадзілі ў турму. Паказана не толькі тое, што адбылося, але наратар падае і інфармацыю, якая стала вядомай самому М. Гарэцкаму пазней, напрыклад, у чым канкрэтна Кузьму абвінавачвалі палякі: “1) Змова з мэтаю перавароту; 2) шпягоўская баявая арганізацыя” і г. д. Для наратара важна данесці гэта і праз пэўны час пасля падзеі.

Вышэй мы адзначалі, што смерць у пераважнай большасці выпадкаў у “Камароўскай хроніцы” не з’яўляецца падзеяй. Але ёсць выключэнне. Яшчэ А. Адамовіч заўважыў, што ўсё ў творы мяняецца, паказана зусім інакш, калі ідзе гаворка пра Марынку.

Прататыпам гераіні была родная сястра М. Гарэцкага Ганна, якая трапіла пад трамвай. Зноў жа — досвед самога пісьменніка паўплываў на наратыўныя інстанцыі (абстрактнага аўтара і наратара). Паколькі для Гарэцкага смерць сястры стала незагойнай ранай, і ў творы наратарам надаецца шмат увагі вобразу Марынкі, асабліва яе смерці. І ўжо згаданы эпізод з варажбой “хто раней памрэ”, і яе сон, калі гераіня бачыць дзве пустыя труны і мёртвую сям’ю. І стаўленне да яе студэнтаў, і верш-эпітафія, уключаны ў твор… Фіксуецца дата, калі гераіні паставілі помнік на могілках. Увага надаецца і таму, як хто ўспрыняў заўчасную смерць дзяўчыны. Гэтая трагедыя ўплывае глыбока і на Кузьму, і на Лаўрыка, і на іншых персанажаў. “Марылю ўва сне шукаю”, — разважае Лаўрык. Чытаем ліст ад Лаўрыка, дзе ён піша да Кузьмы, як схадзіў на могілкі ў той дзень, калі па Марылі было акурат пяць гадоў.

І наратар, які быццам збоку падае інфармацыю, і ў час усяго астатняга аповеду быў імпліцытным, недыегетычным (у класіфікацыі В. Шміда), не вытрымлівае ды сам звяртаецца да памерлай: “А ты, Марынка, вечны спакой табе, любая, трагічная дзяўчынка!”.

Яшчэ раз адзначым, што да ўсяго памятнага, звязанага з Марынкай, і сам пісьменнік, і наратар, і абстрактны аўтар, які адказвае за ўсю сутнасць тэксту, ставяцца надзвычай уважліва. Напэўна, таму апавядальнік узгадвае, як Кузьма па дарозе з Марынчынай магілы падцягнуўся на турніку перад маці. І наратар разважае, навошта ён гэта зрабіў, быццам сам шкадуе пра недарэчны ўчынак, неадпаведны моманту.

Моўнае пытанне важнае і для героя Кузьмы, што цікавіцца ўсім беларускім і ўдзельнічае ў беларускім адраджэнскім руху, і для наратара, калі ён агульна і панарамна паказвае, як сяляне рэагавалі на пераход школы на беларускую мову.

Пад канец недапісанага твора ў Кузьмовых нататках з’яўляецца ўсё больш абрывістасці і фрагментарнасці:
“Сусед. Бываліха. Крутагорскі.
Настаўнік з Варны. Жонка цяжарная.
Змена суседа. Кулакі. Прозвішчы. Клапы, вада, хлеб. Лесапілка. Яблыкі, сад. Друкарня. Акно. Нямецкая кніжка, Торглер”. Безумоўна, тут і стан самога пісьменніка падчас напісання твора, пагаршэнне яго становішча паўплывалі на нарацыю ў “Камароўскай хроніцы”. Аднак адмысловае спалучэнне інтанацый спрадвечнага эпасу і ўжо сучаснага псіхалагізму прачытваецца на працягу ўсяго твора.

Такім чынам, адметнасць нарацыі дакументальна-мастацкай “Камароўскай хронікі” вызначаецца наступнымі рысамі:
1) Кузьма (Лявон), прататыпам якога быў сам пісьменнік М. Гарэцкі, мае абмежаваны пункт гледжання ў творы, а наратар — неабмежаваны. Нягледзячы на стылізацыю і адбор з пункту гледжання наратара як аднавяскоўца-сведкі (хоць ён і экспліцытны), у тэкст уведзены ацэнкі з пазіцыі часавай дыстанцыі;
2) у творы бачым спецыфічную выбарку момантаў, якія абіраюцца часам узважана, а часам і проста па плыні памяці, асацыятыўна;
3) паслядоўнае ўзвелічэнне лакальнага;
4) запаволенасць аповеднага рытму ў адны моманты (калі ідзе гаворка пра роздумы Кузьмы, пра Марынку, пра Лаўрыка; хуткасць у іншыя (калі апісваюцца радаводы, канстатуюцца звесткі пра вяселлі, нараджэнне, пэўныя смерці);
5) прыём калейдаскапічнасці, шырокая часавая і прасторавая панарама надаюць тэксту сапраўднае эпічнае гучанне;
6) нараджэнне і смерць часта не з’яўляюцца ў творы падзеяй у тым сэнсе, як падзею разумеюць у нараталогіі;
7) нягледзячы на тып наратара-хранікёра, аповед нельга назваць цалкам аб’ектыўным і неэмацыйным;
8) уключэнне лістоў і дзённікавых запісаў ускладняе наратыўную арганіацыю тэксту, аднак цыклічнасць нарацыі ў “Камароўскай хроніцы” (паслядоўнае чаргаванне розных яе тыпаў) аб’ядноўвае ўсе часткі, пераўтварае ў адзінае цэлае;
9) нараталагічны аналіз пацвярджае выснову А. Адамовіча пра цэласнасць і эстэтычную завершанасць “Камароўскай хронікі”, нягледзячы на той факт, што пісьменнік не паспеў здзейсніць усе свае задумы па дапрацоўцы гэтага твора.

У “Камароўскай хроніцы” вылучаецца новая для беларускай літаратуры першай паловы ХХ ст. наратыўная стратэгія — інтэрферэнцыя летапіснай стылі- зацыі і раманнага аповеду.

Алесь Сачанка

Класік і наватар

18 лютага споўнілася 125 гадоў з дня нараджэння пісьменніка, літаратуразнаўцы, публіцыста, перакладчыка, лексікографа, фалькларыста, крытыка, грамадскага дзеяча Максіма Гарэцкага.

Ён нарадзіўся ў 1893 г. у вёсцы Малая Багацькаўка на Магілёўшчыне ў сялянскай сям’і. Бацька — Іван Кузьміч Гарэцкі (1856-1945) — многія гады служыў кухарам у пана Цэкерта ў Лонніцы наСмаленшчыне. Маці Ахрасіння Іванаўна (у дзявоцтве Папова; 1864-1935) — дачка панскага ткача з сяла Слаўнае, сям’я лічылася заможнай. Максім закончыў пачатковую школу граматы ў вёсцы Вялікая Багацькаўка, у 1908 г. — двухкласную настаўніцкую школу ў Вольшы і атрымаў магчымасць быць настаўнікам. У 1909 г. ён паступіў у каморніцка-агранамічную вучэльню ў Горы-Горках, якую скончыў у 1913 г. У вучэльні пад кіраўніцтвам Максіма было створана невялікае таварыства аматараў беларускай літаратуры. У часопісе “Наша Ніва”ў 1912-1913 гг. з’явіліся спачатку карэспандэнцыі, а потым фельетоны і першыя апавяданні за подпісам “Максім Беларус”. Большасць апавяданняў, апублікаваных у часопісе, неўзабаве і склала змест першай кнігі М. Гарэцкага — зборніка“Рунь” (1914). Пасля заканчэння вучылішча малады пісьменнік едзе па размеркаванні на Віленшчыну, дзе працуе каморнікам. Там завязалася сяброўства з Янкам Купалам і Змітраком Бядулем. У віленскі перыяд М. Гарэцкі напісаў драматычную аповесць “Антон ”, а таксама артыкулы “Наш тэатр” і “Развагі і думкі”, у якіх выявіў сябе як тэарэтык, публіцыст, зацікаўлены праблемамі развіцця нацыянальнай культуры, мовы, тэатра.

