Святлана Сачанка

Моўныя пытанні ў публіцыстыцы Максіма Гарэцкага

Моватворчая практыка – складаная і ўпартая праца на мяжы нормы і адступленняў ад яе. Пісьменнік не толькі стварае ўзоры мастацкага слова, але і спрыяе засваенню народам літаратурных нормаў, таму адказвае за мову сваіх твораў. Максіма Гарэцкага цікавілі пытанні развіцця беларускай мовы, яго артыкулы адлюстравалі літаратурную палеміку 1920-х гг. У іх пісьменнік абараняў беларускае адраджэнне: нашаму народу “не да твару быць прыбаўкаю, дадаткам да нацыі дужэйшай”, заклікаў Янку Купалу, Якуба Коласа, іншых пісьменнікаў “менш уважаць на напасці з польскага і расійкага боку, менш азірацца на іх”. Гарэцкі патрабаваў ад інтэлігенцыі “вучыцца розуму ў народа”. Ён пісаў: “Беларуская інтэлігенцыя не павінна рабіць абмылак: трэба ёй усімі сіламі хапацца за народ”, “не глушыць у сваім дэмакратычным беларускім сэрцы беларускіх народных здаровых пачуццяў”. У выніку “літаратура… простага народа… будзе мець пры добрых варунках значэнне сусветнае…”. Пазнаёміўшыся з працай “Беларусы” Яўхіма Карскага, этнаграфічнымі зборнікамі, “дзе можна знайсці досыць характэрных, прыгожых і граматычна цікавых зваротаў беларускай мовы”, М. Гарэцкі параіў студэнтам-беларусам і людзям “з вышэйшай філалагічнай асветай” напісаць беларускую практычную граматыку: “Гэта быў бы важны крок уперад у нашым адраджэнні”. У мове мастацкіх твораў ён пагаджаўся з няправільнасцю: “Гэты недахват такі любы і прыгожы, што магнэсам цягне. Так і мова”. Праца над мовай абазначала для яго ўжыванне арыгінальных слоў: “Калі ёсць дзе ў кутках Беларусі слова на вышэйшае (“отвлечённое”) паняцце (Гродзеншч.: летуцець – мечтать) ці добры тэхнічны тэрмін і т. д., каторых няхай… не ведаюць усе беларусы, дык іх варта ўвясці ў нашу літаратурную мову, чымся пазычыць у суседаў… Калі для аднаго якога паняцця ў нас ёсць два ці некалькі слоў, але ў адным кутку Беларусі гавораць адно слова, а ў другім другое, то я раіў бы ўжываць такое, каторае… вядома большай частцы беларусаў”. Для пісьменніка тэрміны “расіянізм”, “паланізм” былі адноснымі: “Другі нябога крычыць: “Гэта слова – паланізм! Паланізм!” Бяру кніжку песень, казак, пасловіц, загадак беларускіх, запісаных на ўсходзе Беларусі, і паказваю тое слова ў чысцейшай беларускай мове старадаўнай беларускай песні…”

Развагам даследчыка наконт неабходнасці ўзмацніць “народны” характар беларускай мовы надаў доказнасць праведзены ім моўны аналіз помнікаў і твораў нашаніўцаў. Даследаваўшы мову кніг Францыска Скарыны, М. Гарэцкі назваў яе тагачаснай беларускай. Але Ф. Скарына карыстаўся і царкоўнаславянскімі словамі, у яго заўважаны ўплывы чэшскай, польскай, літоўскай моў, сустракаюцца нямецкія словы – майстар, тахта, “усё да меры”. Ужываліся і словы, якія і ў ХХ ст. можна было пачуць у глухіх кутках Беларусі: вонках “на дварэ, ізўне”, жужэлка “яшчарка”, зараніца, волот “багатыр”, дзяўкоўна, братанічна “пляменніца”, дружына “таварышы” і інш. Адзначаны ў Ф. Скарыны словы, якія за чатыры стагоддзі не змяніліся: борзды, бараніць, вінаваціць, вір, граблі, жыто, забрэхаць, вішчэць, заручыць, лемеш, карагод, пражыцца на скаўрадзе, пуга, скрыня, торг, не цяміць, узгорак, віхор і інш. У артыкуле “Белорусская литература (Краткий очерк)” даследчык спыніўся на асаблівасцях стылю В. Цяпінскага, Ф. Багушэвіча, паказаў значэнне граматыкі беларускай мовы Я. Карскага, навуковых прац У. Дабравольскага, М. Доўнара-Запольскага, І. Насовіча, М. Нікіфароўскага, Е. Раманава, М. Федароўскага, П. Шэйна, раскрыў ролю нашаніўцаў у развіцці беларускай мовы. Справа нашаніўцаў знайшла