1941 - 1945
ІШЛА ВАЙНА СВЯШЧЭННАЯ
У першыя дні
22 чэрвеня 1941 г. у Горках, на плошчы, размешчанай супраць клуба Беларускага сельскагаспадарчага інстытута, адбыўся мітынг. Рабочыя і служачыя горада, выкладчыкі і студэнты заявілі аб сваёй рашучасці стаць на абарону Радзімы. Многія ўдзельнікі мітынгу адразу ж накіраваліся ў райваенкамат з просьбай адправіць іх на фронт. Пайшлі ў дзеючую армію афіцэры запаса, тыя, хто меў мабілізацыйнае прадпісанне. На другі дзень вайны праводзілі на фронт 27 студэнтак, якія атрымалі ў інстытуце кваліфікацыю медыцынскіх сясцёр. У горадзе паявіліся бежанцы. Інстытут рыхтаваўся да эвакуацыі. Студэнты старэйшых курсаў былі мабілізаваны на будаўніцтва аэрадрома.
Для барацьбы з варожымі лазутчыкамі і парашутыстамі ў Горках быў створаны знішчальны батальён. Яму была даручана ахова чыгункі і шасэйнай дарогі Орша – Горкі.
На ўскраіне Горак узводзіўся абарончы рубеж. Тысячы жыхароў горада і навакольных вёсак капалі процітанкавыя равы. Людзі працавалі па 14 – 16 гадзін у суткі.
У Горках не было буйных прадпрыемстваў, тым не менш, пачынаючы з 27 чэрвеня, горад падвяргаўся налёту фашысцкай авіяцыі. Былі разбураны гарадок механізацыі сельскай гаспадаркі, музей сельскагаспадарчай тэхнікі, гаражы трактароў і аўтамабіляў, іншыя аб’екты інстытута.
Раённыя ўстановы, прадпрыемствы, інстытут падрыхтавалі больш каштоўнае абсталяванне і маёмасць да эвакуацыі. Аднак вывезці яго не ўдалося – транспарт быў перагружаны перавозкай войск, узбраення, абсталявання буйных прамысловых прадпрыемстваў. 3 і 6 чэрвеня ад станцыі Пагодзіна адправіліся на ўсход два чыгуначныя эшалоны, эвакуіравалася каля 2 тысяч жыхароў горада.
12 ліпеня ўсе ваеннаабавязаныя па ўказанні Горацкага райваенкамата пешшу накіраваліся на сборны пункт, дзе ўліліся ў воінскія падраздзяленні. У горадзе засталася частка знішчальнага батальёна. У гэты ж дзень фашысцкія войскі занялі Горкі. У хуткім часе быў акупіраваны ўвесь Горацкі раён.
Абарона
Нягледзячы на гераічнае супраціўленне, часці Заходняга фронту не змаглі затрымаць ворага ў прыгранічнай зоне і з цяжкімі баямі адступалі на ўсход.
Камандаванне нямецка-фашысцкіх войск прыняло рашэнне акружыць савецкія падраздзяленні, што абаранялі рубеж Заходняй Дзвіны і Дняпра, авалодаць раёнам Орша – Віцебск – Смаленск і адкрыць самы кароткі шлях на Маскву. Да канца першай дэкады ліпеня танкі праціўніка выйшлі да Дняпра ў раёне Орша – Шклоў – Магілёў. Войскі Заходняга фронту адбілі ўсе спробы ворага фарсіраваць Днепр з ходу.
10 ліпеня нямецка-фашысцкія часці аднавілі наступленне: 2-я танкавая група Гудэрыяна масіраванымі ўдарамі на вузкіх участках зламала супраціўленне савецкіх войск. 24-ы танкавы корпус праціўніка пераправіўся праз Днепр паміж Быхавам і Магілёвам і наносіў удар у напрамку Слаўгарад – Рослаў. 46-ы матарызаваны корпус фарсіраваў раку ў раёне Шклова і наступаў на Горкі – Пачынак – Ельня. 47-ы матарызаваны корпус фарсіраваў Днепр у раёне Копысі ў ноч на 11 ліпеня і накіраваўся на Смаленск.
Савецкае камандаванне прыняло рашэнне спыніць наступленне ворага. 1-я Маскоўская мотастралковая дывізія, якой камандаваў Я. Р. Крэйзер, атрымала загад пераправіцца на ўсходні бераг Дняпра і разам з 61-м стралковым корпусам нанесці ўдар на Копысь і адкінуць праціўніка за Днепр. Дывізія перайшла праз мост у Оршы на ўсходні бераг Дняпра і рушыла на паўднёвы ўсход, напярэймы ворагу, які рухаўся на Горкі. У гэты час перадавыя нямецкія часці прасоўваліся да ракі Бася, іх разведка снавала ўздоўж шашы Орша – Горкі. Над раёнам Копысі, прыкрываючы фарсіраванне Дняпра асноўнымі сіламі ворага, баражыравалі «месершміты». Нямецкія самалёты з малых вышынь бамбілі нашы адыходзячыя часці. Камандзір дывізіі Я. Р. Крэйзер вырашыў нанесці ўдар па нямецкіх калонах: адным палком уздоўж шашы Сава – Горкі, другім – на Казловічы. Але здзейсніць гэты намер не ўдалося. Я. Р. Крэйзер папаў пад налёт варожай авіяцыі, асколкам бомбы быў паранены і адпраўлены ў шпіталь. Камандаванне дывізіяй прыняў палкоўнік Глуздоўскі.