Адбыванне вайсковай павіннасці ў якасці вальнапісанага царскай арміі супала з пачаткам Першай сусветнай вайны. М. Гарэцкі ўдзельнічаў у кровапралітных баях ва Усходняй Прусіі, дзе быў цяжка паранены. Падлячыўшыся ў Вільні, вучыўся ў Паўлаўскім ваенным вучылішчы. Атрымаўшы чын прапаршчыка, праходзіў службу спачатку ў Іркуцку, а потым у Гжацку. Маючы вольны час, пісьменнік стварыў там шэраг апавяданняў пераважна ваеннай тэматыкі — “На эгане”, “Генерал”, “Прысяга” і інш. У 1916-1917 гг. М. Гарэцкі зноў апынуўся на фронце, на гэты раз на станцыі Парахонск у раёне пінскіх балотаў. Франтавыя ўражанні і назіранні пісьменнік акуратна заносіў у дзённік, матэрыялы якога ён пазней выкарыстаў для напісання дакументальна-мастацкай аповесці “На імперыялістычнай вайне”.

У 1917 г. пісьменнік цяжка захварэў і быў эвакуяваны ў Арол. Лячыўся спачатку ў Маскве, потым у Жалезнаводску. Рэвалюцыю пісьменнік сустрэў у Смаленску, там жа ў гэты час знаходзіўся і Янка Купала. М. Гарэцкі захапіўся журналістыкай: спачатку працаваў у газеце “Известия Смоленского Совета рабочих, солдатских и крестьянских депутатов”, а потым — у “Звязде”, рэдакцыя якой пасля абвяшчэння БССР пераехала з Мінска ў Вільню. У час польскай акупацыі пісьменнік шмат працуе, займаецца грамадскай дзейнасцю і плённа піша. М. Гарэцкі быў выкладчыкам Віленскай беларускай гімназіі, чытаў лекцыі на беларускіх настаўніцкіх курсах, рэдагаваў газеты “Наша думка” і “Беларускія ведамасці”. На працягу 1919-1923 гг. ён напісаў больш за 20 твораў: апавяданні, аповесць “Дзве душы”, крытычныя артыкулы, першы падручнік “Гісторыя беларускае літаратуры” і “Хрэстаматыю беларускае літаратуры: XI ст.-1905г.”.

У 1922 г. за антыўрадавую дзейнасць М. Гарэцкі быў арыштаваны польскімі ўладамі. Адбываў пакаранне ў адзіночнай камеры Лукішскай турмы, затым быў высланы ў Коўна.

У 1923 г. пісьменнік пераязджае ў Мінск. Займаўся пераважна выкладчыцкай і навуковай дзейнасцю: чытаў лекцыі на рабфаку БДУ, у Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, даследаваў літаратуру ў Інбелкульце і ў Акадэміі навук БССР. Выязджаў у Сібір і на Далёкі Усход вывучаць жыццё беларусаў-перасяленцаў. Гэта стала асновай для напісання цыкла “Сібірскія абразкі”.

У 1930 г. пісьменнік быў рэпрэсаваны па сфабрыкаванай справе Саюза вызвалення Беларусі і высланы ў г. Вятку. У ссылцы М. Гарэцку давялося папрацаваць чарцежнікам, далакопам і тэхнікам-калькулятарам. Нават у такіх невыносных умовах пісьменнік не страчваў аптымізму, працягваў займацца сваёй любімай справай. У гэты час ён апрацоўваў матэрыялы да дакументальна-мастацкага твора “Камароўская хроніка”, працаваў над раманам “Віленскія камунары”, які завяршыў у п. Пясочня.

М. Гарэцкаму належыць асаблівая роля ў развіцці беларускай літаратуры, у першую чаргу, у станаўленні нацыянальнай прозы. Ён з самага пачатку свайго творчага шляху выявіў клопат пра развіццё беларускай літаратуры, пашырэнне яе жанравых і тэматычных абсягаў. У сваіх першых спробах пяра пісьменнік абапіраўся натворчы вопыт Якуба Коласа і іншых сучасных яму аўтараў, але кожнае яго апавяданне, аповесць ці раман былі з’явай у беларускай прозе пачатку ХХст., наватарскімі па змесце і форме. У шэраг апавяданняў першага зборніка “Рунь” М. Гарэцкі ўвёў вобраз вясковага інтэлігента (“У лазні”, “Роднае карэнне”, “У чым яго крыўда?”). Праблема ўзаемаадносінаў інтэлігенцыі і народа стала вызначальнай у творчасці пісьменніка. М. Гарэцкага хвалявала небяспека адрыву інтэлігентаў ад “родных каранеў”, імкненне некаторых псеўдаінтэлігентаў уладкаваць асабістае жыццё, адгарадзіўшыся ад надзённых праблемаў сялянства.

Ён адзін з пачынальнікаў ваеннай дакументалістыкі ў беларускай літаратуры: яго творы стаяць побач з лепшымі літаратурнымі ўзорамі еўрапейскіх гуманістаў, мастакоў слова Барбюса, Рэмарка, Франка пра Першую сусветную вайну.

У 1936 г. М. Гарэцкі наведаў родныя мясціны, марыў здаць экзамены за поўны курс педінстытута. Але надзеям пісьменніка не суджана было збыцца: праз год ён зноў трапіў пад новую хвалю арыштаў. У 1938 г. М. Гарэцкі быў расстраляны ў Вязьме. Яго апошнім творам сталі незавершаныя “Скарбы жыцця”, дзе пісьменнік паказаў трагізм становішча мастака ў таталітарнай дзяржаве.

У 1993 г. у роднай вёсцы да 100-годдзя з дня народзінаў пісьменніка, што адзначалася таксама ў межах Арганізацыі Аб’яднаных Нацый па пытаннях адукацыі, навукі і культуры, адкрылі Літаратурны музей Максіма Гарэцкага. Да гэтага дня беларуская пошта выпусціла ў абарачэнне паштовую марку. З 1997 г. дзейнічае Міжнародны фонд братоў Гарэцкіх. Яго імя носяць бібліятэкаў Горках, вуліцы ў Мінску, Мсціславе і Горках. У Мінску і Вязьме пастаўленыя помнікі. З 1992 г. рэгулярна ладзяцца Гарэцкія чытанні. Памятныя дошкі ўсталяваныя на будынках Віленскай беларускай гімназіі, былой Пясочанскай сярэдняй школы № 1 у г. Кіраве (Расія). Таксама памятная дошка ўсталяваная ў Горках на вучэбным корпусе № 4 сельскагаспадарчай акадэміі. З 2015 г. рэктарат акадэміі ўручае стыпендыю імя М. Гарэцкага замежнаму студэнту за поспехі ў вывучэнні мовы. У 2012 г. пры падрыхтоўцы да рэспубліканскага свята “Дажынкі” ў Горках, нягледзячы на пратэсты грамадства, быў знесены дом, у якім у 1926-1928 гг. жыў М. Гарэцкі, на доме была ўсталяваная памятная дошка. У красавіку 2016 г. у Нацыянальным акадэмічным тэатры імя Янкі Купалы адбылася прэм’ера спектакля “Дзве душы” паводле аповесці М. Гарэцкага ў пастаноўцы Мікалая Пінігіна, аўтарамі інсцэніроўкі аповесці з’яўляюцца Максім Клімковіч і Уладзіслаў Ахроменка.

Віктар Падашэўка

Веліч мар тваіх

125-годдзю з дня нараджэння Максіма Іванавіча Гарэцкага прысвячаецца

Пісьменнік, літаратуразнаўца, лексікограф Максім Іванавіч Гарэцкі нарадзіўся 18 лютага 1893 года ў аддаленым кутку Беларусі — маленькай, на 20 двароў, вёсцы Малая Багацькаўка Мсціслаўскага павета.

У 1909 годзе Максім Іванавіч па вялікім конкурсе паступіў у Горы-Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча, якое скончыў у 1913 годзе. Вучыўся на стыпендыю, жыў у інтэрнаце, дзе стварылася невялічкае вучнёўскае таварыства аматараў маладой беларускай літаратуры. Выпісвалі «Нашу ніву», захапляліся беларускім фальклорам, «Тарасам на Парнасе», творамі Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Янкі Лучыны, Цёткі, Змітрака Бядулі.

У 1909 годзе Максім Іванавіч па вялікім конкурсе паступіў у Горы-Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча, якое скончыў у 1913 годзе. Вучыўся на стыпендыю, жыў у інтэрнаце, дзе стварылася невялічкае вучнёўскае таварыства аматараў маладой беларускай літаратуры. Выпісвалі «Нашу ніву», захапляліся беларускім фальклорам, «Тарасам на Парнасе», творамі Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Янкі Лучыны, Цёткі, Змітрака Бядулі.

У 1913 годзе Максіма Гарэцкага накіравалі на працу каморнікам у Літву. Бываючы ў Вільні, ён пазнаёміўся і пасябраваў з Янкам Купалам, Змітраком Бядулем.

