Валянціна Агаркава

“А народ мой – народ лірнік…”

“...трэба памірыць у душы беларуса старое з новым,
трэба вышукаць, што ў яго душы
жывуча са старыны і на чым будаваць новае...”.

М. ГАРЭЦКІ.

Творчасць Максіма Гарэцкага — гэта чыстая крыніца, якая прабіваецца з глыбінь народнага жыцця. Суровая праўда адлюстравання пачварных, а часам і страшных з’яў быцця арганічна спалучаецца ў Гарэцкага з усхваляванай паэтычнасцю ўспрымання прыгажосці роднага краю, велічы светабудовы. Спакойная апавядальная манера, якая пераважае ў пісьменніка, тоіць пад сабою напружанне драматызму, а нярэдка і трагізму.

Сучаснаму чытачу М. Гарэцкі блізкі сваёй нязменнай цікавасцю да маральнага боку чалавечых адносін. Канфлікты ў сюжэтах яго твораў часцей за ўсё грунтуюцца на сутыкненні сіл дабра і зла, гуманістычнага светлага пачатку ў душы героя — з наступаючай на яго ўладай цёмных жыццёвых сіл. Пісьменнік не абстрагуецца ад сацыяльнага боку быцця. Наадварот, сацыяльна-класавыя, саслоўныя ўзаемаадносіны і супярэчнасці з’яўляюцца той атмасферай, у якой развіваюцца сюжэты яго апавяданняў, раманаў і драматычных твораў. Аднак не гэтыя сацыяльныя адносіны з’яўляюцца галоўным з таго, што прываблівае ўвагу пісьменніка. Яго вабіць чалавечая асоба з усёй складанасцю яе ўнутранага свету, цікавяць жыццёвыя сітуацыі, у якіх выяўляецца здольнасць чалавека хоць бы ў нейкай меры, хоць бы на імгненне вырвацца з-пад згубнага дыктату пачварных умоў быцця. Інакш кажучы — моманты перамогі духоўнасці. Вось гэтай цікавасцю да асобы, да героя, здольнага ў крытычнай сітуацыі зрабіць вольны выбар, які абумоўліваецца вышынёй яго духоўнасці, цікавы і дарагі М. Гарэцкі нашаму сучасніку.

Супрацьстаянне асобы сілам зла ў яго бясконцай шматаблічнасці складае змест многіх апавяданняў пісьменніка, напрыклад, у кнізе “Досвітак” (“Прысяга”, “Страшная музыкава песня”, “Сасна”, “Багатая пчэльня”). Цікавая ў гэтым сэнсе “Прысяга”. Сутнасцю апавядання з’яўляецца паядынак у душы героя добрага, гуманнага пачатку з сіламі страху, які выклікае ў яго дзяржаўная ўлада і служачая ёй царква. Барацьба гэтая дасягае вышыні сапраўднага трагізму. Галоўны герой апавядання селянін Тарас сваім маўчаннем даруе волю а можа быць, і жыццё тром беглым мужыкам і ў той жа час, як ён сам лічыць і як лічаць аднавяскоўцы, прыгаворвае сябе да пагібелі. У момант выпрабавання Тарас перажывае хвіліны слабасці, вагаецца, але ўрэшце знаходзіць у сабе сілы не зрабіць здрадніцтва. Ён маўчыць у час допыту, маўчыць у час малітвы, якая азначае прысягу. Ён робіць вялікі грэх: дае ілжэсведчанне перад іконай, перад выявай бога, але беглых сялян не выдае. Характэрна, што самі выратаваныя Тарасам мужыкі таксама ўпэўнены ў непазбежніасці яго смерці як кары гасподняй за грэх ілжэпрысягі. Яны кланяюцца Тарасу ў ногі, як бы адчуваючы сваю віну перад сваім выратавальнікам, не адважваюцца глянуць яму ў вочы. Тарас ад гэтага часу пачынае жыць з усведамленнем блізкасці свайго канца. Ён як бы благаслаўляе выратаваных ім мужыкоў на далейшае жыццё: “Што ж, браткі, заставайцеся надалей, жывіце...”