175-ы мотастралковы полк гэтай дывізіі атакаваў аўтакалону праціўніка з пяхотай, якая рухалася ад Казловічаў на Добрынь і падыходзіла да шашы Орша – Горкі, і разбіў яе. Але поспех быў часовы.
6-ы мотастралковы полк стрымліваў праціўніка ў раёне вёскі Сава, на шашы Орша – Горкі. Падыходзячыя нямецкія калоны, якія сустракалі ўпартае супраціўленне, пакідалі заслоны і абыходзілі полк бокам, працягваючы рух на Горкі. У напрамку горада наступала 10-я нямецкая дывізія 46-га матарызаванага корпуса 2-й танкавай групы нямецкіх войск. Часці 61-га стралковага корпуса, што абараняліся ў раёне Копысі, не вытрымалі ўдару нямецкіх танкаў і авіяцыі, пачалі адыходзіць у напрамку рэк Бася, Проня.
1-я Маскоўская мотастралковая дывізія апынулася ў тыле ворага. Яе спробы прабіцца ў напрамку на Ляды ці Чырвонае поспеху не мелі. 16 ліпеня камандзір дывізіі прыняў рашэнне прарвацца ў напрамку Магілёва. Пачаўся цяжкі паход па тылах ворага. Рухаліся ў напрамку Сава – Зубры – Палёнка – Арлоўшчына – Любіж. На зыходзе 25 ліпеня дывізія падышла да Магілёва, дзе злучылася з войскамі, што абаранялі горад.
Ад Шклова ў напрамку Горак па палявых дарогах на Маслакі – Чапялінку адыходзіў 2-і стралковы корпус: 100-я і 161-я стралковыя дывізіі, 151-ы карпусны артылерыйскі полк і іншыя часці.
161-я стралковая дывізія палкоўніка А. І. Міхайлава атрымала загад: да раніцы 12 ліпеня заняць абарону на захад ад Горак на рубяжы Папкоўка – Мацюты – Стан. У ноч на 12 ліпеня дывізія пачала адыход на ўказаны рубеж. На досвітку і на працягу дня варожыя самалёты неаднаразова бамбілі і абстрэльвалі з паветра калоны дывізіі. Некаторыя падраздзяленні, што рухаліся па лясных дарогах, адхіліліся ад зададзеных маршрутаў. Таму на ўказаны рубеж дывізія выйшла толькі раніцай 13 ліпеня.
Да гэтага часу гітлераўскія часці, што абышлі савецкія войскі справа і злева, 12 ліпеня ўступілі ў Горкі. 161-я стралковая дывізія і іншыя часці 2-га стралковага корпуса і яго штаб апынуліся ў тыле ворага ў раёне вёсак Гулідаўка, Чапялінка.
Ацаніўшы абставіны, камандаванне дывізіі прыняло адпаведнае рашэнне (гл. артыкул «Дзейнічалі рашуча»).
100-я стралковая дывізія генерала Русіянава адыходзіла ад Дняпра па свайму маршруту, прайшла праз Горацкі раён, выйшла ў Манастыршчанскі раён Смаленскай вобласці і там злучылася з дзеючымі савецкімі войскамі.
100-я і 161-я стралковая дывізіі 2-га стралковага корпуса ў першыя дні вайны паказалі прыклады мужнасці, гераізму і арганізаванасці. Яны ў ліку першых былі перайменаваны ў гвардзейскія: 100-я стала называцца 1-й гвардзейскай, 161-я – 4-й гвардзейскай стралковымі дывізіямі. Гвардзейскай стала і 1-я Маскоўская мотастралковая дывізія, якая пазней атрымала назву 1-я гвардзейская Маскоўска-Мінская стралковая дывізія.
У сярэдзіне ліпеня 1941 г. 57-я танкавая дывізія атрымала загад затрымаць наступленне гітлераўцаў на Смаленск. Мотастралковы полк маёра Асокіна і прыдадзеныя яму танкавыя падраздзяленні з баямі адыходзілі па дарозе Копысь – Горкі. Не даходзячы да Горак, у раёне вёсак Пална – Палёнка – Тушавая – Ліхачова занялі абарону.
