Вольга Губская

ЖАНРАВА-СТЫЛЁВАЯ СПЕЦЫФІКА РАМАНА М. ГАРЭЦКАГА «ВІЛЕНСКІЯ КАМУНАРЫ» (1931-1932)

Here are the existing definitions of a genre and style of the novel “Vilenskiya Camunari” analysed. Its being proved that this masterpiece is not so much traditional historical chronicle, but an example of a difficult novelistic discourse with picaresque romance elements, a combination of tragical, melodramatic and humorus intonations at a voice of the story-teller.

Дыяпазон гістарычных падзей, ахопленых у творы, дастаткова шырокі - ад паказу акупацыі кайзераўскімі салдатамі часткі Беларусі да стварэння Віленскага Савета, як выніка Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый у акупаванай Вільні. І ўсё гэта падаецца чытачу праз прызму бачання і разумення галоўнага героя твора Мацея Мышкі. Безумоўна, вялікае месца ў сюжэце займае трагічная гісторыя Віленскага Савета, лёс якога апісаны вельмі падрабязна. Успаміны дачкі М. Гарэцкага Галіны сведчаць, што для дакладнасці інфармацыі, неабходнай для напісання «Віленскіх камунараў», Гарэцкі сустракаўся з «Тарасам» - Каронісам (для ўдакладнення падзей на Вароняй вуліцы ў Вільні), а таксама з жонкай Францішка Эйдукевіча, якая расказвала пра арганізацыю рабочага клуба на Вароняй.

Пэўны час было прынята лічыць, што адлюстраванне рэвалюцыйных падзей і станаўленне бальшавіцкай улады ў Заходняй частцы Беларусі - асноўная ідэя твора «Віленскія камунары». Па сутнасці, гэта была асноўная думка даследчыкаў літаратуры на працягу амаль двух дзесяткаў гадоў (гаворка ідзе пра 1960-80 гады), але логіка яе ўзнікнення дастаткова зразумелая. Гарэцкага нядаўна рэабілітавалі, і трэба было даказаць, што ён заўсёды быў прыхільнікам савецкай улады, а яго творы адпавядалі савецкай ідэалогіі.

Так, Юльян Пшыркоў у артыкуле «Максім Гарэцкі і яго раман «Віленскія камунары», матэрыял для якога быў напісаны ў 1965 годзе, выказваў наступную думку: «Адной з важнейшых эстэтычных праблем літаратуры сацыялістычнага рэалізму з’яўляецца стварэнне вобраза камуніста, чалавека-змагара і пераўтваральніка жыцця на новых сацыяльных і палітычных асновах... Свой плённы ўклад у распрацоўку названай праблемы зрабіў і Максім Гарэцкі. Вобразы камуністаў у яго рамане не схема, а жывыя людзі, і ў гэтым вялікая паэтычная прыгажосць і сацыяльная значымасць «Віленскіх камунараў». «Віленскія камунары» - раман гістарычны. Аўтар адлюстраваў адзін з найбольш важных і рашаючых этапаў у барацьбе беларускага і літоўскага народаў за перамогу сацыялістычнай рэвалюцыі. Ён апісаў рэальныя гістарычныя падзеі, паказаў сапраўдных удзельнікаў».

Суровай летапіснай праўдай пра тое, як беларускі і літоўскі народ змагаліся за Кастрычнік, называў раман «Віленскія камунары» ў 1982 годзе і Барыс Сачанка.

Дакументальную дакладнасць пацвярджалі і самі ўдзельнікі падзей на Вароняй вуліцы. Адзін з іх, стары літоўскі камуніст А. Якшэвіч, напісаў своеасаблівую рэцэнзію на раман-хроніку «Віленскія камунары», у якой мы можам прачытаць наступнае: «Нават асобныя дэталі, апісаныя ў рукапісе, цалкам адпавядаюць таму, аб чым расказваюць жывыя сведкі і ўдзельнікі гэтых падзей, а таксама таму, што я сам бачыў і перажыў... «Лоўля людзей на вуліцах горада ...» - «гэта прыйшлося перажыць і мне ранняй вясной 1918 г.» [У часе нямецкай акупацыі Вільнюса. - В. Г.] «Нямецкая акуратнасць, што межавала з тупагаловасцю», «гігіена...», «Я сам паспрабаваў такую [як апісаная Гарэцкім. - В. Г. ] лазню ўжо летам 1918 г. у мястэчку Кашэдары...».