М. Гарэцкі ў сваёй творчасці робіцца заступнікам натуральных чалавечых пачуццяў і імкненняў як вышэйшых жыццёвых пачаткаў: імкнення асобы да волі, праўды, прыгажосці, пачуцця справядлівасці, любові, чалавечай годнасці, непарыўнай сувязі з радзімай. Пісьменнік улоўлівае самае нязначнае імкненне душы, у якім угадваецца подых простага і таму святога чалавечага пачуцця, прарыў яго з-пад прыгнёту жыццёвых бед і неўладкаванасці. Апавяданне “Паясок” займае ўсяго палову старонкі кнігі, але змяшчае ў сабе сапраўдную чалавечую драму. Жыхарка глухога сібірскага пасёлка, беларуска-перасяленка, жанчына, што рана састарэла, замучаная беднасцю і горам, прадае аўтару” апавядання вышыты паясок, адзіную прыгожую рэч, якую захоўвала ў сваёй убогай, цёмнай хаце. Цётку Надзею кінуў муж, яна жыве надгаладзь з сынам-падлеткам, пасялковым пастушком, невялікія грошы за паясок для яе як манна нябесная. Але апавяданне нечакана канчаецца тым, што жанчына даганяе чалавека, які купіў паясок, і просіць ёй вярнуць яго — гэта ж “памяць аб вяселлі”. Такая канцоўка гаворыць шмат пра што. На імгненне нам прыадкрываецца глыбінная чысціня душы жанчыны, тое светлае, чалавечае, што не здолелі забіць ні гора, ні несправядлівасць мужа, ні жахлівая галеча.

Пра сілу натуральнага чалавечага кахання, яго перамогу над абстрактным светапогпядным пачаткам гаворыць апавяданне “Стары прафесар”. На героя расказа, вучонага, які аддае ўсё жыццё навуцы, звальваецца страшэнная бяда: смяротна захворвае маладая жонка, якую ён горача кахае. Урачы прызнаюць яе становішча безнадзейным. Прафесар жыве ў маёнтку сваячкі, і вяскоўцы прапануюць паспрабаваць варажбу (абвязаць сырой ніткай хворую і потым кінуць гэтую нітку на ростанях, каб зняць хваробу). Герой апавядання катэгарычна адвяргае гэтую недарэчную задуму. Але становішча хворай робіцца ўсё цяжэй. I тут у душы прафесара разыгрываецца страшэнная барацьба. Жах стратціць каханага чалавека, усведамленне бяссілля навукі падказваюць думку аб тым, каб паспрабаваць усё, нават забабоннае дзейства з ніткай. Але гэта азначала б здраду тым прынцыпам, па якіх жыве прафесар. Доўга цягнецца гэтая барацьба ў яго душы, але пачуццё кахання перамагае, перамагае перакананне, што жыццё каханай важней за ўсе абстрактныя прынцыпы.