Раніцай 17 ліпеня з’явілася калона варожых аўтамашын, якая рухалася пад аховай танкаў і матацыклістаў. Танкісты нанеслі ёй сакрушальны ўдар (гл. артыкул «Атакавалі калону»).
Вечарам, згодна з загадам, мотастралковы полк з прыдадзенымі яму танкамі адышоў у лес і ўзяў кірунак на пасёлак Чырвоны Смаленскай вобласці, дзе асноўныя сілы дывізіі стрымлівалі немцаў, што рваліся да Смаленска.
Акупацыйны рэжым
Горацкі раён быў акупіраваны нямецка-фашысцкімі захопнікамі 12 ліпеня 1941 г. У адміністрацыйным плане ён уваходзіў у вобласць армейскага тылу групы армій «Цэнтр».
Кантроль над акупіраванай тэрыторыяй раёна забяспечваўся сістэмай нямецкіх гарнізонаў і паліцэйскіх участкаў. У горадзе акупанты стварылі камендатуру, магістрат. У клубе інстытута размясцілі лагер ваеннапалонных, гестапа заняло першы корпус, аўдыторыю № 81 ператварылі ў камеру смяротнікаў.
З першых дзён акупацыі раёна фашысты пачалі ствараць так званы «новы парадак» – жорсткі рэжым беззаконня, гвалту, грабяжу і крывавага тэрору. Уся паўната ўлады належала фашысцкім ваенным і цывільным акупацыйным уладам. Насельніцтва было пазбаўлена элементарных грамадзянскіх правоў, былі ўведзены надзвычайнае становішча, сістэма заложнікаў.
Асаблівая жорсткасць праяўлялася да яўрэйскага насельніцтва. Яго сабралі ў межах вуліц Мсціслаўскай, часткі Інтэрнацыянальнай, дзе і ўтварылі горацкае гета. Голад, цяжкая праца і пабоі рабілі невыносным жыццё тых, хто там знаходзіўся. 7 кастрычніка 1941 г. у раёне в. Задарожжа, па расказах сведкаў, было расстраляна больш за 2 тыс. чалавек. Яўрэйскае насельніцтва было знішчана ў мястэчку Раманава, вёсках Горы, Леніна, Рудкаўшчына, Верашчакі (гл. дакумент «Акт Горацкай раённай камісіі...»).
Абапіраючыся на сістэму ваенных і паліцэйскіх гарнізонаў, акупанты праводзілі падатковую палітыку, накіраваную на выкачванне з насельніцтва як мага большай колькасці сельскагаспадарчых прадуктаў, жорсткі рэжым паднявольнай працы і бесчалавечная эксплуатацыя таксама ўваходзілі ў паняцце «новага парадку». Сельскае насельніцтва абкладвалася непасільнымі падаткамі, паборамі, пастаўкамі, працоўнымі павіннасцямі, якія неабмежавана мог назначыць і павялічыць любы прадстаўнік акупацыйнай адміністрацыі.
Мэтай акупацыйнай палітыкі гітлераўцаў было планамернае знішчэнне насельніцтва. Гэтаму служыла сістэма лагераў смерці, турмы, карныя аперацыі.
Фронт у тыле ворага
Жорсткімі расправамі над насельніцтвам акупанты імкнуліся запалохаць людзей, зламаць волю да барацьбы і веру ў перамогу. Але савецкія людзі не скарыліся ворагу, яны ўзняліся на барацьбу. У першыя дні прыходу немцаў у Горкі камсамольцы Файкін, Леўшуноў і Салодкі падпалілі прадуктовыя склады. Акупанты жорстка расправіліся з маладымі патрыётамі. Яны кінулі Салодкага жывым у агонь, а Файкіна і Леўшунова расстралялі. Але пажары працягваліся. Згарэў хлебазавод, гарэлі бальніца, магазіны і грамадскія будынкі – патрыёты дзейнічалі.
Камуністы і камсамольцы, беспартыйныя, воіны, якія трапілі ў акружэнне, аб’ядноўваліся для барацьбы з акупантамі. Узніклі патрыятычныя падпольныя групы. «Выросла сеть патриотического подполья в Горецком районе. Зародившись зимой 1941/42 г., к маю подпольные группы действовали на многих предприятиях и в учреждениях Горок, в ряде других населенных пунктов. Советские патриоты сумели внедриться в горецкий магистрат, местную комендатуру, полицейскую школу, солдатское казино. Они вели массово-политическую и организаторскую работу среди рабочих кирпичного, деревообрабатывающего, маслодельного и льняного заводов, на электростанции, в городской кузнице и МТС, а также среди жителей Губино, Овсянки, Ольховки, Паленки, Чепелинки и других деревень».