На пачатку Першай сусветнай вайны М. Гарэцкі — у арміі, дзе атрымаў раненне. Прайшоўшы лекаванне ў Віленскім шпіталі, прыехаў у сваю вёску. Потым вучыўся ў Паўлаўскім вучылішчы ў Петраградзе, закончыўшы якое, ужо як прапаршчык паехаў у Іркуцк на фарміраванне часці. Пасля Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі пайшоў на савецкую службу. У 1918 годзе быў супрацоўнікам газеты «Звязда».

У 1922 годзе Максіма Гарэцкага, які ў гэты час апынуўся ў Заходняй Беларусі, арыштавалі і пасадзілі ў адзіночную камеру. Праз два тыдні яму прад’явілі абвінавачванне ў прыналежнасці да партыі камуністаў, арганізацыі тайных баявых дружын з мэтай замаху на дзяржаўную ўладу. За ўсё гэта польскім Карным Кодэксам прадугледжваўся смяротны прысуд, ці, у лепшым выпадку, катарга. Праўда, суд не адбыўся. У 1925 годзе, знаходзячыся на савецкай тэрыторыі, Максім Гарэцкі увайшоў у склад правадзейных сябраў Інбелкульта разам з Я. Купалам, Я. Коласам, Ц. Гартным.

18 ліпеня 1930 года М. Гарэцкага арыштавалі, а 10 красавка 1931 года рашэннем калегіі АДПУ яму быў вынесены несудовы прыгавор, згодна з якім пісьменніка асудзілі на 5 гадоў высылкі ў Вятку. Пасля заканчэння тэрміна пакарання, з 1935 года ён працуе настаўнікам рускай мовы і літаратуры ў Смаленскай вобласці. У студзені 1937 года яго калега Васільеў даслаў карэспандэнцыю ў газету «Известия», дзе абвінаваціў М. Гарэцкага ў контррэвалюцыйнай дзейнасці. Гэта з’явілася падставай да чарговага арышту пісьменніка. У 1937 годзе Максіма Іванавіча адправілі ў Вязьму.

Памочнік аператыўнага ўпаўнаважанага Зарубецкі склаў «Обвинительное заключение по следственному делу №13036 по обвинению Горецкого Максима Ивановича: обвиняется — будучи непримиримым врагом советской власти, в течение ряда лет проводил контрреволюционную работу, высказывал террористические и контрреволюционные намерения. Работая учителем школы, обрабатывал учеников в контрреволюционном духе».

5 студзеня 1938 года адбылося пасяджэнне «тройкі», якая пастанавіла: «Горецкого Максима Ивановича расстрелять». Прыгавор быў прыведзены ў выкананне 10 лютага 1938 года ў 15 гадзін. Пісьменніка рэабілітавалі (пасмяротна) толькі ў 1957 годзе.

З самага пачатку творчай дзейнасці М. Гарэцкі цікавіўся праблемамі нацыянальнага адраджэння, фарміравання беларускай мовы, народнай асветы, тэатра, літаратуры. Займаўся выдавецкай, навуковай і выкладчыцкай дзейнасцю, рэдагаваў газеты «Наша думка» і «Беларускія ведамасці».

Апавяданні Максіма Гарэцкага вызначаюцца каларытнай рэальна-бытавой манерай пісьма, дакладнасцю мастацкіх дэталяў, увагай да псіхалагічных перажыванняў герояў. Героі твораў — сяляне, інтэлігенты ў першым пакаленні, якія імкнуцца асэнсаваць навакольны свет, спазнаць вышэйшы сэнс існавання чалавека, знайсці шляхі да сацыяльнай справядлівасці.

Спалучэнне агульнанароднага маўлення з мясцовым, звычайнага з незвычайным, жартоўнага з сур’ёзным, гутарковага з кніжным, празаічнага з паэтычным стварае спецыфіку мовы твораў М. Гарэцкага, яго індывідуальны стыль, мастацкі почырк. Ужо ў першым сваім зборніку «Рунь» (1914 г.) пісьменнік клапаціўся пра народнасць і зразумеласць мовы. Ён дбаў і пра займальнасць сюжэта, імкнуўся пашырыць жанравыя рамкі беларускай мастацкай прозы (дзённікавыя запісы, лісты ці вытрымкі з іх, дакументы і інш.).

У далейшым М. Гарэцкі стварае ўзоры невядомай да яго беларусам новай апавядальнай мовы, так званага ўскладнёна-метафарычнага стылю, рытмізаванай і арнаментальнай прозы. Мастацкае апавяданне М. Гарэцкага з лірычнай імпрэсіі, элегіі, філасофскай навелы паступова пераўтвараецца ў сацыяльна-псіхалагічнае, эпічнае палатно-аповесць і раман («Ціхая плынь», «Камароўская хроніка», «Віленскія камунары» і інш.). Пісьменнік з’яўляецца першапраходцам у новай тэматыцы і ў выпрацоўцы самабытнага стылю (асабліва ў цыклах апавяданняў «Сыбірскія абразкі»).

Сёлета спаўняецца сто чатыры гады з пачатку Першай сусветнай вайны і 74 гады вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

На франтах Першай сусветнай змагаліся прадстаўнікі розных народаў, праяўляючы мужнасць і гераізм у барацьбе з ворагам. Сярод іх былі і прадстаўнікі беларускай творчай інтэлегенцыі, у тым ліку і Максім Гарэцкі. Аб тым, як самааддана змагаліся нашы воіны пры абароне сваёй Айчыны, пра іх подзвігі, цяжкі, а часам і трагічны лёс, я падлеткам чуў ад свайго дзеда Пятра Аўрамавіча Падашэўкі і яго брата Максіма Аўрамавіча. Нажаль, запісаць іх успаміны не давялося. Запоўніць гэты прабел мне дапамог твор Гарэцкага «На імперыялістычнай вайне».

Вось што піша сучаснік тых трагічных падзей на гісторыі нашага народу пра пачатак вайны, пра баявыя дзеянні на фронце:

— Зварот камандзіра батарэі да салдат на пачатку вайны: «Вось, братцы! Пракляты наш вораг — Нямеччына — захацела пакрыўдзіць адзінаверную з намі, рускімі, невялічкую Сербію. Але наш бацюшка цар гэтага не дапусціць… Мы першыя не пачнем, але калі Нямеччына палезе, мы разаб’ем ёй морду ў квас. Яна, пархатая, зажырэла, бо ўжо сорак год не ваявала. Дык мы ёй пакажам!..»

Я спачатку не мог сабраць думак, уцяміць усяе важнасці пачутага, але неяк мімаволі ўсцешыўся, што не трэба мне будзе цягнуць астрожнае жыццё цэлых два гады, што жыццё пойдзе ўжо цікавейшае, што я трапіў у кашу лоўка.

Я задумаўся і над словамі камандзіра. Няўжо ж можна намовіць салдата ісці на вайну з уздымам пачуцця, каб бараніць нейкую Сербію «адзінаверную»? Калі яна далёка не для ўсіх нашых батарэйцаў адзінаверная, бо ёсць мусульмане, іудзеі, каталікі. І якія непрыгожыя словы — «зажырэла», «пархатая», «морду ў квас», што я нават і не чакаў ад нашага камандзіра.

Ноччу 19-20 ліпеня Нямеччына абвясціла вайну Расіі…

Дачакаліся. А ўсё яшчэ ішло нібы жартам.

Пасля бою размова начальніка атрада па тэлефоне:

— «Няма сілы сабраць. Можа, тыл падбярэць. Не меней як 700 вінтовак. Болей як 2000 чалавек… Алё! Ляжаць ланцугамі, калонамі. Бог ведае, ці яны раненые спаўзліся і памёрлі кучамі, ці так адразу пабітыя. Артылерыя і кулямётчыкі работалі на славу! Рад старацца, ваша благароддзе».
— «Нарынулі ўспаміны аб сваёй роднай снежнай зіме са скрыпуча-лёгкімі санкамі на замеценай дарозе, з зялёным сенам у яслях у пуні, дзе грэюцца, спусціўшы галовы, нашы гнядыя коні. Прыемна яно. На вайне я люблю яго, далёкае, роднае. А тут так цяжка… Чаму? Што хлеба няма? Ці што людзі — не людзі, а быдла? І таму, і таму, і таму…»
— «Жывеш тут нямыцькай, ваюючы з вашамі, і хцівым сабакам кідаючыся на вядро з казённай бурдою.
Грымяць гарматы, нягледзячы ні на дождж, ні на холад, ні на гразь, ні на цямноту ночы. Грымяць…Нашто і за што?
Недалёка, кажуць, Коўна. Вёрст 10-15. Едзем на пазіцыю. І зноў круцяцца над намі нямецкія аэрапланы. А дзе ж вораг?»
— «Тыя сацыялісты, што адразу заявіліся «паражэнцамі», за сваю цвёрдасць духу маюць будучыню. Не баюся ў гэты момант саглядатаяў — хай прачытаюць маю кніжачку і расстраляюць палявым судом… Толькі… ці надоўга ў мяне гэтай смеласці?»
— «За сённяшні дзень батарэя выпусціла 426 шрапнеляў і 114 гранат. Ну і дзянёк быў! Але годзе апісання баявых прыгажосцей…
Дзевяты дзень бою на гэтай пазіцыі…
Сёння пабіў сваіх вошай. Мыт у мяне і Беленькага. Ці не ад бульбы? Ядзім з кухні толькі ўвечары, бо ўдзень пад’язджаць кухні забаронена. Паглядзець згары, дык здасца, што тут — мёртвае поле, нікога няма, ніхто не едзе і не ідзе, нічога нідзе не варушыцца, пустыня… А колькі сядзіць тут людзей, як мышэй у норах…
Прывезлі трохі хлеба, выдалі па 21 крошцы (кавалку) цукру.
У ногі сцюдзёна. Боты працякаюць.
Выпарацца б у лазні, надзець чыстую кашулю, павячэраць смачна і легчы спаць у цёпленькім. Нічога болей не хачу на свеце!
Ах ты, доля мая, доля! Доля горкая мая!
І не адна мая: цэлых мільёнаў».
— «Прыйшла «Наша ніва» за 25 верасня. Колькі радасці прыносіць мне наша друкаванае «мужыцкае» слова! Нервы мае распускаюцца… Але чаго мне саромецца, што я тут, на гэтай праклятай вайне, з нежаданымі спазмамі ў горле і прыкрымі хваравітымі слязьмі на вачах цалую лісты з дому і «Нашу ніву» з Вільні? Чаму саромецца мне? Эх вы, слёзы, слёзы, дурные вы слёзы: не засцілайце мне вачэй. І ты, дурное сэрца, не сціскайся болем і жалем.
У нумары — «Летапісцы» З. Бядулі.
Прабаваў сёння ўсведамляць аднаго салдата-беларуса з нашага пяхотнага прыкрыцця. Прачытаў яму кавалачак з «Летапісцаў»… Ён зразумеў мяне і сказаў: « Калі так, як кажаце, дык Беларусь павінна быць. Што ж, ці мы чым горшыя за другіх? Гэта добра, гэта справядліва, што трэба свабоды, зямлі чалавеку…» Гэта лоўка!»

Такім чынам, Максім Гарэцкі пісаў пра тое, што Першая сусветная вайна прынесла шмат гора нашаму народу, усяму чалавецтву. Гэты жах не павінен паўтарыцца. Гарантыя таму — наша моладзь, якая ў свой час будзе вяршыць лёс людзей, а яна выхоўваецца ў духу патрыятызму, самааданай любові да сваёй Айчыны. Яна знойдзе ў сябе сілы, каб выканаць гэту няпростую задачу — прадухіліць магчымасць узнікнення полымя новай вайны, а ў самым крайнім выпадку — даць ворагу належны адпор.

Вядомы навуковец і грамадскі дзеяч, пляменнік пісьменніка — акадэмік Радзім Гарэцкі звяртае увагу на тое, што «Запіскі на імперыялістычнай вайне» сталі пачаткам шэрагу твораў беларускай прозы антываеннага накірунку, які потым працягваў Васіль Быкаў.

К 125-летию Максима Горецкого

Феномен «двоедушия»
Художественные открытия Максима Горецкого

Как и его современники, белорусские писатели-«нашенивцы» — Янка Купала, Якуб Колас, Максим Богданович, Алесь Гарун, Вацлав Ластовский, Змитрок Бядуля, Тетка, Ядвигин Ш., Иван и Антон Луцкевичи и другие, — Максим Горецкий был не только мастером слова, но и неутомимым искателем правды и истины, мыслителем, прогнозистом и демиургом, творившим будущую Беларусь. В ряду интеллектуалов «нашенивской» эпохи место М. Горецкого было особенное. Писатель, который зачастую скрывался под псевдонимами Левон Задума и Левониус Задумекус, был любознателен и пытлив. Сын крестьянина из Малой Богатьковки Мстиславского уезда, выпускник Горецкого землемерно-агрономического училища, интеллигент в первом поколении, Максим Горецкий с деревенским упорством налегал на науку и литературное творчество. Старательный ученик и книжник, он уже в юные годы изведал не только радость познания, но и его горечь, о которой говорит Председательствующий в собрании: «Во многой мудрости много печали, и кто умножает познания, умножает скорбь» (Экклезиаст, 1, 18).

Максим Горецкий самореализовался не только как писатель-реалист, но и как символист, постигавший трансцендентальные, мистические глубины бытия и человеческой души. Символизм в творчестве мастера проявился именно как результат интеллектуального поиска, тяжести знаний.

М. Горецкий никогда не закрывался от суровой правды жизни и многие свои произведения написал в подчеркнуто реалистической манере, например, повесть «Виленские коммунары» (1931—1932), документальные записки «На империалистической войне» (1914—1928), незаконченный роман «Комаровская хроника» (1930—1932).

Но в его художественном мире присутствует тот барьер, перед которым отступает рациональное и за которым обнаруживается нечто таинственное, недоступное силлогизму. И в эту таинственную сферу бытия приходится входить на ощупь, используя интуицию. Писатель имел особый интерес к онтологическим основам бытия, к той бездне вопросов, которых боялись даже всеведущие философы-классики. И уходили от ответов в формальную логику, в исследование проблем человеческого разума.

«Што яно і адкуль яно?» — так предельно просто сформулировал вопрос вопросов Максим Горецкий и заставил мучиться над ним героев своей ранней прозы. Люди, получившие реальные, полезные для человеческой жизнедеятельности знания, отступают перед проявлениями природной трансценденции.

Они, как и сам автор, интеллигенты в первом поколении, убеждены, что наука может объяснить все и вся, в том числе и ту «чертовщину», которая пугает малообразованных людей. Студент-медик Архип Линкевич, герой рассказа «Родные корни» (1913), получает из деревни письмо, в котором родители сообщают, что в новой хате завелась нечистая сила. Горькая усмешка играет на губах молодого человека. «Як многа слаўнага ў нашых вёсках, сёлах, а тым часам як яны непарушна мёртвыя ў жыцці. Час ідзе — у гары, у воздусі лётаюць аэрапланы, дырыжаблі; пад вадой жывуць людзі, як на зямлі; перагаварываюцца на тысячы вёрст; даходзяць да таго, што думаюць замаражываць чалавека на колькі трэба часу і ўзноў аджыўляць яго; усё ідзе шпарка ўперад, толькі нашу вёску, як абросшы мохам камень каля шляху, з мясціны не скранеш… Сумна, сумна».

Будущий врач убежден, что нет в мире чудес, которых не объяснила бы наука, и в этом плане остается пленником ХІХ века, эпохи пара и электричества. В начале ХХ века эту самоуверенность уже подточили «безумные» теории А. Эйнштейна, З. Фрейда, К. Юнга.

Архип Линкевич приезжает в деревню, чтобы убедиться, что проделки нечистой силы — лишь домыслы подвыпивших мужиков. Что же ожидает его в хате, где поселилась нечистая сила?

«Добра спіць Архіп, дзіўна спіць Архіп.
А на дварэ малання бліснула вялікая, вострая, жудасная, загрымеў гром, па ўсім небе вялікі грукат-грымот пайшоў, у самыя далёкія канцы глуха і дробна пакаціўся, пасыпаўся і раптам: трах-тарарах-рах… трэснуў-стукнуў пярун.
Ірвануўся Архіп з усіх сіл сваіх, з усіх жыл сваіх, і праз страшны сон з лаўкі на зямлю паляцеў, больна аб мост урэзаўся».

В те времена, когда уже существовали дирижабли, радио и подводные аппараты, еще не слышали слова «полтергейст», но именно с таким аномальным явлением пришлось столкнуться просвещенному Архипу. Ему следовало бы припомнить реплику Гамлета, адресованную другу:

И в небе, и в земле сокрыто больше,
Чем снится вашей мудрости, Горацио.

Неверие в силы разума, возникшее в сознании героя, породило первое в творчестве М. Горецкого раздвоение — между рациональным и иррациональным, как в природе, так и в душе человеческой.

Убеждениям рационалиста Линкевича противостоит природное нечто, не входящее в техногенную сферу человеческого существования. Это самое нечто найдет воплощение в рассказах и зарисовках «Сокровенное», «Темный лес», «Страхи», «Стоны души», «Что оно?» (все датируются 1913 годом).

Иногда автор через своих персонажей разъясняет необъяснимый феномен реалистически. В рассказе «Страхи» все объяснилось, можно сказать, достаточно прозаично. Гаврила Печкур, не признававший нечистой силы и разных там страхов, был насмерть напуган голосом, воззвавшим к нему из могилы. И только через три года после его смерти люди узнали, что испугал Гаврилу босяк и вор Атрох, спрятавшийся в шалаше на кладбище от дождя.