Ідэя свабоды выбару, свабоды, якая вызначае прыроду чалавека, яго адрозненне ад усяго, што жыве на зямлі, яго духоўную сутнасць — гэтая ідэя з’яўляецца ці не асноўнай у творчасці М. Гарэцкага. З асобай сілай яна выяўляецца ў п’есе “Антон”. У гэтым творы барацьба духоўнага, светлага пачатку з варожымі яму сіламі набывае трагічны характар. Галоўны герой п’есы Антон цяжка ўспрымае грубасць, карыслівасць, ілжывасць бацькі, тое, што ён як ляснік, панскі слуга крыўдзіць аднавяскоўцаў, а галоўнае тое, што Аўтух п’янствуе: “Чым я вінават, што бацька мой п’янствам сваім жыць сям’і ўсёй не дае?” Антон на каленях моліць бацьку кінуць піць. Але Аўтўх гатоў прапіць нават свайго ўнука, маленькага Іваньку, аддаўшы яго старцам у павадыры. Няменшым цяжарам гняце душу і тое, што Антон усведамляе безабароннасць простага чалавека перад уладамі. Але насуперак усяму герой прагне дабра, чысціні, імкнецца спазнаць ісціну. Усе яго думкі і пачуцці скіраваны да бога, да царквы. Праўда, і тут яго часам ахопліваюць сумненні: “Няўжо ж і поп не знае, няўжо ж і ў кнігах не напісана, як усё, што к чаму, адкуль яно, што будзе?” Менавіта пропаведзь святара адыгрывае злавесную ролю ў лёсе Антона: яго надломленая псіхіка не вытрымлівае.

Герой М. Гарэцкага не здольны пайсці на кампраміс з жыццём. У яго была магчымасць змяніць свой лёс, пайсці з вёскі, з бацькавай хаты (Аўтух меціў сына ў лёкаі ў дом памешчыцы), але сын адмовіўся здзейсніць бацькаву мару. Антон мог бы скарыцца і жыць як усе, плыць па цячэнні. Гэткую раду ў шчырай размове пасля царкоўнай службы і пропаведзі, уразіўшай Антона, дае яму аднавясковец Кузьма. На рэпліку Антона (“Дасада ў мяне, дзядзька, на сэрцы, каб вы ведалі, што за дасада...”) яго субяседнік адказвае: “Дасада не расада, на градку не пасодзіш... Пакінь ты, усяк людзі жывуць, а жывуць...” Аднак Антон не можа скарыцца і ў канцы канцоў адважваецца на страшны ўчынак, — забойства дзяцей.

Пра тое, які глыбокі філасофскі сэнс уклаў аўтар у вобраз і гісторыю жыцця Антона, гаворыць таксама змест перадапошняй сцэны п’есы. У ёй даецца спрэчка Доктара з Беларускім аўтарам. Першы адмаўляе існаванне душы, нейкага вышэйшага пачатку ў чалавеку: усё вызначаецца фізіялогіяй, законамі матэрыі. На гэта Беларускі аўтар пярэчыць Доктару: “Нашто ж тыя законы нашы далі чалавеку разуменне сваёй слепаты... Можа, гэта разуменне і натварыла бяды з Антонам...” Беларускі аўтар не можа згадзіцца з меркаваннямі Доктара аб пасіўнасці духоўнага пачатку, аб тым, што незадаволенасць, смутак народжаны толькі непаладкамі ў функцыяніраванні нейкага органа чалавечага цела. Доктару, які адмаўляе існаванне душы і прызнае толькі розум, Беларускі аўтар заяўляе: “Лепш памерці, чым жыць “вумнай” жывёлінай. А Антон? Няўжо ж мукі яго, самагубства яго — не драма чалавецкага духу, а ненармальны выпадак, бо целу было дрэнна?” Пісьменнік адмаўляе магчымасць пабудовы вартага чалавека гарманічнага грамадства на аснове толькі рацыяналістычнага пачатку, розуму. Згадзіцеся, што гэтыя думкі Максіма Гарэцкага сугучны нашаму сучаснаму погляду на свет, нашаму адыходу ад спрошчаных рэцэптаў шляху чалавецтва да гарманічных грамадскіх адносін, нарэшце, нашаму імкненню вывесці людзей з патока бездухоўнасці.

У гэтым невялікім нарысе закранута толькі адна з граней творчасці Максіма Гарэцкага — з мэтай прыцягнуць увагу чытача да яго мастацкай спадчыны. Думаецца, што і літаратуразнаўства наша яшчэ недастаткова асэнсавала і ацаніла той значны ўклад у развіццё беларускай культуры, які зрабіў гэты найсумленнейшы і мудры мастак.