Актыўны ўдзел у стварэнні падпольнай арганізацыі ў Горках прымалі П. I. Яцун, С. I. Вараб’ёў, П. Н. Савінаў, А. П. Кузняцоў, П. X. Кажура, В. М. Філіпеня, Н. В. Аляхновіч і іншыя. На адной з сустрэч В. М. Філіпеня пазнаёміў падпольшчыкаў з Л. Дз. Нярушкіным, які да вайны працаваў дырэктарам Чэрнеўскай МТС, і супрацоўнікам сельгасінспекцыі Н. В. Аляхновічам. Дамовіліся, што Нярушкін будзе падбіраць людзей для барацьбы з акупантамі ў Дрыбіне, а ў Горках разгорнуць гэту барацьбу В. М. Філіпеня і II. В. Аляхновіч.
17 снежня 1941 г. у доме А. П. Кузняцова сустрэліся С. I. Вараб’ёў, П. X. Кажура, П. Н. Савінаў і П. I. Яцун. Вырашылі стварыць падпольныя групы ў горадзе, на льнозаводзе, на цагельным заводзе, Горацкай МТС.
Горацкую падпольную групу ўзначаліў П. X. Кажура. У яе склад увайшлі дачка Пятра Хрысанавіча Вольга, А. С. Магазіншчыкаў, М. Я. Шыпілін, П. I. Яцун.
Падпольнай групай на льнозаводзе, у якую ўваходзілі М. I. Грамакоўскі, М. К. Дурнеў, М. I. Колакалаў, А. П. Кузняцоў, кіраваў П. Н. Савінаў.
А. I. Трэмба ўзначаліў падпольшчыкаў на цагельным заводзе, сярод якіх былі I. С. Марчанка, В. М. Махлаёў, I. В. Махлаёў, К. В. Махлаёў.
У Горацкай МТС групу арганізаваў С. I. Вараб’ёў. У яе склад увайшлі В. I. Вараб’ёва, Е. I. Вараб’ёва, С. I. Дзенісенка, С. П. Сарокін, П. А. Філімонаў, В. М. Філіпеня.
Кіраваў групамі Горацкі падпольны цэнтр: П. I. Яцун, А. П. Кузняцоў, С. I. Вараб’ёў, П. Н. Савінаў, П. X. Кажура, А. I. Трэмба.
Падпольшчыкі ратавалі людзей ад выгану ў Германію, збіралі зброю. Яны перадалі партызанам каля 95 вінтовак, два ручныя кулямёты, больш за 160 гранат, 15 000 патронаў. На іх рахунку дыверсіі на электрастанцыі, цагельным заводзе, яны спалілі хлебазавод, зерне ў былым саўгасе «Горкі», нямецкае казіно, якое было размешчана ў вучэбным корпусе сельскагаспадарчай акадэміі.
Дзейнічалі патрыёты не толькі ў горадзе. Падпольную групу ў вёсцы Добрая ўзначальвала Д. Ф. Вайстрова, у склад уваходзіла яе сястра Л. Ф. Вайстрова, М. I. Мацуеў, I. П. Немцава, П. А. Рыжкоў.
Старшыня калгаса В. К. Асюцін арганізаваў падпольную групу ў вёсцы Аўсянка. Усе яе члены — А. П. Грыгор’еў, A. А. Свістуноў, Я. М. Шардулева, B. Р. Шураў загінулі.
У Альхоўцы работу вялі В. В. Быкаў, Е. М. Жарыкаў, I. М. Лебедзеў, М. Л. Міркін, Я. Я. Папсуеў, I. П. Шарснёў. Актыўна дзейнічалі браты Уладзімір і Васіль Мацюшэнкі, іх сястра Рая.
3 камсамольцаў А. 3. Васільева, I. М. Воранава, I. М. Дзям’янава, В. М. Дзям’янава, С. В. Ісакава, А. К. Кузьміна, С. М. Арлова, I. А. Панцялеева, Ц. К. Шыцікава складалася група ў вёсцы Палёнка. Узначальваў яе Ф. М. Дзям’янаў.
Раённая падпольная арганізацыя налічвала 78 чалавек, аб’яднаных у 12 груп.
Больш падрабязныя звесткі захаваліся пра дзейнасць падпольных груп у вёсках Рэкатка, Тудараўка, Чапялінка.
Вёска Рэкатка размяшчалася сярод вялікага ляснога масіву. Да вайны тут налічвалася 70 двароў. Ужо ўвосень 1941 г. у вёсцы пачала дзейнічаць падпольная група, якой кіраваў Я. Е. Дзмітрыеў. Нарадзіўся ён у 1924 г. Перад вайной паспеў скончыць дзевяць класаў сярэдняй школы ў Горках. Група ўстанавіла сувязь з падпольшчыкамі горада. Яўген Дзмітрыеў і Мікалай Ануфрыеў некалькі разоў прыходзілі ў Горкі да Ц. I. Яцуна, атрымлівалі ад яго ўказанні, прывозілі зброю, узрыўчатку, бікфордаў шнур. У доме В. М. Шчарбатавай пісалі ад рукі лістоўкі, распаўсюджвалі іх па вёсках.
