Любоў Глазман
“Таямніцы жыцця”
ў апавяданнях Максіма Гарэцкага і Леаніда Андрэева.
Творы Максіма Гарэцкага і Леаніда Андрэева, прадстаўнікоў аднаго творчага пакалення ў беларускай і рускай літаратуры, вельмі разнастайныя, шматпланавыя. Але пэўныя характэрныя для пачатку XX ст. літаратурныя з’явы даюць падставы разглядаць іх творчасць у супастаўленні. Гэта дазваляе не толькі выявіць падабенства ці адрозненне, але і па-новаму асвятліць некаторыя ўжо закранутыя даследчыкамі моманты творчасці кожнага з аўтараў. У дадзеным артыкуле даследуецца адлюстраванне М. Гарэцкім і Л. Андрэевым так званага патаёмнага, неспасцігальнага боку жыцця, які займае асобнае месца ў малой прозе абодвух пісьменнікаў, праз прызму светаадчування герояў іх апавяданняў.
Схільнасць персанажаў М. Гарэцкага да раскрыцця жыццёвых таямніц адзначаецца амаль усімі яго даследчыкамі, напрыклад А. Адамовічам, М. Мушынскім і інш. У супастаўленні са своеасаблівым андрэеўскім стаўленнем да “праклятых пытанняў” жыцця названая творчая адметнасць набывае самастойны сэнс і раскрываецца больш ярка, што дазваляе глыбей паглядзець на постаць героя, які не знаходзіць сабе месца ад пытанняў: “адкуля ўсё і што яно?
Пазначаная тэма мае розныя адценні і спосабы выражэння ў малой прозе пісьменнікаў. Так, у апавяданнях і Л. Андрэева, і М. Гарэцкага сцвярджаецца роля звышнатуральных з’яў у жыцці чалавека. Аднак калі ў Л. Андрэева яны падаюцца як цуд, увогуле здольны карэнным чынам паўплываць на лёс чалавека, яго светаўспрыманне, то ў прозе М. Гарэцкага ўспрыманне “патаёмнага” нясе дадатковую сэнсавую нагрузку. У тых культурна-гістарычных умовах, якія дыктаваў пачатак XX ст. для беларускага народа, яно паўстае, акрамя іншага, неад’емным кампанентам нацыянальнай самабытнасці, багатай духоўнай спадчынай беларусаў. Найбольш паказальныя апавяданні беларускага аўтара “У лазні”, “Патаёмнае”, “Цёмны лес”, “Роднае карэнне”.
Ужо ў першым апавяданні М. Гарэцкі адзначае такія матывы і думкі, якія пройдуць потым праз усё яго творчае жыццё. Пісьменнік паказвае свайго роду пераломны момант у самавызначэнні галоўнага героя, Кліма Шамоўскага, «прымача ў “панстве” і пасынка вёскі», да якога ўпершыню прыходзяць і разуменне адасобленасці ад роднай вёскі, і ўсведамленне любові да яе. Неспасціжнай таямніцай паўстае перад Клімам радзіма, яе дзікія звычаі і “цёмныя” павер’і. Унутранае перараджэнне героя, пераход на новы ўзровень светаўспрымання адбываюцца праз сэнсавую нагрузку на прасторава-часавыя адметнасці апавядання. Невыпадкова Клім праходзіць духоўнае ачышчэнне ў лазні, вядомай для нашых продкаў сваімі ініцыяльнымі функцыямі; адметна таксама, што здараецца гэта ў пераломны этап пераходу да новага года. Кульмінацыйны момант твора - разважанні героя падчас вяртання з лазні. Праз думкі пра расстанне, нязгоду з родным