Узаемаадносіны палітычных партый і груп у Вільні, апісанне ўдзельнікаў падполля і проста канкрэтных людзей у рамане М. Гарэцкага амаль цалкам адпавядае рэальнасці.

Менавіта такая поўная адпаведнасць, а значыць, гістарычная праўда, і па сённяшні дзень прыцягвае ўвагу даследчыкаў. Аднак дыскусіі пачынаюць фарміравацца вакол думкі аб тым, што дакументалізм «Віленскіх камунараў» больш падобны на «спрошчаную публіцыстыку» на фоне арыгінальнай фігуры Мацея Мышкі.

Розныя трактоўкі рамана адбіліся на разуменні даследчыкамі вобраза Мацея Мышкі - галоўнага героя твора. Актуальнай застаецца наступная характарыстыка героя: нашчадак былога прыгоннага, чалавек сялянскага паходжання, які з цягам часу стане «тыповым прадстаўніком рабочага класа, які потым перарасце ў камуніста, чалавека-змагара і пераўтваральніка жыцця на новых сацыяльных і палітычных асновах». Але найперш ён усяго толькі, як адзначаў І. Чыгрын, «дзівак з мізэрным прозвішчам Мышка», «непасрэдны», «капрызны і ўпарты», які не мае трывалай палітычнай пазіцыі, разважлівасці і ўвогуле, нармальнага чалавечага прагматызму. Большасць даследчыкаў згодныя, што гэта збіральны вобраз, цалкам падпарадкаваны гісторыі ці, па словах М. Мушынскага, «носьбіт адбітку гістарычнага вопыту мінулага». Аднак пазней М. Мушынскі прыйдзе да высновы, якая можа стаць канцэптуальнай у падыходзе да разумення вобраза галоўнага героя: «Чалавек, у тым ліку непасрэдны ўдзельнік рэвалюцыі, ва ўяўленні пісьменніка - вялікая загадка, глыбокая таямніца, а матывы ўчынкаў і паводзін чалавека, яго памкненні патрабуюць уважлівага разгляду, самага пільнага вывучэння».

Вобраз бунтарскі, і менавіта гэтая здольнасць Мацея Мышкі «не трываць» выклікала ў даследчыкаў 1960-х - першай паловы 80-х гг. розначытанні. Так, адны сцвярджалі, што Мацей «ад стыхійнага пратэсту прыйдзе да разумення неабходнасці згуртаванай барацьбы пад кіраўніцтвам камуністаў» (М. Мушынскі) і стане свядомым і актыўным барацьбітом за новае жыццё (Д. Бугаёў), другія сумняваліся ў Мацеевай здольнасці свядомай ацэнкі рэчаіснасці і наяўнасці трывалага погляду на гістарычную сітуацыю па прычыне адсутнасці рацыянальнага падыходу да рэчаіснасці і стыхійнага характару мыслення. «Стыхія яшчэ не ўвайшла ў берагі, - заўважаў І. Чыгрын у новым выданні сваёй кнігі пра М. Гарэцкага. - Зразумела, што падобныя героі не маглі быць надзейнай апорай у такой жорстка рэгламентаванай справе, як класавая барацьба. Калі ацэньваць баявыя магчымасці віленскага рабочага асяроддзя з пункту гледжання псіхалагічна-родавых дадзеных Мышкаў (а з іншага ацэньваць няма падстаў: Мышкі найбольш характэрныя і масавыя прадстаўнікі так званага віленскага пралетарыяту), то не цяжка зрабіць вывад, што мары бальшавікоў авалодаць тады ўладай у Паўночна- Заходнім краі праз актывізацыю мясцовых рэвалюцыйных сіл былі не інакш як фікцыяй».