Патрыётам дапамагалі жыхары вёскі. Калі з акружэння вярнуўся дадому Ф. А. Вараб’ёў, падпольшчыкам удалося вылучыць яго на пасаду старасты вёскі. Праз сваю жонку Елізавету Сямёнаўну і сына Жэню ён паведамляў падпольшчыкам аб небяспецы альбо на вуглу яго пуні вывешваўся белы ручнік — умоўны знак. Калі па даносу здраднікаў каго-небудзь арьпптоўвалі, за яго паручаўся стараста Ф. А. Вараб’ёў. Немцы даведаліся аб тым, што ён аказвае дапамогу падпольшчыкам, і арыштавалі. 3 жніўня 1942 г. пасля жорсткіх допытаў Ф. А. Вараб’ёў быў расстраляны. Расправіліся акупанты і з яго братам Фядотам. Жонка Ф. А. Вараб’ёва, трынаццацігадовы сын і бацька пайшлі ў партызаны. 5 жніўня ў час блакады бацька быў схоплены карнікамі і расстраляны. 1 мая 1944 г. загінуў у баі і яго сын Жэня.
У верасні 1942 г. моладзь Рэкаткі пайшла ў лес, улілася ў партызанскую брыгаду «Звязда».
У заходняй частцы Горацкага раёна, на самай мяжы са Шклоўскім, ёсць вёска Тудараўка. У пачатку вайны лёс закінуў сюды чырвонаармейцаў Вагана Агаджаняна, Барыса Шыманоўскага, Віктара Андрэева, Івана Нямыкіна, Іосіфа Жытнікава. Пазней аказаўся тут і Ф. I. Чабыкін. Добрыя людзі далі прытулак салдатам, прынялі як родных. Ваган Агаджанян і Барыс Шыманоўскі вырашылі арганізаваць у Тудараўцы падпольную групу. Іх падтрымалі астатнія акружэнцы. Удзельнічаць у барацьбе з ворагам выказалі жаданне маладыя хлопцы Тудараўкі — Фёдар Гульцоў, Цімафей Галазубаў, браты Іван і Мікалай Дуцько, Пётр Ларыёнаў і іншыя.
Пачалі з лістовак, у якіх прызывалі насельніцтва не верыць фашысцкай прапагандзе, пераконвалі, што савецкі народ пераможа. Пісалі іх Агаджанян і Шыманоўскі, Мікалай Дуцько перапісваў і размнажаў, Іван Дуцько і Цімафей Галазубаў раскідвалі іх па вёсцы.
Віктар Андрэеў цудоўна іграў на гармоніку, Іван Нямыкін хораша танцаваў. Маючы добрага гарманіста, падпольшчыкі пачалі наладжваць вечарынкі ў Тудараўцы, потым у Зімніках, Трасным, Анікавічах і іншых вёсках. Туды збіралася ўся моладзь, прыходзілі людзі старэйшага ўзросту. Падпольшчыкі знаёміліся з імі, расказвалі аб становішчы на франтах, зверствах захопнікаў. Былі ўстаноўлены сувязі з падпольшчыкамі Шклоўскага раёна. У сярэдзіне 1942 г. В. Агаджанян і Ф. I. Чабыкін пайшлі ў партызаны.
У вёсцы Чапялінка таксама дзейнічала падпольная група, якой кіраваў I. Ф. Вінаградаў. Яна была цесна звязана з Горацкім падполлем. I. Ф. Вінаградаў часта бываў у П. I. Яцуна, аднаго з членаў цэнтра. Сувязь з ім падтрымлівалася праз Лаўдзікава, які вазіў хлеб для рабочых торфазавода. Потым яго фашысты расстралялі. Па загаду П. I. Яцуна ў доме Е. Г. Ленчыкава была схавана рацыя разведчыка Смелава. У Чапялінку па суботах хадзілі разведчыцы Яўгенія Сарокіна і Аляксандра Гарбузова і перадавалі ў Маскву сабраныя за тыдзень звесткі аб руху варожых часцей. Немцы даведаліся аб гэтым. Яны прыехалі ў Чапялінку, акружылі дом Е. Г. Ленчыкава, але нікога там не знайшлі. Гаспадар з жонкай, а таксама Лагімахаў, Сарокіна, Гарбузова і іншыя пайшлі ў партызанскі атрад.
У ліпені 1942 г. Горацкай падпольнай арганізацыі, якая трапіла ў поле зроку палявой паліцыі, быў нанесены цяжкі ўдар. У горадзе і раёне гітлераўцы арыштавалі 75 чалавек. Расправа над патрыётамі працягвалася каля месяца. 11 ліпеня быў расстраляны член падпольнага цэнтра горада А. П. Кузняцоў, 12 ліпеня карнікі павесілі кіраўніка П. I. Яцуна, падпольшчыкаў I. С. Марчанку, В. М. Махлаёва, С. I. Дзенісенку, А. С. Магазіншчыкава.