краем прыходзіць разуменне немагчымасці “ўцяміць” яго і адначасова бязмернай любові да радзімы. Аўтар паказвае, што калі рацыянальна зразумець жыццё беларускай вёскі немагчыма, а многае з таго, што ў ёй адбываецца, супярэчыць розуму, то трэба ўмець падыходзіць да яе сэрцам. Бо і ў самім чалавеку рацыянальнага вельмі мала, а душа яго - таямніца. Цікава, што рэфлексія, якая можа здацца толькі лірычнай замалёўкай, нясе вельмі значную сэнсавую нагрузку. Клім не проста разважае. У ім адбываецца сур’ёзная работа пераходу да ўсвядомленай жыццёвай пазіцыі, свядомае прыманне “патаёмнага”. I ў супярэчнасці паміж марай і рэальнасцю ён знаходзіць сілы не адракацца ад рэальнага, а прыняць яго, палюбіць. Ды і нядзіўна, што спасцігнуць беларускія таямніцы немагчыма. Бо чалавек - толькі дробная частка сусвету, а “патаёмнае”, як відаць у аднайменным апавяданні, - цэлы свет, намаляваны пісьменнікам праз вобраз Цёмнага лесу. “Патаёмнае” і “Цёмны лес” увасабляюць і страх, і веліч, і неахопнасць напоўненай фальклорнымі персанажамі, нязведанай, непадуладнай розуму “старонкі”, скарбніцы народнае мудрасці. Рэфрэнам у аповедзе “Цёмны лес” гучыць думка пра немагчымасць “выхадзіць”, “налюбавацца”, “угледзець” і “асвятліць” “старонкі гэтае патаемныя”.
У апавяданні “Роднае карэнне” аўтара цікавяць таксама іншыя праявы таямнічага. Паглыбляецца псіхалагічны канфлікт у свядомасці героя паміж разумным і “патаёмным”. Адсюль узнікае відавочнае супрацьстаянне навуковага і народнага светабачання. Студэнт-медык Архіп Лінкевіч прыходзіць да высновы: “...навука ніколі не дасць, бо не можа даць, адказу на праклятыя пытанні. Ды ў яе і цэль зусім іншая”. Насамрэч, навука, народжаная чалавекам, павінна зрабіць яго жыццё больш зручным, але яна ніколі не здолее спасцігнуць, змясціць у сябе ўсю сусветную неахопную мудрасць жыцця, якая мае звышнатуральнае паходжанне.
Праблема “патаёмнага” атрымлівае ў М. Гарэцкага статус ідэнтыфікацыйнай. Для Архіпа прыняцце “патаёмнага”, уласная прыналежнасць да міфічна-лірычнага светабачання продкаў - адна з галоўных падстаў, якія сцвярджаюць яго прыналежнасць да ўсяго народа, што сведчыць пра поўнасць, цэласнасць яго асобы. Рэзанёрскія рысы мае ў апавяданні дзед Яхім: ён прапануе хлопцу не лезці ў неспасціжнае і не чапаць таго, што знаходзіцца за межамі чалавечага разумення. Пісьменнік даводзіць да чытача думку, што чалавек на тое і чалавек, каб не мець адказаў на “праклятыя пытанні”, бо яго свядомасць пабудавана не па механічным узоры. Таму ён павінен навучыцца суіснаваць у свеце неадназначнасцей, неахопных пытанняў, якія ніколі не дадуць па-спажывецку зручнага, правільнага, поўнага адказу на пытанне пра сэнс чалавечага жыцця. Адзіным крытэрыем у такім існаванні можа стаць уласнае сумленне, менавіта да яго заклікае дзед Яхім прыслухоўвацца Архіпа.