На стыхійны характар удзелу беларуса ў барацьбе звяртаў увагу і Алесь Адамовіч, знаходзячы такія дзеянні часам «гарачымі» і «бяздумна-безагляднымі», а значыць, мала апраўданымі, нягледзячы на сілу супраціўлення. «Супраць людзей такога тэмпераменту, такога складу характару бязлітасна дзейнічае «закон гістарычнага бумерангу», - сцвярджаў А. Адамовіч. - Бо актыўнічаюць Мышкі часцей за ўсё - як узрываюцца. Калі ўжо больш цярпець не можна. Без патрэбнай гістарычнай і нацыянальнай свядомасці. Дорага, заўсёды вельмі ж дорага абыходзіцца такім людзям, як Мышкі, «удзел у гісторыі». Жывуць яны гістарычным жыццём не пастаянна, а імпульсіўна, «час ад часу». Адштурхнуць «бумеранг» і зноў пагружаюцца ў паўсядзёншчыну, у клопаты, справы, думкі свае, а ён вернецца ды так стукне! І зноў нечакана». Але ж Мацей, як бачыць Адамовіч, герой перспектыўны, які актыўна бярэ ўрокі ў гісторыі, а значыць будучае за імі - рэальнымі людзьмі, энергія якіх падпітана бунтарскім вопытам продкаў.

Відавочна, што вобраз Мацея Мышкі дастаткова складаны, у яго стварэнне Гарэцкі ўклаў не толькі свой вопыт творчы, але і жыццёвы. І адказаць гэтым вобразам імкнуўся не толькі на пытанне «што рабіць?», але і спрабаваў указаць на тое, з чым трэба змагацца. І не выпадкова герой твора такі непасрэдны, капрызны дзівак з камічна-бунтарскім мінулым, і не выпадкова, як трапна заўважаў А. Адамовіч, «адчуваецца ў творы рука «Пісарэвіча».

Заканамерна, што неўсталяванасць ацэнак вобраза галоўнага героя выклікае супярэчлівасць у ацэнках і самога жанру рамана.

Сам аўтар назваў твор «Віленскія камунары» раманам-хронікай. Сапраўды, храналагічнай перадачы падзей у Вільні рэвалюцыйнага перыяду, якія ў сваю чаргу прывялі да паўстання віленскіх камунараў, надаецца вялікая ўвага. Аднак аснова сюжэта - гісторыя Мышкі і яго роду, і вось гэта хроніка роду Мышкаў як чыннікаў гісторыі падаецца са спасылкаю на смехавую культуру. Перад намі - не «сур’ёзная», не кананічная хроніка, як, напрыклад «Камароўская хроніка», і на гэтым неабходна зрабіць акцэнт.

«Продкі мае з бацькавага боку былі сяляне-крапакі польскіх паноў Хвастуноўскіх і жылі ў вёсцы Жабракоўцы, Брудзяніскай вобласці, Свянцянскага павета, Віленскай губерніі. Прадзеда майго пан Хвастуноўскі часта сек за грубіянства. Прадзед быў чалавек упарты, грубіяніць не кідаў. Нарэшце, на злосць пану, задавіўся ў лесе, на горкай асіне, калі быў яшчэ малады гадамі,» - вось так нечакана ў рамане «Віленскія камунары» трагедыя перадаецца праз смехавое слова. У апавядальнай плыні парадаксальна звязваецца сур’ёзнае з жартоўным, драматычнае з іранічным, трагедыйнае з фарсава-камічным.

Менавіта такая сямейная легенда, дзе героі ад безвыходнасці, якая «ўрачліваму погляду» можа падавацца немэтазгоднай упартасцю, вешаюцца, слепнуць «ці то ад слёз, ці то ад трахомы», жабруюць з малымі дзецьмі, жывуць у адмысловай «непарыўнай сувязі» з прыродай (як становіцца вядомым, дзядуля галоўнага героя застаецца сіратой, таму што яго маці спаліў пярун). І ўсё гэта яшчэ аздоблена эпіграфам - усяго толькі двума радкамі верша Я. Купалы: «Ад прадзедаў спакон вякоў мне засталася спадчына...», якія пры ўсім гэтым маюць абсалютна неадназначнае гучанне. Вось і атрымліваецца нейкі зашыфраваны зачын, толькі чаго - рамана-хронікі ці гісторыі «плута», авантурыста не па сваёй волі, чалавека, вымушанага зрабіцца экстрэмалам у жыцці, Мацея Мышкі, які, каб мы маглі лепш зразумець яго вобраз, знаёміць нас з гісторыяй сваіх продкаў.