працяг у 1920-я гг., калі з “поспехамі беларусізацыі, асабліва ў галіне навукі… усё больш удасканальвалася сучасная беларуская мова, прычым рупліва зберагалася яе народная аснова”. “На беларускую мову нашаніўцы глядзелі так, што яна павінна ахапіць усе з’явы жыцця (вышэйшая адукацыя, дзяржаўнае дзелаводства, тэхнічныя тэрміны і г. д.). Нашаніўцы… стараліся развіваць багацце і гібкасць беларускай літаратурнай мовы”. У 1920-я гг. разгарнулася праца Інбелкульта, беларусізаваліся ўніверсітэт, сельгасакадэмія, усе дзяржаўныя ўстановы; перадавая інтэлігенцыя заўсёды і ўсюды размаўляла “выключна на беларускай мове”. Максім Гарэцкі прааналізаваў мову твораў М. Чарота, Я. Нёманскага, М. Грамыкі, М. Зарэцкага, Я. Купалы, Я. Коласа, Ц. Гартнага, М. Лынькова і многіх іншых пісьменнікаў. У вершах 1919 – 1922 гг. Міхася Чарота даследчык знайшоў “рух, імпэт, імкненне, нават у паасобных вобразных выразах і словах і загалоўках вершаў: мяцежны бунтар (хоць гэта і не зусім па-беларуску), вокліч мой, гудзе звон, вечная бура, завіруха, апошні крык і да т. п.”. У найлепшых паэмах М. Чарота (“Ленін”, “Карчма”, “Марына”) – “рытміка вершаў сучасная, асанансы, алітарацыі, гучная музыкальнасць”, “з боку гучнасці – гэта магутны аркестр, якім кіруе самавук”. Найбольш пашыраны ў Чарота “эпітэты, паўторы, параўнанні… метафары”. Сустракаюцца паўторы псіхалагічныя (Ой, Рахіль! Ой, шынкаркі дзіця!; Многа згіне, згіне многа) або “залежныя ад пераймання народнай творчасці (Каля рэчкі касец косіць, каля рэчкі касец косіць…; Зашумеце, ды сыры бары, загручэце, перуны-громы…)… Метафары… вельмі яскравыя (неба абліта агнём – пажар, стогне віхар-бура – рэвалюцыя)”. У мове прозы М. Чарота даследчык знайшоў “антыэстэтызм, грубаватасць стылю”, “некаторую неапрацаванасць”. Ён пісаў: “На мове Міхася Чарота шмат расійскіх уплываў. Пажадана, каб нашы вучоныя мовазнаўцы часцей пісалі б на гэтыя тэмы”. Творчасць Янкі Нёманскага зацікавіла Гарэцкага, бо той паказаў “сутнасць нацыянальных і рэлігійных пытанняў на чыста беларускім грунце”. Мова твораў Я. Нёманскага “незвычайна простая, сціплая (скромная), але… вобразная, драматычная і з гумарам… чыстая народная з Навагрудчыны, з прыгожымі, рэдка лішнімі паветалізмамі (усцішша), расіянізмамі (касцёр) і паланізмамі (пэнт)”, аднак з ужываннем “некаторых няправільнасцей у значэнні слоў: астатнія ў значэнні рэшты, замест расійскага остальные”. У мове дзейных асоб і ў словах аўтара ўжываюцца “расіянізмы: дзень-та, хтось-та, чые-та, ліш бы, вачкі або ачкі, настаяшчы, наскучыла, паланізмы: статэчны, сконтвечная, украінізмы: швідка, нявытлумачаныя рэдкія мясцовыя словы: андуфэльт, сумелая, спонкі… паветалізмы: кангаз, гавяда, бома, няправільна ўжытыя беларускія словы: асабіста замест асобна, астатнія замест рэшта або іншыя… спадабаецца замест падабаецца, надзеў новыя лапці замест абуў…”. Даследчык разглядаў змест у адзінстве з формай, быў прынцыповым крытыкам. Імкненне да прыгожай формы не павінна шкодзіць зместу твора. Пра Міхайлу Грамыку М. Гарэцкі сказаў: “Форма гняце яго, бо ён не ўмее валодаць ёю, і ад гэтай прычыны ён хоча рабіць над ёю пэўны “гвалт”, дапушчае нібы “наўмысныя” вольнасці ў форме, часам сапраўды з вышчарбленнем сэнсу… Патрэбна яму рыфма да слова снег, і ён піша: “Спяць без пацех” (?!)