Іншае ўспрыманне “патаёмнага” ў рускага пісьменніка. У творчасці Л. Андрэева яно таксама няўлоўнае, невытлумачальнае, але паўстае пераважна не як мэта і кірунак да традыцыі, якога трэба прытрымлівацца, не як складнік асобаснага светабачання, а, хутчэй, як цуд, нейкая знешняя сіла, што натхняе чалавека на змены ў светаўспрыманні. Значнае месца займаюць найперш велікодныя і калядныя аповеды пісьменніка: “Баргамот і Гараська”, “З жыцця штабс-капітана Каблукова”, “Свята”, “Што бачыла каўка” і г. д. Штосьці невядомае ўрываецца ў жыццё герояў і пераварочвае іх звыклыя шаблоны паводзін. Нешта звышнатуральнае прымушае гарадавога Баргамота па-іншаму паглядзець на п’яніцу і парушальніка грамадскага парадку Гараську, які, нягледзячы на сваю “подлую натуру”, ішоў у велікодную ноч пахрыстосавацца з ворагам. Чаканне цуду пранізвае апавяданне “Свята”. Дарэчы, яно перагукваецца з творам “Роднае карэнне” М. Гарэцкага, паколькі Качэрын таксама шукае адказы на “праклятыя пытанні”. Але яго пошукі хутчэй не патрабуюць тлумачэння “патаёмнага”, а чакаюць яго праяў, якія напоўнілі б жыццё сэнсам. Цудоўныя змены адбываюцца і са штабс-капітанам Каблуковым, хто “в мелкой погоне завтрашним днем растрелял по дороге по частям свою душу”, але цудоўным чынам здабывае жыццёвыя асновы, па-іншаму паглядзеўшы на адданага яму дзеншчыка Кукушкіна. Таямніцай паўстае “всепобеждающий свет”, які схіляе галоўнага героя павярнуцца тварам да блізкага чалавека.
Таямнічыя сілы ў апавяданнях Л. Андрэева здольныя абудзіць сумленне нават у злачынцаў. Перад вачыма драпежнай птушкі, якая чакала абеду праз рабаванне і забойства (апавяданне “Што бачыла каўка”), разгортваецца цудоўная перамога дабра над злом. Апавяданне сцвярджае, што ў кожным чалавеку, незалежна ад яго сацыяльнага і маральнага стану, захоўваюцца парасткі таго таямнічага, добрага, на чым трымаецца і дзякуючы чаму становіцца лепшы свет.
Часам штуршком да пераасэнсавання ўласнага шляху робіцца таямніца нараджэння новага жыцця, з яго чысцінёй, бязгрэшнаспю і надзеямі на будучыню, што добра адлюстроўвае апавяданне “У падвале”. Ачышчальным становіцца з’яўленне немаўляці для Хіжнякова, які дажывае век “на самым дне”, сярод зладзеяў і прастытутак. Яно становіцца праменьчыкам радасці ў шэрым, амаль нежывым існаванні героя.
Атрымліваецца, што нейкія звышнатуральныя праявы жыцця могуць паўплываць на лёс чалавека, унесці ў яго душу новыя перажыванні, узбагаціць яе, падштурхнуць да добрых спраў. Цікава, што ў творчай спадчыне М. Гарэцкага ёсць творы, дзе гучаць такія ж матывы - напрыклад у лірычным апавяданні “Габрыелевы прысады”. У ім сцвярджаецца неспасціжная і вечная каштоўнасць жыцця, што складваецца і з “каравага, чорнага і аграмаднага”, і з “гарманічнага, музыкальнага і харошага”, якія адчуліся малому хвораму Габрусіку і засталіся ў яго душы, падштурхнулі насаджаць дрэвы, лёс кожнага з якіх, як і чалавечае жыццё, непрадказальны, але па-свойму каштоўны. Тое, што здарылася з героем, немагчыма лагічна патлумачыць, але, напэўна, адчуванне цудоўнай таямніцы, успрыманне жыцця як цуду і спарадзілі ў Габрыеля звычку няспынна садзіць дрэвы. Аднак як непрадказальны лёс дрэва, так і чалавечае жыццё можа па-рознаму павярнуцца. Для Габрыеля прысады з цягам часу згубілі “патаёмны” сэнс. Нездарма апавядальнік паказвае яго як вялікага “грэшніка, баламута, п’яніцу, картэўніка, гуляку”. А ўвогуле ў структуры апавядання даволі празрыста чытаюцца элементы жыційнага жанру, толькі акрамя цуду ўсе падзеі падаюцца з адваротным, негатыўным сэнсам. Але таму жыццё і таямнічая з’ява, што шляхі яго нязведаныя. I ўжо не Габрыель у цэнтры ўвагі апавядальніка, а яго ўласны лёс, які невядома куды завядзе. Асноўную думку апавядання мы бачым у тым, што ў непрадказальнасці жыццёвых дарог, у іх недасканаласці, якая складаецца адначасова і з гарманічнага, і з “каравага”, калечанага, а таксама ў рэдкіх перамогах светлага боку жыцця над цёмным і заключаецца жыццёвае хараство і прыцягальнасць.