Пакаранне было публічным, у скверы інстытута. У якасці шыбеніц былі выкарыстаны старыя ліпы. Сведкі расказвалі, што падпольшчыкі вялі сябе мужна. Павел Яцун сам надзеў на шыю пятлю і крыкнуў: «Нашы прыйдуць...» Выстралам ў патыліцу фашыст абарваў жыццё героя.
Пасля масавага пакарання падпольшчыкаў барацьба з акупантамі працягвалася. Той, хто застаўся ў жывых, вёў барацьбу і ў горадзе і на сяле.
ГОРАЦКІ ПАДПОЛЬНЫ РАЙКОМ КП(б)Б
Организован 28 августа 1943 года уполномоченным Могилевского подпольного обкома КП(б)Б. Секретарем райкома партии утвержден П. О. Тишков. Базировался в партизанской бригаде № 17 Н. Н. Китаева (комиссар П. С. Ревяков).
Состав подпольного райкома КП(б)Б.
Секретарь Тишков Павел Осипович (28.8.1943 — 2.12.1943).
Члены райкома: Овсянников Андрей Александрович (28.8.1943 — 2.12.1943), Ревяков Петр Сильвестрович (28.8.1943 — 2.12.1943), Коршунов Михаил Федорович (28.8.1943 — 2.12.1943), Шульгин Алексей Васильевич (28.8.1943 — 2.12.1943).
Друкуецца па кн.: Подпольные партийные органы компартии Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (1941 —1944). Мн., 1975. С. 192.
ГОРАЦКІ ПАДПОЛЬНЫ РАЙКОМ ЛКСМБ
До создания подпольного райкома ЛКСМБ комсомольской работой в районе руководил уполномоченный ЦК ЛКСМБ С. Е. Янченко (8.1942—1.1943).
Подпольный райком комсомола приступил к работе 5 января 1943 года. Его основная база находилась в 17-й партизанской бригаде (командир Н. Н. Китаев, комиссар П. С. Ревяков) и 35-й бригаде (командиры П. Н. Савчук, Н. Г. Прохоренко, комиссары С. А. Шовин, А. К. Соломатин) в Горецком районе.
САСТАЎ ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА ЛКСМБ
Секретари: Янченко Степан Ефимович (5.1.1943—18.9.1943), Черняков Борис Павлович (18.9.1943 — 28.10.1943, погиб), Моряков Михаил Николаевич (28.10.1943 — 2.12. 1943), секретарь по пропаганде (1.7.1943 — 28.10.1943). Члены райкома: Васильев Афанасий Захарович (5.1.1943—18.9.1943), Ховренкова Зинаида Филипповна (5.1.1943 — 18.9.1943), Матюшенко Владимир Федорович (5.1.1943—18.9.1943), Бабурский Юрий Андреевич (18.9.1943 — 2.12.1943), Глеков Григорий Яковлевич (18.9.1943 — 2.12.1943), Дмитриев Евгений Евдокимович (18.9.1943 — 2.12.1943).
Друкуецца па кн.: Подпольные комсомольские органы Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (1941—1944). Мн., 1976. С. 233—234.
ПАРТЫЗАНСКІЯ ФАРМІРАВАННІ, ЯКІЯ ДЗЕЙНІЧАЛІ НА ТЭРЫТОРЬП ГОРАЦКАГА РАЁНА Ў ГАДЫ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ
Бригада «Звезда» — создана в августе 1942 г. в Горецком районе. Весной 1942 г. в Горецком районе начался массовый выход падпольщиков в лес. Еще раньше, в феврале, приступила к партизанским действиям патриотическая группа, руководимая А. В. Шульгиным — Д. Ф. Войстровым. В июне, после присоединения к ней подпольщиков во главе с П. Н. Савиновым, С. Н. Воробьевым и другими, группа оформлена в Горецкий отряд (командир — Войстров Д. Ф., комиссар — Савинов П. Н.). В середине лета он численно вырос за счет подпольщиков Горецкого и восточной части Шкловского районов. В августе сюда же из советского тыла по заданию ЦК КП(б)Б прибыл небольшой отряд «Победа». 8 августа на общем собрании партизан Горецкий отряд разделен на 2 самостоятельных. На базе этих отрядов сформирована бригада «Звезда». Вскоре в ее составе организованы еще 2 отряда. В октябре 1942 г. в условиях начавшейся карательной экспедиции противника решением командования бригада была рассредоточена на мелкие группы и отряд, который возглавил Д. Ф. Войстров (с апреля 1943 г.— Н. И. Китаев). Группы действовали самостоятельно в Горецком и Шкловском районах, не порывая связи между собой и головным отрядом. Весной 1943 г. несколько групп влились в отряд. В апреле отряд перебазировался в Чаусский район, где в начале 1943 г. вошел 4-м батальоном в состав полка «Тринадцать».