… Мова беларуская далей ад яго, чым мова расійская… Ён не працуе над паглыбленнем свае веды ў беларускай мове, бо слаба ведае беларускую фразеалогію… Знаходзім гэткія выразы: “тады як лінія дзедавага брата (Іван Грамыка) і дагэтуль працуе над зямлёй… а па-беларуску трэба было напісаць хоць гэтак: тым часам лінія дзедавага брата (Івана Грамыкі) і дагэтуль працуе на зямлі…”. Мова Міхася Зарэцкага “кніжная… з мастацкага боку – гэта… недахоп, асабліва ў тых выпадках, калі апавяданне павінна быць звязана з… народным бытам”. Стыль Зарэцкага – “бойкае пяро”, але ў пагоні “за таннай бліскучасцю стылю” ён пісаў “падкрэслена размеранымі сказамі, абрыўкамі сказаў, рознымі напамінкамі і таннымі слоўнымі фокусамі: “кветка пажоўклая”, а не “пажоўклая кветка””… У мове твораў Цішкі Гартнага М. Гарэцкі знайшоў “збітыя паўторы”. Гарэцкі ахарактарызаваў развіццё беларускай мовы ў Заходняй Беларусі пасля падзелу беларускіх зямель увосень 1915 г. як добрае: на беларускай мове працавалі народныя школы, настаўніцкая семінарыя ў Свіслачы, выйшлі “падручнікі, укладаў якія Ластоўскі”, граматыка беларускай мовы Пачопкі. Даследчык па заслугах ацаніў апавяданні Я. Лёсіка: “Аўтар многіх граматык і прасторных правапісаў загубіў у ім не вельмі плоднага, але вельмі добрага і нацыянальна-беларускага пісьменніка”. Падзеяй для М. Гарэцкага было выданне ў Вільні ў 1918 г. граматыкі Б. Тарашкевіча, пасля чаго беларускі правапіс зрабіўся навуковым, абавязковым для ўсіх беларусаў. Даследчык пісаў пра вершы заходнебеларускай паэткі Н. Арсенневай, што яны “захопліваюць шчырасцю пачуцця, далікатнасцю тону і нейкаю асабліваю пяшчотнасцю вобразаў і слоў”. Разглядаючы беларускі рух у Латвіі, ён адзначыў выданне ў Коўне беларускага слоўніка В. Ластоўскага, вершы А. Смаленца назваў “моцнымі думкаю і даволі арыгінальнымі формаю”. Максім Гарэцкі слушна адзначаў: “Рэвалюцыйны час даў магчымасць праславіцца… маладым паэтам і пісьменнікам не столькі за мастацкасць іхнае творчасці, колькі за ідэалагічны змест яе”. Праўда, у 1920-я гг. мастацкі ўзровень твораў павышаецца з-за “агульнага развіцця беларускай культуры… пранікання беларускай мовы ў вышэйшую школу, у навуку і ў штодзённы ўжытак шырокага кола людзей з высокаю інтэлігентнасцю і адукаванасцю”. Таму “першыя вершы кожнага… вядомага сучаснага маладога беларускага паэта стаяць… вышэй за першыя вершы нашаніўцаў, а кожны… выдатны малады паэт піша вершы… лепшыя за вершы Ясакара або Цішкі Гартнага”. Тагачасныя беларускія аўтары пісалі так, як і нашаніўцы: без “гвалтаў над формаю, з некаторым… ухілам у бок шукання і навізны”. Мова пісьменнікаў паслякастрычніцкага перыяду з мастацкага боку больш апрацавана, што абумоўлена “развіццём беларускай навуковай тэрміналогіі, фразеалогіі, беларусізацыяй усіх галін культурнага жыцця ў БССР”. Даследчык адзначыў сувязь духоўнага і матэрыяльнага: “Дасканаласць беларускага санета залежыць ад дасканалага росту беларускай бульбы, але і дасканалы рост беларускай бульбы залежыць ад таго, на якіх санетах будуць мець сваё выхаванне студэнты Акадэміі ў Горках”. Высокае паэтычнае майстэрства ўласціва творам Янкі Купалы, паэме Якуба Коласа “Новая зямля”, у якой “народны характар вобразнасці, незвычайная сакавітасць і прыгаство мовы”. Мова пазнейшых апавяданняў Я. Коласа “менш сакавітая” ў параўнанні з мовай ранейшых. Творчасць У. Дубоўкі вылучаецца “глыбінёй, музыкальнасцю, свядомым хараством”. У творах Міхася Лынькова М. Гарэцкі выявіў як станоўчыя рысы, так і недахопы. Так, напрыклад, у апавяданні “Чыгунныя песні” аўтар даў моцныя і простыя словы, аднак ён хацеў, “каб песні былі чыгунныя, гукі – медныя і чыгунныя, поступ чыгунны, накіп – сталёвая”. Мова яго зборніка “Апавяданні” (1927) прыгожая, але паказвае любоў да стылізацыі. “Закрыеш вочы – і дзіўныя вобразы адзін за адным лунаюць у карагодзе бясконцым. У карагодзе, сатканым з красак стагоддзяў, з магутных подыхаў