Абодва пісьменнікі сваімі творамі звяртаюць увагу на тое, што “патаёмнае” можа мець не толькі знешнюю, але і ўнутраную, чалавечую прыроду. Увага на гэтым акцэнтуецца ў апавяданнях “Меў быць крадзёж” Л. Андрэева і “Неразгаданыя людзі” М. Гарэцкага. Першае з іх ідэйна перагукваецца з “Габрыелевымі прысадамі” і малюе злодзея, што па дарозе на крадзеж, а магчыма, і забойства, ратуе бездапаможнае шчанё ад смерці, шчанё, міма якога абыякава праходзілі ўсе астатнія, добрапрыстойныя людзі. Герой сам не разумее, што за “непостижимая тайна” прымусіла яго, вопытнага і жорсткага злодзея, ахвяраваць сур’ёзнай, цёмнай справай дзеля “паршивого маленького щенка”. Як бачым, аўтар з верай у перамогу найлепшых рысаў у кожным чалавеку раскрывае перад чытачом непадуладнасць чалавечай душы, матываў і ўчынкаў логіцы, механічным разлікам.
Такой непрадказальнасцю працяты і адзін з позніх аповедаў М. Гарэцкага “Неразгаданыя людзі”, дзеянне ў якім адбываецца ў савецкай рэчаіснасці. Спрабуе “разгадаць” людзей стары жабрак Адам Скарына, праз яго жыццёвы вопыт і характарызуюцца астатнія персанажы. Вобразы іх абагульненыя, бо задачай пісьменніка не было адлюстраванне індывідуальнага светаўспрымання. Галоўнае тут - даць чытачу адчуць неадназначнасць і немагчымасць пралічыць матывы паводзін людзей, рух іх душы нават такім вопытным персанажам. Адам Скарына “выпрабоўвае” людзей на шчодрасць, міласэрнасць і дабрыню. Самыя непрадказальныя ў апавяданні - вобразы інтэлігента (на падобных прататыпаў, дарэчы, на момант напісання твора пачаліся ўжо ганенні) і службоўца. Нечакана былы слуга графа Чапскага, таварыш калекі, цяпер савецкі камісар, не вытрымлівае выпрабавання на чалавечнасць. Яго чэрствасць звязана з жаданнем адгарадзіцца ад таго, хто не здолеў прыстасавацца да новых умоў, каб выбіцца ў людзі, як ён сам. А вось прафесар, “небяспечны” для ўлады чалавек з характэрным прозвішчам Старабыльскі, што сведчыць пра яго прыналежнасць да старога ладу, шчодра падае жабраку. Такім чынам М. Гарэцкі сцвярджае незалежнасць маральнага складу чалавека ад сацыяльна-гістарычных умоў, немагчымасць вывесці адну алгебраічную формулу для вымярэння душы.
Глыбіню чалавечай душы абодва пісьменнікі бачаць таямніцай свету, непадлеглай разгадцы.
Мэтазгодна звярнуць больш увагі на адлюстраваную аўтарамі неспасціжнасць “патаёмнага”. На думку Л. Андрэева (імпрэсіяністычная замалёўка “У цягніку”), бяздонную глыбіню і таямнічасць жыцця перашкаджае спасцігнуць сама чалавечая прырода, бо над жыццёвым багаццем “беззаботно и слепо плавают люди-щепкы”. З-за такога слізгання па паверхні, а таксама падманлівасці зроку, думак і ілюзорнасці быцця чалавеку наканавана пастаянна праходзіць, абмінаць нешта важнае. Але далёка не ўсе героі твораў пісьменнікаў гатовы з гэтым мірыцца. Праблемай становіцца нежаданне чалавека зважаць на таямнічае і гарманічна суіснаваць з ім. Менавіта за гэта пакараны Янка (апавяданне “Што яно?”), Якуб Кубраковіч (апавяданне “Дурны настаўнік”), Гаўрыла Пячкур (аповед “Страхаццё”) і андрэеўскі персанаж Юры Міхайлавіч (апавяданне “Палёт”).