Для цікавасці параўнаем, як пачынаюцца іншыя гісторыка-хранікальныя творы М. Гарэцкага. Так, запіскі салдата «На імперыялістычнай вайне» маюць больш роўны ў эмацыянальным плане характар. Твор пачынаецца наступным чынам: «Тэрмін службы для вальнапісаных пачынаўся ў расійскім войску 1 ліпеня. Дык у самым канцы чэрвеня, 1914 года, ехаў я ў бязлюдным вагоне трэцяга класса па знямелых ад пякоты і пылу і такіх убогіх жмудскіх палях у N-скую артылерыйскую брыгаду, што кватаравала ў глухім і невядомым мясцечку недалечка ад нямецкае граніцы». Вось для прыкладу той жа адзін абзац - і ніякай іроніі, ніякага эпіграфа, толькі павольны настрой апавядальніка.

«Камароўская хроніка», у параўнанні з вызначанай аўтарам хронікай «Віленскія камунары», кардынальна адрозніваецца па характары першых старонак, нягледзячы на тое, што і пачынаецца ў пэўным сэнсе экскурсам у мінулае, з самага пачатку мы можам чытаць: «На аднэй геаграфічнай мапе, складзенай за часы Кацярыны, - значыцца, у блізкім часе пасля далучэння краю да Расіі (1772), - няма ні П’янава, ні Палянкі, хоця яны большыя за Камароўку, а Камароўка, хаця яна меншая, паказана. Можа, тут быў трыянгуляцыйны пункт.

Самыя старыя камароўскія дзяды не ведаюць, калі Камароўка пачалася. Але апавядаюць, што п’янаўскі пан, каб болей мець засеву, выганяў людзей з даўных вёсак на новыя месцы, глыбей, у лес, на ляды і расцяробы. І тады, кажуць яны, у ліку іншых новых вёсак пачалася Камароўка. Нібыта выйшлі з Палянкі чатыры двары, потым яшчэ два, - з таго яна і пачалася».

Такім чынам, пасля супастаўлення пачаткаў твораў хранікальнага характару, становіцца зразумелым, што іранічны зачын «Віленскіх камунараў» не выпадковы. Сумоўе з чытачом, у якое ўступае М. Гарэцкі ў рамане «Віленскія камунары», можа быць адзначана яшчэ і тым, што аповед вядзецца ад першай асобы (але ж такі факт мы можам назіраць і ў запісках «На імперыялістычнай вайне», аднак там сур’ёзны дакументальны аповед вядзецца ад імя салдата, непасрэднага ўдзельніка падзей вайны), ад імя Мацея Мышкі, які сам народзіцца толькі ў сярэдзіне твора. «Радзіўся я на маслянку, - дзеліцца з намі радасцю апавядальнік. - Пілі многа піва, і елі сыр з маслам, і жадалі мне, каб качаўся я ў жыцці, як сыр у масле. Што і спраўдзілася ў значнай меры...».

Прыём рэтраспекцыі, па-майстэрску выкарыстаны М. Гарэцкім, не пазбаўляе нас адчування, што асоба-эмбрыён пэўны час апавядае гісторыю сваіх продкаў, спрабуе разабрацца ў палітычным становішчы краіны, якое непасрэдна адбіваецца на лёсе яго роду.

Усё гэта дае падставы лічыць, што вышэйназваны раман-хроніка М. Гарэцкага не традыцыйны па жанры раман беларускай літаратуры. Між тым яшчэ і ў даследаваннях 2004 года, напрыклад, рабоце П. Васючэнкі, можна прачытаць, што «Віленскія камунары» і «Камароўская хроніка» напісаны ў «паслядоўнай рэалістычнай манеры, у традыцыі аналітызму і псіхалагізму, без прэтэнзій на пашыраны падтэкст і іншасказальнасць». Нягледзячы на тое, што літаратура савецкай краіны мела сацрэалістычны характар, Гарэцкі імкнуўся наблізіць свой твор да новай эстэтыкі, да традыцый сусветнай літаратуры XX стагоддзя.

Магчыма, невыпадковы і той прыватны факт, што ў працэсе работы над раманам пісьменнік чытаў твор Ч. Дзікенса «Крама старажытнасцяў», пра што сведчаць лісты з перапіскі Гарэцкага з жонкай, Леанілай Чарняўскай. Можна выказаць меркаванне, што гісторыя маленькай адзінокай дзяўчынкі Нэл нейкім чынам паўплывала на гісторыю жыцця Мацея Мышкі.