Но не всегда рациональная трактовка загадочного приносит ясность.

Умер деревенский колдун Янка и оставил после себя некую зону, где законы ratio не действуют, время остановилось, как это было в поэтическом цикле «Зачарованное царство» Максима Богдановича. В этой зоне творится нечто настолько страшное и необъяснимое, что «я-герой» сомневается в своей способности объяснять мир:

«Забабоны мае! Адкуль вы? Я ж ведаю, што нічога таго няма… чаго… А ці ж ведаю? Не! Я дзеткам кажу аб прыродзе па-навучнаму, рэдка раскажу ім страшнае. Любыя дзеткі…
Думы мае! Адкуль вы? Калі тое было, што дзядуля-нябожчык (няхай святы ляжыць) казкі мне страшныя казаў, мэкай ды мышэшай пужаў.
Думы мае, адкуль вы?»

Мыслящих героев Максима Горецкого страшат не только мистические глубины бытия, но и его поверхность, сфера активного действия. Они боятся поражения, которое подстерегает везде. А «детские вопросы» возникают на каждом шагу, множатся: «Что оно», «Откуда оно?», «И откуда оно все?», «И к чему оно все?», «Что там?» Герой-интеллигент Максима Горецкого пока что добыл только один ответ на беспокоящие его вопросы: опираться нужно на «родные корни», а это значит, на национальную почву, историю, культуру, духовный опыт белорусского народа. Только вот есть народ, а есть люди.

Персонажей интеллигентской прозы Максима Горецкого тревожит не только природная, но и человеческая трансценденция, тайна души человеческой. Казалось бы, ему, Максиму, выходцу из крестьян, душа белорусского мужика должна быть открыта как на ладони. Ведь и сам он, как яблоко, недалеко откатился от родного дерева. Но почему вчерашние знакомые, деревенские дядьки снимают шапки перед ученым паничом? Разве он тут не свой? Вернулся для того, чтобы учить и учиться, а не для того, чтобы шапки перед ним ломали и величали по имени-отчеству.

Во времена Горецкого сильны были идеи толстовства, проявления комплекса вины и долга интеллигента перед народом, который его прокормил, вывел в люди, выучил. «Платите долги!» — призывал нашенивский писатель и публицист Вацлав Ластовский, имея в виду долг интеллигента перед трудовым народом. Они бы и рады были оплатить долги (если они есть), но вот только как?

Этими вопросами мучается Клим Шамовский, герой рассказа «В бане» (1912). Толстовская совестливость соединилась в его сознании с идеями «нашенивства», и вот он ищет гармонию с белорусским народом через практику «опрощения», «хождения в народ».

Клим приехал на рожденственские каникулы в родное Мордолысово и направляется в деревенскую баню, чтобы очиститься не только телом, но и духом, чтобы избавиться от наростов панства и почувствовать себя своим среди своих.

Только его ожидает баня, в которой скорее наберешься грязи, чем очистишься. Теснота, ругань, антисанитария... Герою это напоминает сцены чистилища или ада, с чертями и грешниками: «Аж стогн лунаў у лазні. Павярнуцца, — думаў Клім, — недзе: паўнютанька лазня людзей. На нізу ў гразі блазнота… Іншы плакаў ад дыму ці яшчэ ад чаго і цёр вочы кулакамі, і плёскаў гразнай вадою. Але й тую яму нехта забараніў браць, казаў: «Злётай прынясі сам». Іншы сядзеў непарушна, ушчаміўшы галаву паміж ног. Той шчыпаўся, той штурхаўся, той жартаваў — мацаў некага па вачах, кажучы: «Ці еў балазе?»

Баня избавляет героя от народофильских иллюзий, которыми он тешил себя. Ночью его подстерегают новые мысли и вопросы: «Беларусь, Беларусь, чым ты была і чаго ты, во, даждала?» Клим понимает, что дважды в одну и ту же баню, как и в реку, не войдешь. Все меняется — деревня, Беларусь, да и он уже не тот. На память приходят строки из Якуба Коласа, которые герой тут же переиначивает:

Мой родны край, як ты мне мілы,
Уцяміць цябе не маю сілы….

Трансцендентальная Беларусь — такой видит ее теперь Клим Шамовский. Он не изменяет формуле Возрождения, выведенной нашенивцем Карусем Каганцом: Беларусь надо поднимать. Именно поднимать, а не опускаться в быт и прозу существования, и это единственный способ преодолеть внутреннюю раздвоенность. Дело белорусского Возрождения выглядит более сложным и кропотливым, чем ему казалось ранее.

«Але ж не адракацца, не быць здраднікам, а любіць, шанаваць родную Бацькаўшчыну павінен, доўжан…», — быў другі шэпт. «Люблю… ці ж не люблю?.. А страшна яно, роднае… чым?..»

І спахмурнеў Клім, сігаў шпарчэй па скрыпучым марозным снезе. Ляцела думка: «Мой родны кут, люблю цябе без меры!» — і забавілася яна, не ўцякала.

— Ці не захварэла твая галава, Клім, пасля лазні? — спытаўся бацька.
— Палепшае, — адказаў сын».

Головная боль проходит, а больные вопросы остаются.

Иррациональное не только вокруг человека, а и в нем самом, становится предметом дальнейшего художественного исследования Максима Горецкого. Глубины человеческого «я», бессознательное, описанное, но не разгаданное до конца З. Фрейдом, тревожит и Максима Горецкого, когда он пишет драматическую повесть «Антон» (1914).

В свое время мне довелось рекомендовать это произведение кинематографистам для создания психологической драмы в духе И. Бергмана. Белорусский персонаж, набожный крестьянин Антон Жабон свято верит каждому слову батюшки, а в самом себе носит целый сгусток неразрешимых, необъяснимых вопросов.

В свое время мне довелось рекомендовать это произведение кинематографистам для создания психологической драмы в духе И. Бергмана. Белорусский персонаж, набожный крестьянин Антон Жабон свято верит каждому слову батюшки, а в самом себе носит целый сгусток неразрешимых, необъяснимых вопросов.

Вопросы, над которыми ломали головы более образованные, чем Антон, люди, оказались губительными для героя. После случившегося умные люди будут рассуждать над тем, что заставило Антона поднять руку на собственных детей. Ни с того ни с сего он погнался за ними во время сенокоса, насмерть ранил маленького сына... Какой демон поселился в душе набожного, смирного, «памяркоўнага» крестьянина?

Образованные люди по-разному объясняют поступок Антона Жабона, которого поместили в психиатрическую лечебницу. Причину объясняют болезнью мозга, бедственным социальным положением, общим политическим кризисом. Белорусский интеллигент, затесавшийся в компанию беседующих, считает, что причина спрятана в переломном состоянии народного сознания, находящегося в состоянии раздвоенности: «Цяпер у майго народа крызіс: старыя багі струпехлі, а новых… новыя мала ведамы… і сусветна новыя багі, багі цела, што даюць ці могуць даць поўнае здавальненне толькі целу, гэтыя багі не надта падабаюцца беларусу…» Белорусский интеллигент очень любит свой народ, но, по-видимому, он так же далек от истины, как и его собеседники. На это намекает и автор произведения.

Вопрос о немотивированных кровавых преступлениях в наше время вышел за пределы одной человеческой души и стал проблемой всего человечества, и в этом плане история Антона, его тайна актуальны и сегодня.

Герои Максима Горецкого с их рефлективностью, самоанализом находят иррациональное не только в природе и обществе, но и в самих себе. Так происходит с Левоном Задумой, героем повести «В чем его обида?» (1926), который так же, как и Архип Линкевич, страдает из-за своих народофильских иллюзий. Распространяет среди мужиков «Нашу ниву», а они пускают газету на самокрутки. Влюбляется в деревенскую Дульсинею по имени Лёкса, мечтает о будущем вместе с нею («вучыцца і вучыць!»), а эта простушка читает его восторженные послания всей деревне. Местные хлопцы обещают разобраться с Левоном при первом же его приезде, чтобы не бегал за деревенскими девками, мол, хватит с него и городских. На кого обижается Левон? Только на себя, на свои иллюзии и псевдонародничество.

В повести «Меланхолия» (1928) задумчивый герой М. Горецкого продолжает терпеть новые поражения на почве народоискательства и белорусской идеи и в конце концов прощается с «баней» — символом отсталости, косности, сбрасывает с плеч крестьянский кожушок. Погруженный в меланхолию, герой преодолеет тотальную обиду на весь мир и на себя и научится смотреть на вещи не только восторженно, но и скептически, со здоровой иронией. Герой находит утешение в мысли о том, что нужно просто работать, в меру данных тебе возможностей. Задума вспомнил о том, что у него есть профессия, дело, которое поможет преодолеть внутреннюю раздвоенность. Он живет в компании землемеров, грубоватых, но трудолюбивых людей, и с удовольствием делит с ними как их труд, так и немудреный досуг. И впервые герой спит спокойно — чем повесть «Меланхолия» и завершается.