Усе пералічаныя персанажы М. Гарэцкага паплаціліся за недазволеныя, трансгрэсіўныя адносіны з тагасветнымі сіламі, ад якіх у апавяданні “Роднае карэнне” перасцерагаў Архіпа мудры дзед Яхім. Цікава, аднак, што іх карае не звышнатуральны, а чалавечы закон. Так, памірае праз скептыцызм і самаўпэўненасць, непавагу да старажытнай, накопленай стагоддзямі народнай мудрасці Гаўрыла Пячкур. Памірае ад страху, калі чуе адказ на сваё запрашэнне нябожчыкаў закурыць. З аднаго боку, тлумачэнне вельмі прыземленае: звычайны жарт чалавека, які неспадзявана апынуўся побач. Але пісьменнік папярэджвае, што, нават калі на самай справе нічога няма, вельмі асцярожна трэба ставіцца да народных забабонаў-павер’яў, уяўленняў продкаў. Справы, куды рызыкоўна і не без нахабства ўмяшаліся героі пазначаных апавяданняў, не чалавечага ўзроўню, не чалавеку меркаваць пра таямніцы, схаваныя ад яго зроку. Таму, калі настаўнік Якуб Кубраковіч “робіць практыку”, ён, хоць нічога звышнатуральнага не здарылася, ужо заступіў рысу, якую нармальны чалавек заступаць не павінен. За гэта настаўнік асуджаны звацца “дурным”. Яшчэ адзін “дурны” - Янка-чараўнік: каб толькі знайсці адгадкі на “праклятыя пытанні”, ён уступіў у зносіны з нячысцікамі. Разам з тым апошнія два творы даволі неадназначныя па ідэйным змесце. У іх мае месца і сацыяльная праблема, калі знешне разумныя людзі аказваюцца абмежаванымі, нявартымі разумення і спачування абывацелей, і менавіта іх забабоны выносяць прысуд героям - “бунтаўні- кам па натуры”.
Ідэйным зместам у разгледжаную групу твораў упісваецца андрэеўскі “Палёт”. Ён яшчэ больш катэгарычна акрэслівае межы чалавечых магчымасцяў. Лётчык Юры Міхайлавіч марыў выпрабаваць тое, што не дадзена чалавеку. Яго імкненне да сонца, да бясконцасці сусвету павярнулася загубай чалавечага існавання. Тое, што давялося адчуць і спазнаць лётчыку, знаходзіцца за межамі чалавечага, таму і становіцца канечным момантам яго жыцця.
Вядома, што пісьменнікі не давалі моцнай веры у звышнатуральнае. Ды і не заўсёды ў апавяданнях такая вера спраўджваецца. Напрыклад, “Стары прафесар” М. Гарэцкага альбо “Анёлачак” Л. Андрэева дэманструюць падманлівасць спадзяванняў на цудоўнае ўмяшанне тагасветных сіл. Зварот да жыццёвых таямніц быў пераважна сродкам спасціжэння “патаёмнага” не ў свеце, а ў чалавеку. Абодва пісьменнікі нагадваюць, што чалавек не механічны апарат, цалкам пабудаваны на рацыянальнай аснове, а своеасаблівы і непаўторны сплаў эмацыйнага і разумнага, найвялікшай таямніцай у якім з’яўляецца яго сумленне.
Такім чынам, маючы на ўвазе міфапаэтычную спадчыну і рэлігійную, хрысціянскую традыцыю, Максім Гарэцкі і Леанід Андрэеў адлюстроўваюць розныя праявы цудоўнага, маркіраваныя беларускім і рускім культурнымі кантэкстамі. Пісьменнікі не супярэчаць адзін аднаму, а дапаўняюць адзін аднаго ў асэнсаванні “таямніц жыцця”, раскрываючы разнастанныя адценні, акцэнтуючы ўвагу на розных момантах гэтай шматграннай з’явы.