У прадмове да «Крамы старажытнасцяў» Ч. Дзікенс пісаў: «Скажу здесь только, что, работая над «Лавкой древностей», я всё время старался окружить одинокую девочку странными, гротескными, но все же правдоподобными фигурами и собирал вокруг невинного личика, вокруг чистых помыслов маленькой Нелл галерею персонажей столь же причудливых и столь же несовместимых с ней, как те мрачные предметы, которые толпятся у её постели, когда будущее ее лишь намечается».

Чыстыя намеры героя і гратэскныя персанажы вакол героя - ці не гэта мы можам назіраць у творы «Віленскія камунары». Магчыма, і прыгодніцкі, часам плутаўскі характар рамана - гэта не выпадковасць, а тая каштоўнасць, якую нясе ў сабе твор.

М. Гарэцкі - сапраўдны майстар слова, чалавек з глыбокімі ведамі, быў схільны да наватарства і эксперыменту ў літаратуры. Да таго ж, у яго было выдатнае пачуццё гумару, якое не пакінула яго нават у высылцы (з перапіскі мы можам бачыць, як ён імкнуўся падбадзёрыць сваю сям’ю), - і ўсё гэта пераканаўча даказвае, што Гарэцкі імкнуўся ўспрымаць рэчаіснасць праз прызму часам іроніі, а часам і сарказму, тым больш што жыццё вельмі часта і жорстка нібы іранізавала з пісьменніка.

Падчас узнікнення «Віленскіх камунараў» М. Гарэцкаму было немагчыма абысці ідэалагічны бок, метад сацыялістычнага рэалізму (нягледзячы на тое, што сам тэрмін узнік у 1932 годзе і быў замацаваны толькі ў 1934 г., аднак прыярытэтнасць сацыялістычнага рэалізму сцвярджалася ўжо з 1906 года, часу напісання М. Горкім рамана «Маці»). Гэта вельмі добра разумеў беларускі пісьменнік, і гэта таксама абумовіла той факт, што лёс кожнага героя твора цесна ўплецены ў палітычны працэс. Уласна, і ў аснову назвы пакладзена не імя галоўнага героя, а працэс на чале з групай людзей - віленскімі камунарамі. Але ўсё гэта толькі знешнія атрыбуты, якія давалі твору права на існаванне ў савецкай сістэме каштоўнасцяў. Пра гэта пісала і Л. Сінькова: «Няцяжка заўважыць, што большасць з твораў 1910-1920 гг., якія пазней назвалі сацрэалістычнымі (напрыклад, Купалы, Багдановіча, Бядулі, Чарота, Дубоўкі, Жылкі, Зарэцкага, а таксама Ядзвігіна Ш., Коласа, Гарэцкага, Чорнага), у сапраўднасці былі напісаны згодна з паэтыкай рамантызму і неарамантызму, наіўнага рэалізму і рэалізму сталага, пасляталстоўскага, імпрэсіянізму і сімвалізму - у спалучэнні або з адраджэнцкай ідэяй, або з ідэяй сацыялістычнай, камуністычнай. Падкрэслім, што ў розныя часы сацрэалістамі маглі кваліфікавацца вельмі розныя пісьменнікі. Дзеля гэтага досыць было таго, калі яны з пэўнай нагоды публічна выказвалі прыхільнасць да Савецкай краіны».

Калі ўзяць пад увагу гэта меркаванне, то становіцца зразумелым, чаму твор Гарэцкага на першы, павярхоўны погляд мае такую савецкую афарбоўку, а тагачасная крытыка, што абгрунтоўвала рэабілітацыю пісьменніка, - такую тэндэнцыйную аналітычную згоду. Савецкі тэматычны настрой твора - нібы код доступу ў свет, пэўная вуаль, што прыкрывае бунтарскі настрой, які не пакінуў пісьменніка нават пасля шматгадовых пакут. Таму мы маем усе падставы, каб лічыць і аргументавана даказваць, што твор М. Гарэцкага «Віленскія камунары» - не столькі традыцыйная гістарычная хроніка, колькі першая спроба раманнага апавядальніцтва (дымскурсу) ускладненага, шматузроўневага, з увядзеннем у беларускую прозу элементаў так званага плутаўскога рамана, з адмысловым спалучэннем трагічных, меладраматычных і смехавых інтанацый у голасе апавядальніка.