Пробуждение будет безжалостным: в документальной книге «На империалистической войне (Записки солдата 2-й батареи N-ской артиллерийской бригады Левона Задумы)» герой из человека штатского превратится в военного, участника Первой мировой войны. Швейк, герой романа Ярослава Гашека «Похождения бравого солдата Швейка во время мировой войны», попивая пиво в пражском кабачке, не мог и подумать, что локальное событие — убийство эрцгерцога Франца Фердинанда ІІ превратит его из обыкновенного чешского обывателя в солдата и, собственно, всемирно известного литературного героя.

Писатель-нашенивец, правдоискатель Максим Горецкий также довольно неожиданно для себя стал вольнонаемным, это значит, добровольно бросился в топку Первой мировой. Что им руководило? Конечно, не урапатриотизм, не идеалы империи. Может быть, причины были более рациональны: ему, молодому здоровому человеку, призыва в армию было не избежать, и он облегчил для себя этот выбор без выбора. Человек с образованием, он получил новую военную профессию, звание прапорщика, служил честно, был демобилизован по ранению. Такие внешние стороны военной биографии Горецкого.

А внутренние? Вольнонаемный Левон Задума столкнется на войне с новыми сторонами иррационального, задумается над причинами, приводящими людей к коллективному убийству и самоубийству.

Вольнонаемный Левон Задума, как и его двойник-автор, попадает в самый ад Первой мировой бойни, наблюдает новые проявления трансценденции — тотальную бессмыслицу, какой предстает перед ним война. Максим Горецкий, который по-прежнему стоит за плечами своего героя, неслучайно считается собратом писателей «потерянного» поколения (Э. М. Ремарк, Р. Олдингтон, А. Барбюс, Э. Хемингуэй, Я. Гашек). Белорусский автор показал абсурдность войны как коллективного самоубийства в рассказах «Литовский хуторок», «Русский» (оба 1915), «Генерал» (1916) и в повести-дневнике «На империалистической войне», использовав не только приемы жестокого реализма, но и средства гротеска, трагической иронии, «очужения».

В создании этого эффекта автору помогает сама жизнь, более «литературная», чем сама литература. В зеркале «очужения» отражена гибель близких повествователю людей, например, «нашага добрага слаўнага Талстова». Я-герой вспоминает, как в детстве наткнулся в кустах акации на умирающего пса, вспоминает взгляд, брошенный на него животным. «Такі ж самы погляд кінуў на мяне цяпер Талстоў, бамбардзір-наводчык першага аруддзя. Я ўявіў, як і фельчар акінуў яго асаблівым поглядам, як глядзяць на людзей з таго свету. Потым фельчар з найвялікшай ласкаю падаў яму закураную цыгару, бо ён папрасіў курыць. «За паўгадзіны памрэць», — шапнуў мне фельчар, калі мы адышлі ад яго. І праўда, калі я мінут праз дзесяць ізноў прахадзіў міма, то ўбачыў, што ён, бедны, стаў сінець і па-мёртваму заплюшчыў вочы. Асколак гранаты пасек яму кішкі. Яшчэ цераз колькі мінут падышоў фельчар, палажыў руку на яго грудзі і потым пераксціў, як нябожчыка. «Каб не так быў наеўшыся ўчора рознай зеляніны, то, можа б, і вытрымаў», — сказаў ён». Будущая «сверхлитература», как определил ее Алесь Адамович, иначе — документальная проза, по-современному — нон-фикшн, представленная именами того же А. Адамовича, С. Алексиевич, опирается в своей жанровой и образной сущности в том числе и на открытия, сделанные М. Горецким.

Как и другие представители прозы «потерянного поколения», М. Горецкий вместе со своим задумчивым героем приближается к пониманию войны как самого несовершенного, антигуманного способа разрешения конфликтов между людьми, странами, нациями. Характерная для «потерянного поколения» тенденция «дегероизации» выявилась в рассказе М. Горецкого «Генерал», где бравада, форс и псевдогероизм показываются с сарказмом. Генерал, одолеваемый скукой, демонстрирует на передовой свою показную доблесть, спокойно похаживая под пулями на бруствере.

«Каму патрэбна гэта дзівацкае выстаўлянне сябе пад кулі? Здурнеў ён, ці што?» — возмущенно поглядывает на генеральские выходки молоденький пра- порщик, но и он вынужден делать то же самое. Шальная пуля-дура попадает в него, не познавшего как следует ни войны, ни мира. Генерал складывает руки убитого у него на груди, важно снимает шапку и вещает:

«— Вечны спакой, — прашавяліў ён.
Потым, пачакаўшы і дрыгнуўшы ў задуме мускулам з левага боку санак, зноў апусціў шапку, сагнуўся і пацалаваў у мёртвы лоб.
— Слава загінуўшым сынам бацькаўшчыны! — дадаў і доўга няўмела надзяваў шапку».

В войне не может быть победителей, тут все — жертвы, побежденные, — такова моральная максима Задумы и его создателя. Впрочем, подобная мысль возникала не только в антивоенной прозе Г. Флобера, Л. Толстого, но и в глубокой древности. «Победа порождает ненависть; побежденный живет в скорби. В счастье живет спокойный, тот, кто отказался от победы и поражения», — читаем в древнеиндийской книге «Джамапада».

Сам же Задума не находит спокойствия ни на фронте, ни в госпитале, куда он попал после ранения, ни на побывке у родных. Война везде оставила свой след, отравила сознание и мирных людей, породила споры, ссоры, тревоги, страхи в среде близких герою людей, вызвала раздвоение и очерствение душ.

Очень кстати герой получает письмо от фронтовых товарищей. С ними его сближает не показной псевдопатриотизм, а чувство единства перед лицом большой, вселенской беды. «Бедныя», — жалеет друзей Левон Задума, тех, кто на фронте, потому что знает, что им еще хуже. Так трансформируется в творчестве белорусского писателя культ дружбы, характерный для его современников из числа «потерянного поколения». На фоне их «потерянности», утраченных ими иллюзий и фальшивых идеалов Максим Горецкий свой главный идеал не потерял, а только укрепил. Это — любовь к отчизне, Беларуси, которая в Первую мировую войну не имела своих интересов, а была лишь невинной жертвой в кипении мировых политических страстей.

В конце Первой мировой войны, в ожидании революции Максим Горецкий пишет один из самых удивительных своих рассказов под названием «Американец» (1913). Это эпизод из жизни белоруса-эмигранта Максима Балазевича, преуспевающего фермера, проживающего в штате Иллинойс. Сам Горецкий, понятно, в Америке никогда не был и мог лишь представить себе душевное состояние соотечественника в Новом Свете.

Внешне все у Балазевича в порядке, кроме души, где поселились сомнения. Правильно ли он поступил, покинув Родину в поисках хорошей работы и материального комфорта? Выплатил ли он свой долг перед Беларусью? Максим уже девятнадцать лет в Америке, тут родились и выросли его дети Лёвочка и Галинка, и вторая половина души «американца» энергично сопротивляется ностальгическим чувствам. А почему он, американец, обязан служить еще какой-то стране, кроме той, что стала для него настоящей родиной?

«Павіннасць да бацькаўшчыны, ха... Я перш за ўсё волян хачу быць сам у сабе ад усякіх людскіх пут», — раздумывает герой, мечтающий стать сверхчеловеком по рецептуре Ницше. В запале «американец» приказывает жене: «Заўтра забараніць Язэпу і Монці гаварыць з Лёвай і Галяй па-беларуску. Адна перашкода — добра вучыцца па-ангельску. Я амерыканец і яны — амерыканскія дзеці». Получается, белорус-эмигрант не может стать ни американцем, ни остаться белорусом.

«Павіннасць да бацькаўшчыны, ха... Я перш за ўсё волян хачу быць сам у сабе ад усякіх людскіх пут», — раздумывает герой, мечтающий стать сверхчеловеком по рецептуре Ницше. В запале «американец» приказывает жене: «Заўтра забараніць Язэпу і Монці гаварыць з Лёвай і Галяй па-беларуску. Адна перашкода — добра вучыцца па-ангельску. Я амерыканец і яны — амерыканскія дзеці». Получается, белорус-эмигрант не может стать ни американцем, ни остаться белорусом.