Бригада действовала в Горецком, Шкловском, Дрибинском районах Могилевской, Оршанском, Дубровенском — Витебской областей.
Численный состав на август 1942 г. — 370 партизан. Командиры бригады: Ивлев Михаил Игнатьевич (август 1942 — сентябрь 1942), Войстров Дмитрий Федорович (сентябрь 1942 — октябрь 1942). Комиссар — Савинов Павел Никифорович (август 1942 — сентябрь 1942). Начальник штаба — Томашевский Даниил Иванович (август 1942 — сентябрь 1942).
47-я бригада «Победа» — в июне 1942 г. в советском тылу по решению ЦК КП(б)Б из слушателей Особого белорусского сбора сформировали отряд «Победа» (с мая 1943 г. — 47-й «Победа»). В составе 43 партизан в конце июля он прибыл в Горецкий район, осенью перебазировался в Пропойский, а с октября 1942 по март 1943 г. действовал в Краснопольском и Чечерском районах в составе группы отрядов М. Н. Иванова.
Соединился с частями Красной армии 1 октября 1943 г. После выхода в советский тыл отряд приказом БШПД определен 47-й бригадой «Победа» с март 1943 г. На день соединения насчитывалось 554 партизана. Из них мужчин 527, женщин – 27, белорусов – 377, русских 138, украинцев – 19, других национальностей – 20, членов ВКП(б) – 16, кандидатов – 32, членов ВЛКСМ – 96, беспартийных – 410. Командиры: Перепечкин Михаил Петрович (июнь 1942 – май 1943) , Липкин Федор Павлович (май 1943 – октябрь 1943), и. о. Комиссары: Орловский Вячеслав Константинович (июнь 1942 — январь 1943) Калимулин Хайрула (январь 1943 — октябрь 1943). Начальники штаба: Горловенко Антон Владимирович (май 1943 — август 1943), Лосев Александр Николаевич (август 1943 — октябрь 1943).
35-я бригада — в тудоровском лесу Шкловского района в сентябре 1942 г. образовалось 5 разрозненных партизанских групп, отставших в период боев с карателями от основных сил отряда Ф. И. Чебыкина (см. отдельный 2-й отряд). В апреле 1943 г. они объединились в отряд, который действовал самостоятельно в Горецком, Дрибинском и Шкловском районах, а в сентябре перебазировался в Белыничский район, где был включен в Белыничскую ВОГ 35-м отрядом.
После соединения отряда с частями Красной Армии Белорусский штаб партизанского движения определил его 35-й партизанской бригадой с января 1944 г.
На день соединения, 30 июня 1944 г., насчитывала 554 партизана.
Из них: мужчин — 486, женщин — 48, белорусов — 265, русских — 231, украинцев — 17, других нац.— 21, членов ВКП(б) — 24, кандидатов — 37, членов ВЛКСМ — 125, беспартийных — 348.
Демографические данные на 20 человек не установлены. Командиры бригады: Савчак Петр Иванович (апрель 1943 — май 1943), погиб, Прохоренко Иван Григорьевич (май 1943 — июль 1944). Комиссары: Шонин Степан Алексеевич (апрель 1943 — июль 1943), Думчев Григорий Ильич (июнь 1943 — июль 1943, апрель 1944 — июнь 1944), Соломатин Андрей Константинович (июль 1943 — апрель 1944). Начальник штаба — Мамонов Изот Николаевич (июль 1943 — июнь 1944).
115-я Горецкая бригада — в октябре 1943 г. из разрозненных партизанских групп 17-й бригады и других формирований, вышедших из блокады в Горецкий и смежные с ним районы, организовался отряд 35-а (8 февраля 1944 г. переименован в 115-й Горецкий). Отряд сформировал в своем составе 4 роты, распространил влияние на второй отряд (позже 112-й Горецкий) и с ноября 1943 г. выполнял функции головной организации. Это объединение партизанских отрядов в разное время именовалось «гарнизоном», бригадой «Звезда», «84-м соединением». В мае 1944 г. 112-й Горецкий отряд приказом Могилевской (областной) военно-оперативной группы выделен в самостоятельный.
115-й Горецкий отряд действовал в Горецком, Шкловском, Дрибинском районах Могилевской и Дубровенском, Оршанском — Витебской областей.
Соединился с частями Красной армии 26 июня 1944 г. общей численностью 801 партизан. Из них: мужчин — 705, женщин — 96, белорусов — 453, русских — 286, украинцев — 24, других национальностей — 38, членов ВКП(б) — 22, кандидатов — 32, членов ВЛКСМ — 174, беспартийных — 573.