людской грамады, з вобразаў даўно мінулых дзён прашумеўшых, з жалезнага рокату расквітаючых дзён будучыні, з чалавечых дум і жаданняў… Сустракаюцца недакладна ўжытыя словы, выразы: Ты мне трэба замест Ты мне патрэбна; Каб іх жыццё праходзіла як мага найлепей замест як мага лепей, як найлепей. Ёсць і русізмы: сіліцца “намагаецца”, гатовіцца “рыхтуецца”, вуцюгом “прасам”. М. Гарэцкі палічыў русізмамі і словы прамая “простая”, урокаў “лекцыяў”, зашыпела “засіпела”, лодыр “лотра, латруга”, імені “імя”, пытаеш мяне “пытаешся ў мяне”. Яны адзначаны ў сучаснай літаратурнай мове, бо пасля прыняцця пастановы 1933 г., у 1930 – 1950-я гг. і пазней, развіццё беларускай літаратурнай мовы адбывалася пад уплывам рускай мовы. Пра сінанімічныя словы гарбата і чай у мове твораў М. Лынькова даследчык пісаў: “У мове дзеючых асоб, калі яны з усходу Беларусі, можа быць і чай, але ў літаратурнай мове даўна прынята слова гарбата (ад лацінскага кораня)… Што кажух – то не вата, што капуста – то не гарбата”. Наконт ужывання слоў рада і савет М. Гарэцкі зазначыў: слова савет ужыта Лыньковым “не толькі ў сэнсе Савет дэпутатаў, але і ў сэнсе “даваць раду, радзіць, раіць””. А беларускія сяляне ўжываюць словы: рада, дай раду; парадзь, парай, а не савет, дай савет. Замест слова неабходныя лепей гаварыць патрэбныя, пільна патрэбныя. М. Лынькоў апісваў каханне мужчыны і жанчыны словамі любоў, любві, палюбіўшае. Любоў – гэта “ўсякая любоў”, да таго ж у родным склоне будзе: любові, а не любві. Не прымаў даследчык у М. Лынькова ўкраінскіх, польскіх слоў: чобат “бот”, прасцірадлы “посцілкі”, да забачэння “бывайце”.

Максім Гарэцкі лічыў, што некаторыя недахопы ў мове твораў З. Бядулі, А. Моркаўкі, П. Галавача і іншых можна растлумачыць паходжаннем пісьменніка, умовамі яго працы. Вершы і апавяданні паслякастрычніцкага перыяду Змітрака Бядулі са зборнікаў “Пад родным небам”, “Буралом”, “На зачарованых гонях”, “Апавяданні”, “Танзілія” напісаны “хапаючыся”, “у газетных абставінах творчасці”. Таму ў іх “ёсць розныя недагляды і неапрацаваныя месцы”. Важную ролю ў творчасці пісьменніка мае яго сацыяльнае паходжанне. “Інтэлігент сялянскага паходжання”, паэт Аркадзь Моркаўка быў інтэлігентам у творчасці, таму яго лірыка “выкручаная ў матывах, вобразах і проста зваротах мовы”. Мову А. Моркаўкі даследчык назваў добрай, з рэдкімі русізмамі: радам “побач”, калясом “колам”, на ём “на ім”, дыялектызмамі з паўднёвай Міншчыны, Случчыны, Бабруйшчыны: чвыр “жвір”, палі “віткі, вехі”. Выхаваны ў рабочай сям’і, празаік Ілары Барашка імкнуўся выказвацца “ў кароткіх моцных вобразах і словах”. Апавяданне “Кантрасты і сугучнасць” ён стварыў “пад уплывам народнай творчасці і паэтычна стылізаванаю моваю”; яго кароткія апавяданні, мастацкія нарысы напісаны прыгожай мовай, поўнай “паэтычнага хараства”. Празаік Платон Галавач паходзіў з сялянскай сям’і. Мова яго твораў ахарактарызавана Гарэцкім як “добрая, народная мова”, хоць у ёй трапляюцца русізмы, “празаічныя звароты і выразы… лішняя літаратурнасць, кніжнасць”. Дбаючы аб высокай мастацкай культуры творчасці, даследчык гаварыў, што форма – таксама ідэалогія, і ў прывітанні 1-й арганізацыі пралетарскіх пісьменнікаў Беларусі “Маладняк” пажадаў, каб маладнякоўцы “пісалі… вершы, якія б зрабіліся песнямі… шырокіх мас… Аднак патрэбна, каб гэта не было зніжэннем да мас, а каб гэта было падняццем мас”. Такім чынам, Максім Гарэцкі неабыякава ставіўся да пытанняў развіцця беларускай мовы, беларускай стылістыкі, ухваляў вучобу на ўзорах літаратурнай творчасці, таму яго парады беларускім пісьменнікам актуальныя і ў ХХІ ст.