Революцию, которая сменила Первую мировую войну, Максим Горецкий встречал в смешанных чувствах. Вот-вот готов он был поддаться массовому настроению недовольства, бунта — но душа интеллигента сопротивлялась озлобленности, разгулу, во время которого гибли дворянские гнезда, сжигались усадьбы, совершались бессмысленные акты вандализма и насилия. Все это позже отразилось в пьесе М. Горецкого «Красные розы» (1922). В то же время в эту пору создавались «антипанские» произведения, напоминавшие о крепостничестве, о неоправданной власти феодала над душами и телами холопов, об изощренных издевательствах власть имущих над бессильными: рассказы «Панская сучка» (1918), «Вкусный заяц» (1921), «Страшная песня музыканта» (1921). В душе крестьянского сына вскипела генетическая обида, чреватая местью. О последствиях растянутых во времени исторических преступлений размышлял Александр Блок в поэме «Возмездие» (1910—1921). Но ни Блок, ни его белорусский современник Горецкий не приняли революцию так, как этого хотелось бы новым хозяевам жизни.

Создав образ Игната Абдираловича, героя программной повести «Две души» (1919) в смутное для Беларуси и мира время, Максим Горецкий наделил нового персонажа некоторыми из тех черт, которые обнаруживались в Левоне Задуме, и прежде всего внутренней конфликтностью. Она приводит к знакомой уже нам душевной раздвоенности, тому особому состоянию героя, которое в мировой литературе еще известно как феномен двойственности.

Произведение начинается как мелодрама. Шляхтич Абдиралович со своей молодой женой возвращается из гостей, по дороге на них нападают разбойники, у женщины от пережитого ужаса начинаются преждевременныые роды, она умирает. Безутешный пан Абдиралович уединяется в своем кабинете, даже не взглянув на маленького Игналика. Кормилица, воспользовавшись моментом и желая лучшей доли для своего сынишки, подменяет младенцев. Так панский сын растет в крестьянской семье, а мужицкий воспитывается как панич.

Такой фабульный ход дал основание для серьезного психологического исследования. В то время уже были совершены революционные открытия в области генетики, и не только ученые, но и литераторы размышляли над проблемой генетического фатума. Что важней в формировании человеческой личности — наследственность или гены? Так ставится общечеловеческая проблема в «Двух душах» Максима Горецкого.

Внутренняя борьба, происходящая в душе героя, совпадает по времени с жесточайшей социальной битвой, эпохой войн, революций, смуты. Инстинкт тянет Игната стать на сторону взбунтовавшейся народной массы, а воспитание в духе гуманизма, христианской морали, толстовства призывает отказаться от насилия.

Обстоятельства толкают героя делать выбор, но каждая попытка определиться вызывает новые душевные муки:

«І душа дваіцца. Дзве душы. Тая, што плакала і жалілася на другую, нашто яна мучыць яе падманкамі, цяпер цвярдзее, але робіцца нядобраю, набірае ўсё больш нейкай калянасці і нават жорсткасці. Няхай сабе тая плача па нейкай паненцы. Ёй не шкода, і яна не здрыгнецца, калі дзікая людская куламеса пашарпае на шматкі і князя, і Макасея міліёншчыка, і разумца-армяніна. Ёй не шкода... А тая, другая, падумала і здрыганулася».

Интеллигентская деликатность Игната Абдираловича вызывала раздражение не только у его знакомых, но и у некоторых критиков того времени, в первую очередь у А. Навины (Антона Луцкевича), который жестоко упрекал героя за излишнюю мягкотелость. Неоднозначность социального поведения героя была одной из причин запрещения произведения в советское время. Но были и иные оценки. Позицию Абдираловича, неутомимо искавшего третий путь в революции, настолько высоко оценил белорусский философ Канчевский, что использовал его имя в качестве своего литературного псевдонима.

Сфера, в которой реальная жизнь переплетается с литературной, еще мало изучена, но очевидно, что в ней часто сбываются прогнозы и пророчества, не всегда самые светлые. В это пространство вводит эпилог «Двух душ», в котором можно найти намеки на дальнейшую судьбу Задумы и Абдираловича, да и их создателя также.

Сфера, в которой реальная жизнь переплетается с литературной, еще мало изучена, но очевидно, что в ней часто сбываются прогнозы и пророчества, не всегда самые светлые. В это пространство вводит эпилог «Двух душ», в котором можно найти намеки на дальнейшую судьбу Задумы и Абдираловича, да и их создателя также.

Ни несправедливое обвинение, ни приговор, ни ссылка не озлобляют душу интеллигента в первом поколении. Произведения, созданным в изгнании, отличаются особой рефлексивностью, переосмыслением прошлого, возвращением к первоистокам творчества. Так, рассказ «Юбилеуш» (1932—1933) удивительным образом перекликается с рассказом «В бане», созданным двадцать лет тому назад (откуда и траги-ироническое название произведения).

Литературоведы и читатели нашего времени были ошеломлены публикацией еще одного созданного в ссылке произведения М. Горецкого «Сокровища жизни» (1932—1937?), затруднялись даже в определении его жанра. Четко структурированное, оно не отличается ни целостностью, ни фрагментарностью, а связано приблизительно той же внутренней гравитацией, что и «Псалмы» Давида. Да и тональность произведения, его эмоциональный надрыв тяготеют к библейским и раннехристианским временам, заставляют припомнить и «Плач пророка Иеремии», и «Исповедь» Августина Блаженного, и «Тренос» Мелетия Смотрицкого. Сюжетообразующая основа «Сокровищ жизни» — жизнь писателя, переосмысленная через сложнейшую систему символов и аллегорий.

Последняя запись в «Личном деле гражданина Горецкого» будет приговором «тройки» НКВД, присудившей писателя к расстрелу.

«Слушали:
66. Дело № 13036 Кировского РО УНКВД, с/о, по обвинению Горецкого Максима Ивановича, 1893 г., уроженец д. Малое Бочачково Мстиславльского р-на, БССР, из крестьян-середняков, служащего, судимого.

Постановили:
Горецкого Максима Ивановича расстрелять.
Лично ему принадлежащее имущество конфисковать.

Секретарь Тройки (Антонов)».

Судя по тексту протокола, разбирали дело М. Горецкого недолго и не раздумывая, судили полуграмотные люди, выходцы из той самой народной массы, о судьбе которой так заботился писатель вместе со своими героями. Таковы трагические парадоксы истории. Интеллектуальные искания героев М. Горецкого, их вера и совесть, их колебания и сомнения были далеко не напрасными. Очевиден вклад писателя в формирование белорусской интеллектуальной прозы, разработку концепции Белорусского Пути. Идея служения литературы народу не дискредитировала себя, ибо народ литературы — это ее читатель, который продолжает открывать для себя феномен Горецкого. Художественные же открытия автора, в том числе и исследованный им феномен «двоедушия», обогатившие не только белорусскую, но и всемирную литературу, его очарованность неведомым востребованы и сегодня.

Іофе, Э

Вучоны-фалькларыст – Максім Гарэцкі
(18 лютага – 110 гадоў з дня нараджэння)

Малодшы брат пісьменніка, акадэмік Гаўрыла Гарэцкі ўспамінаў: “У 1909 годзе Максім па вялікім конкурсе паступіў у Горы-Горацкую каморніцка-агранамічную вучэльню, якую скончыў у 1913 годзе. Вучыўся на стыпендыю, жыў у інтэрнаце, дзе стварылася невялічкае вучнёўскае таварыства аматараў маладой беларускай літаратуры. Выпісвалі “Нашу ніву”, захапляліся беларускім фальклорам... На канікулы Максім пехатою прыходзіў за 33 кіламетры ў родную Багацькаўку..., запісваў народныя казкі, паданні, прыказкі, песні, цікавыя і рэдкія словы...”.

Захаваўся ліст М. Гарэцкага ў рэдакцыю газеты “Наша ніва”, напісаны ў 1913 годзе: “...У восьмы дзень мая паслаў я па Вашаму адрасу пяць руб. грошы і прасіў, каб Вы парупіліся прыслаць мне “Словарь белорусского наречия” Носовіча”.

У сярэдзіне 1920-ых гадоў Максім Гарэцкі актыўна ўдзельнічаў у рабоце фальклорна-правапіснай камісіі Інстытута беларускай культуры, дзе ён працаваў разам з Эпімах-Шыпілам, Янкам Купалам і Якубам Коласам. Пабываў у многіх экспедыцыях, арганізаваных Інбелкультам, падчас якіх рабіліся каштоўныя фальклорныя запісы. Як успамінаў наш вядомы кампазітар Мікалай Аладаў, якому давялося супрацоўнічаць з Максімам Гарэцкім, адна з такіх экспедыцый накіравалася на радзіму пісьменніка — у вёску Багацькаўку. Аладаў падкрэсліваў энтузіязм, эрудыцыю і вялікую любоў Максіма Гарэцкага да вуснай народнай творчасці. Пазней, у 1928 г., Інбелкульт выдаў зборнік “Народныя песні з мелодыямі”, падрыхтаваны М. Гарэцкім у суаўтарстве з кампазітарам А. Ягоравым.