После выхода отряда в советский тыл БШПД определил его 115-й Горецкой бригадой с октября 1943 г. Командир — Ленчиков Георгий Григорьевич (октябрь 1943 — июнь 1944). Комиссары: Логимахов Иван Иванович (октябрь 1943 — май 1944), Поликарпов Алексей Фролович (май 1944 — июнь 1944).
2-й отдельный отряд — начал организовываться в июле 1942 г. в Шкловском и Горецком районах. Окончательно сформировался в сентябре 1942 г.
Отряд действовал в Шкловском, Горецком, Чериковском, Пропойском, Краснопольском районах.
На день соединения с частями Красной Армии, 29 сентября 1943 г., насчитывалось 97 партизан. Из них: мужчин — 92, женщин — 4, белорусов – 36, русских — 54, украинцев – 5, других национальностей — 1, членов ВКП(б) — 3, кандидатов — 8, членов ВЛКСМ — 18, беспартийных – 67.
Демографические данные на 1 человека не установлены. Командиры отряда: Чебыкин Федор Иванович (сентябрь 1942 – апрель 1943). Кириллов Евгений Петрович (апрель 1943 – сентябрь 1943). Комиссары: Кириллов Евгений Петрович (сентябрь 1942 – апрель 1943), Проскурин Семен Захарович (апрель 1943 — сентябрь 1943).
3-й отдельный отряд — создан в сентябре 1942 г. В январе 1942 г. около д. Лозицы Шкловского района образовалась группа (8 чел.) во главе с И. В. Кононыхиным. В июне 1942 г. она влилась в бригаду «Чекист». В августе 1942 г. по приказу командования бригады группа перешла в Шкловский и Горецкий районы, численно выросла и в сентябре оформилась в отряд. С 6 октября 1942 г. по март 1943 г. он входил в состав группы отрядов М. Н. Иванова в Чечерском районе.
Отряд действовал в Шкловском, Горецком, Дрибинском, Кричевском районах Могилевской, а также в Чечерском районе Гомельской областей.
На день соединения с частями Красной Армин, 2 октября 1943 г., насчитывал 214 партизан. Из них: мужчин — 209, женщин — 5, белорусов — 89, русских — 89, украинцев — 14, других национальностей — 22, членов ВКП(б) — 8, кандидатов — 20, членов ВЛКСМ — 48, беспартийных — 138.
Командир отряда — Конаныхнн Иван Васильевич (сентябрь 1943 — октябрь 1943), комиссар — Мартыненко Яков Илларионович (сентябрь 1942 — октябрь 1943). Начальник штаба — Тенищев Иван Иванович (сентябрь 1942 — октябрь 1943).
17-я бригада — создана в августе 1943 г. В июне 1943 г. на основании приказа по полку «Тринадцать» на базе Горецкого отряда (см, бр. «Звезда») сформирован 4-й батальон (командир — Юлаев Н. И., комиссар — Ревяков П. С., начальник штаба – Савинов П. Н.). В соответствии с распоряжением БШПД и решением уполномоченного Могилевского подпольного обкома КП(б)Б по Северо-Восточной зоне 4-й батальон в августе 1943 г. выделен из полка и развернут в 17-ю бригаду в составе 123, 124, 125-го отрядов. Позднее сформированы 122-й и 124-й отряды.
Бригада действовала в Чаусском, Дрибинском, Пропойском и Быховском районах.
Соединилась с частями Красной Армии 1 октября и 2 декабря 1943 г. общей численностью 457 партизан. Командир бригады — Китаев Николай Иванович (август 1943 — декабрь 1943). Комиссар — Ревяков Петр Сильвестрович (август 1943 — октябрь 1943). Начальник штаба — Сергеев Борис Алексеевич (август 1943 — октябрь 1943).
112-й отдельный Горецкий отряд — организован в сентябре 1943 г. в Горецком районе из разрозненных групп 17-й бригады, вышедших из блокады, и инициативной группы В. Д. Шарова, которая была направлена в Дубровенский район Витебским подпольным обкомом КП(б)Б. До мая 1944 г. входил 2-м отрядом в 115-ю Горецкую бригаду, затем выделился в самостоятельный.
Отряд действовал в Горецком, Шкловским районах Могилевской и Дубровенском, Оршанском Витебской областей.
На день соединения с частями Красной Армии, 26 июня 1944 г., насчитывал 681 партизана. Из них мужчин – 579, женщин – 102, белорусов – 415, русских – 232, украинцев – 22, других национальностей – 12, членов ВЛКСМ – 133, беспартийных – 503.
Командир отряда – Шаров Василий Данилович (октябрь 1943 – июнь 1944), комиссары: Бурлаев Владимир Захарович (ноябрь 1943 – январь 1944), Ревяков Петр Сильвестрович (январь 1944 – июнь 1944), погиб. Начальник штаба – Кучмий Сергей Титович (октябрь 1943 – июнь 1944).