У сувязі з гэтым дачка пісьменніка Галіна Максімаўна пісала: “У пачатку лютага 1925 года кампазітар М. Аладаў запісаў ад Еўфрасінні Міхайлаўны (маці М. Гарэцкага - І. Э.) мелодыі дваццаці народных песень. Выбраў найбольш яму цікавыя: “А ў катле медзяное дно”, “А ў горадзе на рынку п’ець худоба гарэлку”, “Няма міру ўдовінаму сыну”, “Ай, харошае дзераўца свідзіна”, “Як прыехаў джанджура” і інш., а ў канцы 1925 года сто дваццаць шэсць з праспяваных ёю песень паклаў на ноты А. Ягораў.

...У зборніку “Народныя песні”, што выйшаў у 1923 годзе з тым добрым мінскім партрэтам Еўфрасінні Міхайлаўны, змешчаны болей трохсот запісаных ад яе народных песень... Жыццё людское за многія гады адбілася ў гэтых песнях...

Многа прыйшлося папрацаваць бацьку, каб перадаць уласцівае для яго родных мясцін вымаўленне слоў:
Пы ряцэ, ряцэ вуцяніца плувець
Вышы беріга галовычку нясець...
Пры мяне младу бісславіца
ідзець
Быццым молыда любіла каго...”.

Для характарыстыкі Максіма Гарэцкага як вучонага-фалькларыста вялікую каштоўнасць маюць успаміны яго жонкі — Леанілы Чарняўскай-Гарэцкай. Праз шмат гадоў яна згадвала: “Песні” запісваліся ад маці Максіма, Аўфрасінні Гарэцкай, пачынаючы з 1924 года, у час яе побыту ў нас. Спачатку мама пяяла, і Максім запісваў ад яе словы, потым яму захацелася, каб мелодыі былі паложаны на ноты, і ён пачаў запрашаць да сябе розных музыкаў...

У пачатку 1926 года Максім пераехаў працаваць у Горкі. Хутка туды пераехалі і мы ўсёй сям’ёй. Максім на працягу 1926-1927 гадоў апрацоўваў песні для выдання зборніка, разбіваў іх на раздзелы: “Вясельныя”, “Жніўныя”, “Калядныя”... Дзівіўся багаццю матэрыялу, захапляўся глыбінёю зместу, даўнасцю. Казаў: “Я й не думаў, мама, што ты іх столькі ўмееш, мне здавалася раней, што толькі дзядзіна Хрысціна пяяць можа”. А яна, ласкава ўсміхаючыся, гаварыла: “Я і сама не ведаю, калі ім навучылася. На хрэсьбінах пяём і на вяселлі пяём, жнём — песні заводзім, узімку прадзём і, каб спаць не хацелася, доўгія песні пяём”.

Вялікую ролю ў фарміраванні М. Гарэцкага як вучонага-этнографа і фалькларыста адыграла яго перапіска з акадэмікам Яўхімам Карскім. У лісце ад 18 жніўня 1923 года Максім Іванавіч пісаў: “Глыбокапаважаны і дарагі Яхім Фёдаравіч! Найперш дзякую Вам дужа і шчыра за “Беларусаў” т. 3, ч. II і ч. III...

... У Вільні таксама, я купіў у букіністаў адну кніжку з бібліятэкі нябожчыка, пухам яму чужая зямелька, Еўдалейма Раманавіча Раманава, адну — Дабранскага, адну — Даўгялы...”.

Паводле ўспамінаў Гаўрылы Гарэцкага. Максім перапісваўся і з вядомым беларускім гісторыкам і этнографам А. Сапуновым. Апошні падарыў яму выданне “Віцебскай старыны”. Гаўрыла Іванавіч адзначаў: “Максім бачыў у простым, непісьменным працаўніку беларускай вёскі перш-наперш чалавека, з яго тяжкай працай, поўнай не толькі фізічнага стамлення, але творчай радасці, чалавека, які мае свой светапогляд, сваю вусную культуру, захаваную ў роднай мове, у песнях, казках, апавяданнях, прыказках, танцах, звычаях, мастацкіх вырабах, матэрыяльнай культуры, архітэктуры і інш. Фальклор для Максіма быў шырэйшым за этнаграфію; у беларускім фальклоры змяшчалася ўся беларуская гісторыя і культура, доказы неўміручасці беларускай нацыі, крыніца маладой беларускай літаратуры”.

М. Гарэцкі быў і прапагандыстам вуснай народнай творчасці сярод беларускай моладзі, асабліва сярод маладых паэтаў і празаікаў.

Алесь Якімовіч нагадаў такі выпадак:
“У канцы 1924 года я трапіў да Максіма Іванавіча на кватэру. Ён запрасіў да сябе Уладзіміра Дубоўку. А Дубоўка прыхапіў і мяне як свайго сакратара па рэдакцыі “Беларускага піянера”. Гэтая сустрэча мне запомнілася на ўсё жыццё. Максім Іванавіч рыхтаваў тады да перавыдання сваю “Гісторыю беларускай літаратуры” і меўся абмеркаваць з Дубоўкам першы раздзел гэтай кнігі — народную творчасць...

Гэта была размова двух знаўцаў вышэйшага, што называецца, класа ў такой справе. Да гэтага я слухаў лекцыі Піятуховіча — і па літаратуры, і па фальклоры. Але там былі чыста школьныя лекцыі-ўрокі. А тут збольшага вядомы мне прадмет разглядаўся з глыбіні, як высокая паэзія, якую мы ў апошнія гады, ломячы ўсё старое, занядбалі.

— Глядзіце, — з хваляваннем гаварыў Максім Іванавіч, — колькі хараства хоць бы ў такіх радках народнай песні:
— Ах, мілы мой глуміўся мной,
Сеяў палын на маім сэрцы,
Ды клаў агні на маіх плечках,
Рабіў скрыпкі з маіх ручак,
Увязваў каня да маіх косак,
Пушчаў рэчкі з маіх вочак...

— Мілая мая, няпраўда твая: Я сеяў палын у чыстым полі,
Я клаў агні ў шчырым бары,
Увязваў каня ў белай бярозе,
Я пушчаў рэчкі крынічныя,
Я рабіў скрыпкі з белае ліркі.

— Сяргей Ясенін пазайздросціў бы такім дасканалым лірычным метафарам, — дадаў ён, з душэўным пачуццём прачытаўшы песню. А вазьміце казкі. З глыбінь вякоў дайшлі яны да нас— чыстыя, адшліфаваныя, як шліфуе мора свае дыяменты. Мала яшчэ нашы пісьменнікі — асабліва маладыя - вучацца літаратурнаму майстэрству ў самога народа.

Ці трэба казаць, што сустрэча гэтая зрабіла на мяне вялікае ўражанне. Я думаю, што мая цікавасць да беларускага фальклору пачалася якраз з гэтай сустрэчы. Відаць, запомнілася яна і Уладзіміру Дубоўку, які, як ніхто з нас, маладзейшых пісьменнікаў, ведаў і разумеў народную творчасць і пранёс шчырую любоў да яе праз усё сваё творчае жыццё”.

У лютым 1926 года Максім Гарэцкі выступіў на першым Усебеларускім краязнаўчым з’ездзе з дакладам “Збіранне фальклору”.

Навуковую дзейнасць Максіма Іванавіча на ніве фальклору высока ацанілі сучасныя фалькларысты, якія лічылі яго калегам- прафесіяналам.

Бясспрэчна, пісьменнік Максім Гарэцкі ўвайшоў у гісторыю айчыннай навукі і культуры яшчэ і як таленавіты вучоны — літаратуразнаўца і крытык, фалькларыст і даследчык моўных скарбаў беларускага народа. Нельга не пагадзіцца з наступнымі словамі вядомага крытыка, літаратуразнаўцы, прафесара БДУ Дзмітрыя Бугаёва: “Гісторыя беларускай літаратуры”, кніга “Маладняк за пяць гадоў”, “Хрэстаматыя беларускай літаратуры”, выдадзены ў садружнасці з кампазітарам А. Ягоравым зборнік народных песень, некалькі самых ранніх у гісторыі нашай лексікаграфіі перакладных руска-беларускіх і беларуска-рускіх слоўнікаў, цэлы шэраг крытычных артыкулаў і выступленняў па пытаннях літаратуразнаўства і фалькларыстычнай навукі — усё гэта таксама мела для свайго часу істотнае значэнне...”.